Qamayun

Əsas versiyaya görə, "Qamayun" sözü İran mənşəlidir. İranlıların, türklərin və qonşu xalqların mifologiyasında Xumay (fars. هما [Huma]) xoşbəxtlik gətirən, üzərindən aşağıdan uçaraq qanadlarının nəfəsi ilə toxunduğu insanlara hakimiyyət bəxş edən mistik bir quşdur.^[2][8]"Qamayun" sözü "Xumayun" sözünün təhrif olunmuş formasıdır. Lakin Xumayun → Qamayun keçidinin konkret səbəbləri və yolları hələ də tam aydınlaşdırılmayıb. "Xumayun" sözü "Xumay"a aid olan" mənasını verən sifətdir və aşağıdakı məna çalarlarına malikdir:^[1][9]

• Xoş, xeyirxah, gözəl, uğurlu, bərəkətli, mübarək, firavan
• Şahzadəyə, imperatora aid olan, əzəmətli, ali, möhtərəm
• Bacarıqlı, müdrik, möcüzəvi

Bundan əlavə, "Xumayun" və ya "Xomaün" bir şəxsin adı da ola bilərdi. Məsələn, Xumayun (1508-1556) Hindistandakı Böyük Moğollar İmperiyasının padşahlarından biri olmuşdur.^[8]"Xumayun" sözü, həmçinin Osmanlı və Səfəvi şahlarının titulunda işlədilmişdir. Rusiya ilə Osmanlı və İran hökmdarları arasında gedən diplomatik yazışmalarda "Qamayun bənzəri" ifadəsinə rast gəlinir. Bu, hökmdarların ucalığını və müqəddəsliyini ifadə edirdi. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, "Qamayun" sözü rus ədəbiyyatına həm birbaşa Şərq mənbələrindən, həm də Avropa vasitəsilə keçmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, rus yazılı mənbələrində "Qamayun" kişi cinsində işlənirdi.^[2][8][10]

Rus dilinin bəzi dialektlərində "Qamayun" sözünün başqa mənaları da mövcuddur. Onun tərkibindəki "qam-" və ya "gom-" kökü "səs-küy, qışqırıq, gülüş, hay-küy, çaxnaşma" anlamını daşıyır. Bu səbəbdən "Qamayun" sözü aşağıdakı məna çalarlarına malikdir:^{[4][5][6][11]}

• Danışqan, səs-küylü, hay-küylü
• Hərəkətli, işgüzar, tərpənən
• Evdar, zəhmətkeş, qayğıkeş sahibkar
• Dalaşqan, höcətçi adam
• Qeyri-adi ləhcədə danışan adam və ya xarici ləhcəli şəxs

Bundan əlavə, "Qamayun" sözü bəzi ailədaxili adlarda da işlənmiş, nəticədə "Qamayunov" soyadı yaranmışdır.

Rusiya ərazisində bu sözə əsaslanan bəzi toponimlər də mövcud olub. Məsələn, Kaluga vilayətində Qamayunşina adlı bir yer olub, onun sakinlərindən biri olan bir tayfa "Qamayunlar" adlanıb və bu etnos Sverdovsk vilayətində məskunlaşıb.^[4][11][12] Həmin tayfanın adından Qamayun burnu (yarımadası) adlandırılmış coğrafi məkan da var. Bəzi mənbələrdə qeyd edilsə də, görünür ki, mifoloji Qamayun quşu bu xalq etimologiyası ilə ancaq XIX əsrin ikinci yarısında əlaqələndirilməyə başlanmışdır. Hal-hazırda bu sözün digər mənaları olduqca nadir hallarda işlədilir. 2013-cü ildə aparılmış bir araşdırmaya görə, "Qamayun" sözü 31 ədəbi mənbənin yalnız 2-də mifoloji quş mənasında işlənməmişdir.^[12]

Qamayun quşu Slavyan mifologiyasında müdriklik və ilahi bilik daşıyan fövqəltəbii bir varlıqdır. Onun təsviri və xüsusiyyətləri müxtəlif mənbələrdə fərqli təqdim olunur.^[8][13]

Qamayun adətən qadın başı və quş bədəninə malik məxluq kimi təsvir edilir. O, sirli və mistik bir obraz olub, əfsanələrdə və ikonografiyada xüsusi yer tutur. Bu quşun təsvirlərində aşağıdakı detallar qeyd olunur:^[14]

1. Qanadlı və lələkli bədən – adətən iri bir quş kimi göstərilir.
2. İnsan sifəti və ya qadın başı – bəzən uzun saçlı və taclı olaraq təsvir edilir.
3. Gözəl və müdrik sima – bilik və hikmətin daşıyıcısıdır.
4. Mistik parıltıya malikdir – bəzi mənbələrdə onun işıq saçdığı qeyd olunur.

Qamayun bir çox Slavyan mifoloji personajları kimi bilici, peyğəmbər və ilahi elçi hesab edilirdi. Onun əsas xüsusiyyətləri bunlardır:^[15]

1. Peyğəmbərlik etmə qabiliyyəti – Qamayun gələcəklə bağlı mühüm xəbərlər çatdıran müdrik bir varlıqdır. O, Tanrıların iradəsini insanlara bildirir və müxtəlif hadisələrin baş verəcəyini öncədən xəbər verir.
2. Müqəddəs və ilahi biliklərin daşıyıcısı – yalnız seçilmiş insanlara açıq olan mistik həqiqətləri bilir.
3. Qoruyucu və xəbərdar edici varlıq – Qamayun bəzən insanları fəlakətlərdən qoruyur, bəzən isə faciəli hadisələrin xəbərdarlığını edir.

Əfsanələrə görə, Qamayunun musiqili səsi və gözəl oxuma tərzi var. Onun nəğmələri bir növ peyğəmbərlik mesajları daşıyır. O, mahnıları ilə dünyaya gələcək hadisələr haqqında danışır və gizli həqiqətləri açıqlayır.^[16] Kədərli nəğmələr oxuyur – Qamayunun səsi adətən hüzünlü və qəmli olur, çünki o, insanlara gələcək çətinliklər və fəlakətlər barədə xəbərdarlıq edir. Bilikləri poeziya və nəğmələrlə ötürür – əksər hallarda şeirlər və mahnılar vasitəsilə danışır. Onu anlamaq hər kəsə nəsib olmur – Qamayunun sözlərini yalnız müdrik və seçilmiş insanlar başa düşə bilirlər.^[2][9]

Qamayun əsasən mifik və sirli məkanlarda yaşayır. Onun ən çox rast gəlinən yaşayış yerləri bunlardır:^[4][9]

• Buyan adası – Slavyan mifologiyasına görə, bu ada mifik və müqəddəs bir diyardır. Burada müxtəlif fövqəltəbii varlıqlar məskunlaşır. Qamayun da bu adada yaşayır və oradan dünyaya peyğəmbərlik mesajları göndərir.
• Göyün uca zirvələri – bəzi mənbələrdə Qamayunun göy sferalarında, Tanrıların yaxınlığında yaşadığı qeyd olunur. O, buradan bütün dünyanı seyr edir və baş verən hadisələri izləyir.
• Dünyanın kənarı və sərhədləri – əfsanələrə görə, Qamayun kainatın sərhədlərində dayanaraq, insanların və tanrıların dünyasını bir-birindən ayırır.

Qamayun, Slavyan mifologiyasında digər mistik quşlarla bənzərliklərə malikdir, lakin eyni zamanda onlardan fərqlənir. Sirin – Qamayun və Sirin bir-birinə çox bənzəyən personajlardır. Lakin fərq ondadır ki, Sirin adətən sevinc və xoşbəxtlik gətirən bir quş kimi, Qamayun isə daha çox kədərli və xəbərdaredici bir varlıq kimi təsvir edilir. Alkonost – digər bir mifoloji quş olan Alkonost sevinc və ilahi xeyir-dua gətirən bir varlıqdır. Qamayun isə daha çox qoruyucu və peyğəmbərlik edən bir obrazdır.^[4][9][17]

Qamayun Slavyan mifologiyasında bilicilik, tale və ilahi iradə ilə əlaqəli fövqəltəbii bir varlıqdır. O, yalnız bir mifoloji personaj deyil, həm də Slavyan xalqının inanclarında dərin simvolik məna daşıyır.^[9]

Slavyan mifologiyasına görə, Qamayun tale və alın yazısı ilə sıx bağlıdır. O, gələcək hadisələri öncədən bilir və insanlara xəbərdarlıq edir. Bəzi inanclara görə, onun söylədikləri dəyişməzdir və insanlar bu tale ilə barışmalıdırlar.^[2][4][18]

• İlahi mesaj daşıyıcısıdır – Qamayun Tanrıların iradəsini insanlara çatdıran bir varlıqdır. Onun səsi, insanların gələcəyi barədə məlumat alması üçün bir vasitədir.
• Qoruyucu və xəbərdaredici ruh – bəzi slavyan miflərində Qamayun insanları qarşıdakı təhlükələrdən qorumağa çalışır.
• Müdriklik və bilik simvolu – Qamayunun mahnıları yalnız gələcək barədə deyil, həm də kosmik qanunlar və kainatın quruluşu haqqında biliklər daşıyır.

Slavyan panteonunda Qamayun müəyyən tanrılarla əlaqələndirilir. Veles – bilik və sehr tanrısı olan Velesin quşlarla əlaqəsi olduğu deyilir. Qamayun bəzən onun ilahi mesajlarını insanlara çatdıran varlıq kimi göstərilir.^[4] Rod və Rozhaniçlər – Rod, Slavyan yaradılış tanrısıdır və tale ilə bağlıdır. Qamayun Rodun iradəsini insanlara açıqlayan bir xəbərçi ola bilər. Perun – müharibə və ildırım tanrısı Perunla Qamayunun birbaşa əlaqəsi olmasa da, bəzən onun səsini göy gurultusu və ildırımlarla müqayisə edirlər.^[19]

Qamayun obrazı Slavyan mədəniyyətində mistik bilik və xəbərdarlıq simvolu kimi qorunub saxlanmışdır. Onun təsviri və mənası xalq nağıllarında, təsviri sənətdə və müasir ezoterik təlimlərdə öz əksini tapır. Qamayun adətən qədim Slavyan əfsanələrində, xüsusilə dünyanın sirrləri və gələcək haqqında biliklərə malik olan varlıq kimi təqdim olunur. Slavyan xalqlarının təsviri sənətində Qamayunun şəkilləri peyğəmbərlik edən quş kimi işlənmişdir. O, çox vaxt qanadlı qadın fiquru şəklində təsvir olunur. Bəzi müasir ezoterik və mistik cərəyanlar Qamayunu intuisiya və ruhani biliklərin simvolu kimi qəbul edirlər.^[7]

Qamayun yalnız Slavyan mifologiyasına aid bir personaj deyil, o, digər mədəniyyətlərdə mövcud olan oxşar mifoloji varlıqlarla da müqayisə edilə bilər. Bu, onun universal bir simvol olduğunu göstərir.^[20] Slavyan mifologiyasında Qamayun tez-tez Sirin adlı başqa bir mistik quşla müqayisə olunur. Hər iki varlıq gələcəkdən xəbər verir, lakin aralarında fərqlər var. Qamayun – tale və ilahi iradə ilə bağlıdır. Onun səsi, gələcəklə bağlı daha sərt və qaçılmaz xəbərlər verir. Sirin – ümid və xoşbəxtliyin simvoludur.^[21] Onun mahnıları insanların qəlbinə sevinc və ümid bəxş edir. Bəzi inanclara görə, Qamayun keçmişi və gələcəyi bilir, Sirin isə yalnız xoşbəxt gələcək haqqında danışır. Bu iki quş, kainatın iki ziddiyyətli prinsipini – qorxu və ümidi, reallıq və arzunu təmsil edir.^[5][22]

Qamayun müəyyən mənada Qədim Yunan və Misir mifologiyasındakı Feniks quşu ilə oxşarlıq təşkil edir. Hər iki varlıq ruhun və biliklərin ölməzliyi ideyası ilə əlaqəlidir. Feniks – Yanan və yenidən doğulan bir quşdur.^[23] O, daxili transformasiya və yeni başlanğıcları simvolizə edir. Qamayun – bilgiyə malik olan və insanlara həqiqəti açan peyğəmbər quşdur. Feniks kimi, Qamayunun da bilikləri sonsuzdur və zaman axınından asılı deyil. Onun mahnıları insanlara mistik həqiqətləri açıqlayır.^[24]

Qamayun bəzi Skandinaviya mifoloji varlıqları ilə də müqayisə edilə bilər, xüsusilə Odinlə əlaqəli quzğunlar – Hugin və Munin. Hugin və Munin – bunlar Odinə xidmət edən iki quşdur. Hugin düşüncəni, Muninn isə xatirələri təmsil edir. Qamayun isə Slavyan mifologiyasında kainatın həqiqətlərini və ilahi iradəni açıqlayan varlıqdır. Bu bənzərliklər göstərir ki, Qamayun təkcə Slavyan dünyasının deyil, digər mədəniyyətlərin də mistik varlıqları ilə müqayisə oluna bilən arxetipik obrazdır.^[8][25]

XIX–XXI əsrlərdə Qamayun obrazı, digər əfsanəvi cənnət quşları kimi, getdikcə daha çox "romantik məzmun" qazanır. Onun inkişafında iki əsas tendensiya müşahidə olunur.^[26]

Birincisi, Qamayun cənnət quşu kimi, "xoşbəxtlik və səadət" anlayışları ilə əlaqələndirilməsidir.^[27] Buna misal olaraq İvan Turgenevin "Kasyan gözəl Meçdən" (1851) adlı hekayəsi göstərilə bilər. Hekayədə baş qəhrəman Qamayun şirin səsli olduğu yerlərə getmək arzusundadır: "və orada ağacların yarpaqları nə qışda, nə də payızda tökülür, gümüş budaqlarda qızıl almalar bitir, hər kəs rifah və ədalət içində yaşayır".^[28] Digər misallar Konstantin Balmontun "Cənnət quşları" (1907) və "Guslyar" (1909) şeirləridir. Burada Qamayun insanları ifası ilə valeh edən cənnət quşu kimi təsvir edilir:

Və əgər sən incə tellərin sədası ilə yuxuya gedirsənsə, bilin ki, bu, bilinməyən, mavi səmadan oxuyan Qamayundur.

Sergey Yeseninin "Tabun" (1915) şeirində isə tütək çalan çoban Qamayunla müqayisə edilir. Qamayun obrazı həmçinin Fyodor Qladkovun "Uşaqlıq haqqında povest" (1948) əsərində də qeyd olunur.^[29] İkincisi, Qamayunun rus mədəniyyətində "mistik simvol" kimi yeni bir mifoloji obrazının yaranmasıdır. Viktor Vasnetsovun 1897-ci ildə çəkdiyi "Qamayun, şeytan quşu" rəsmi bu tendensiyanı gücləndirdi. Rəssamın bu obrazı kitablardakı təsvirlərə uyğun gəlmir. Rəsm qara qanadlı, melanxolik və narahat görünən, lakin qorxu içində olan bir qadın sifətli quşu təsvir edir. İ. A. Suxvanovanın fikrincə, Qamayun qorxunc hadisə görür, lakin baxışlarını ondan çəkə bilmir. Apokaliptik atmosferi ilə seçilən bu rəsmdən sonra müasir rəssamlar Qamayunu adətən qadın başı olan bir quş kimi təsvir etməyə başladılar.^[30]

1899-cu ildə Vasnetsovun rəsmindən ilhamlanan Aleksandr Blok "Qamayun" adlı şeirini yazdı (1908-ci ildə nəşr olundu). Bu şeirdə Qamayun "qanlı cəzalar", "aclıq, yanğınlar və ədalətsizliyin güclənməsi"ni xəbər verir. Blok, Qamayunu Monqol-Tatar istilasından əvvəlki dövrə, hətta "əbədi zamanlara" aid edir^[5][8][31] Müəlliflər şeiri "Bütün rus tarixinin öncədən xəbər verildiyi bir peyğəmbərlik" kimi qiymətləndirirlər. 1967-ci ildə Dmitri Şostakoviç bu şeiri musiqiyə uyğunlaşdırdı. XX əsrdə Vasnetsov və Blokun yaratdığı məlul və qorxulu Qamayun obrazı daha da inkişaf etdi.^[28][32]Anna Axmatovanın "Mən həssas və gənc olanlar üçün ölümcüləm..." (1910) şeirində Qamayun "kədər quşu" kimi göstərilir, o, səyahətçiləri doğru yoldan yayındırır. Nikolay Klyuyevin "Qamayunun mahnısı" (1934) şeiri isə doğma torpağın məhvinə dair ağır mənzərəni təsvir edir:

Bizə acı xəbərlər gəldi ki, Aral dənizi ölü suluq içindədir, Ukraynanın üzərində artıq nadirən leyləklər uçur, Mozdok çölləri artıq səssizdir.

Qamayun, Alkonost və Sirin obrazları tez-tez bir yerdə hallanır.^[33][34] Boris Qribiçkovun "Sirin, Alkonost, Qamayun" (1992) mahnısı buna nümunədir. Vladimir Vısotskinin "Küpolar" (1975) mahnısında isə Qamayun ümid simvolu kimi təqdim olunur. Müasir linqvistika və mifoloji araşdırmalarda Qamayunun qədim slavyan əfsanəvi quşu olduğu barədə yanlış məlumatlar yayılmışdır.^[8][35] Bəzi tədqiqatçılar onu "hümay" quşu ilə eyniləşdirir, lakin bu, rus mədəniyyətində təsdiq olunmuş bir fakt deyil. 1992-ci ildə A. İ. Asovun (Bus Kresenyanın) "Qamayun Quşunun Mahnıları" kitabı nəşr olundu. Müəllif burada Qamayunu Velesin elçisi kimi təqdim edir. Bu kitab psevdomifoloji mənbələrdən biri sayılır və bir çox neopaqan dini cərəyanlarının yaranmasına səbəb olmuşdur.^[36]

Qamayun quşu (insan sifəti olmadan) Smolensk vilayəti, Smolensk və Vyazma şəhərlərinin gerblərində təsvir olunmuşdur.^[37] O, həmçinin Tatışev rayonu (Saratov vilayəti), Terbun rayonu (Lipetsk vilayəti) və digər yerlərin rəsmi simvollarında yer almışdır. Qamayun obrazı rəsmi heraldikada "xoşbəxtlik, rifah, yenidən dirçəliş və qoruyucu qüvvə" simvolu kimi qəbul edilir. Məsələn, bəzi gerblərdə o, Yuri Qaqarinin və ilk kosmonavtların simvolu kimi təqdim olunur. 26 mart 2020-ci ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı asteroid Bennu üzərindəki bir qaya çıxıntısını "Qamayun Daşı" (Gamayun Saxum) adlandırdı.^[38]

•  
  Smolensk vilayəti gerbi
•  
  Vyazma şəhərinin gerbi
•  
  Tatışev rayonunun gerbi
•  
  Terbun rayonunun gerbi
•  
•  
•  
  Şəhərin 1125 illiyi şərəfinə şüşə tutucuda Smolensk və Qamayunun gerbi

• Тарабрин И. М. Гомоюнъ // Лицевой букварь Кариона Истомина. М.: Тип. Г. Лисснера и Д. Собко. 1916. 54–56.
• Гамаюнъ // Словарь русского языка XI—XVII вв. Вып. 4 (Г—Д). М.: Наука. Гл. ред. С. Г. Бархударов; Институт русского языка АН СССР. 1977. 10.
• Трубачёв О. Н. Смоленские мотивы // В поисках единства: взгляд филолога на проблему истоков Руси (3-е изд., доп. (1-е — 1992 год)). М.: Наука. [Сост.: Г. А. Богатова, И. Б. Еськова, И. Г. Панова]; Ин-т рус. яз. им. В. В. Виноградова РАН. 2005. 124—126. ISBN 5-02-033259-3.
• Ражнёв Г. В. Герб Смоленска. Библиотека журнала «Край Смоленский»; № 1; ISSN 08687242 (50000 nüs.). Смоленск. 1993.
  • Ражнёв Г. В. Тайны и загадки птицы Гамаюн // Гербовед. № 1. 1993. 13—25.
  • Ражнёв Г. В. "Когда был учрежден Смоленский герб?". Союз геральдистов России. 2008-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-28.
• Белова О. В. Гамаюнъ; Ема; Манкорія; Манцкодисъ; Парадызеа // Славянский бестиарий: Словарь названий и символики. М.: Индрик. Отв. ред. Турилов, Анатолий Аркадьевич; Институт славяноведения РАН. 2001. 84, 108, 172–173, 202. ISBN 5-85759-100-7.
• Воротников Ю. Л. Слова и время. Научно-популярная литература (1000 nüs.). М.: Наука. 2003. 45–47. ISBN 5-02-032682-8.
  • Воротников Ю. Л. Алконост, Сирин, Гамаюн или Райские птицы Древней Руси // Народное творчество. № 4. 2008. 58—61; № 5. — С. 61—64. ISSN 0235-5051.
• Былинин В. К., Магомедова Д. М. Из наблюдений над бестиарием А. Блока: птицы Гамаюн, Сирин, Алконост и другие // Бестиарий в словесности и изобразительном искусстве: Сб. статей (PDF). М.: Intrada. Науч. ред. О. Л. Довгий, сост. А. Л. Львова. 2012. 41–47. ISBN 978-5-8125-1750-2.
• Романов Д. А. О слове гамаюн и его функциональной истории в русском языке // Русский язык в школе. № 6. 2014. 75—81. ISSN 0131-6141.