Qafqaz alban mədəniyyəti

Qədim dövrlərdə Qafqaz Albaniyasının əhalisi olan albanlar əsasən Nax-Dağıstan ailəsinin ləzgi qolunun müxtəlif dillərində danışan 26 tayfanın birliyini təmsil edirdilər.^[1] Bu tayfaların bəzilərinin adları qədim müəlliflərin əsərlərində qorunub saxlanılmışdır: albanlar, qarqarlar, utilər, gellər, leqlər, lbinlər, didurlar. Alban tayfa birliyinin tayfaları İberiya ilə Xəzər dənizi arasındakı ərazilərdə, Qafqaz silsiləsindən Kür çayına qədər, o cümlədən Böyük Qafqazın ətəklərində və müasir Dağıstanın cənubunda yaşayırdılar.^[2] Bu tayfalar iqtisadi həyat tərzinə görə fərqlənirdilər: bəziləri əkinçiliklə (suvarılan torpaqlar da daxil olmaqla) məşğul olurdular, digərləri çobanlıq edir və ya yarımköçəri həyat tərzi sürürdülər.^[3]

Alban tayfalarının xələfləri ləzgi dil qrupuna aid xalqlardır: ləzgilər, rutullar, saxurlar, udilər və s.^[4][5][6] Albanlar, kadusilər, amardlar, atropatenalılar və digər İran tayfalarının qarışığı olan cənub, Xəzəryanı bölgələrin əhalisinin nəsilləri müasir talışlar və digər İrandilli xalqlardır. Şərq düzənliklərində məskunlaşan iranlılaşmış albanlar ərəblərdən İslamı qəbul etmiş və bir neçə əsr sonra türkləşərək Azərbaycan etnik qrupunun Qafqaz hissəsinin bir hissəsinə çevrilmişdir. Qafqaz albanları Dağlıq Qarabağ ermənilərinin, azərbaycanlıların, Kaxetiya gürcülərinin və bəzi Dağıstan xalqlarının — ləzgilərin və saxurların etnogenezinə töhfə vermişlər.^[7]

Arxeoloji tapıntılar bu ərazilərdə Midiya-Əhəməni təsirini göstərir. 1960–70-ci illərdə aparılan qazıntılar zamanı Persepolisdəkinə bənzər silindrik formalar və sütunlar aşkar edilmişdir. Müasir dövrdə isə beynəlxalq arxeoloqlar qrupu Şəmkir rayonunun Qaracəmirli kəndində Persepolisdəki Əhəməni sarayına bənzər və 1000 kvadrat metr ərazini əhatə edən bir tikilinin xarabalıqlarını aşkar etmişdir. Bu tikililər imperiyanın süqutundan sonra ərazini tərk edən Əhəməni məmurlarının yaşayış yeri kimi xidmət etmiş ola bilər. Orada tapılan dulusçuluq nümunələri də Əhəməni dövrünün fars modelləri ilə yaxınlığı nümayiş etdirir.^[8]

Mingəçevirdə eramızdan əvvəl V əsrə və ehtimal ki, daha əvvələ aid arxeoloji tapıntılar Xəzər albanları, midiyalılar və farslar arasında mədəni yaxınlığı təsdiqləyir və bu, məişət əşyalarının — bürünc möhür üzüklərinin, daş qabların və digərlərinin üslub, texnika və mövzularındakı oxşarlıqlarla görülür.^[9][10] Arxeoloji mədəniyyətlərə aid, xüsusən də Yaloylutəpə mədəniyyətinə aid nümunələr Qafqaz Albaniyasının qədim tarixini göstərir.^[11] Yüksək bədiilik nümayiş etdirən Yaloylutəpə keramikası bu ərazinin əhalisi ilə təkcə qonşu Zaqafqaziya xalqları ilə deyil, həm də Kiçik Asiya və Qərbi Asiya ilə mövcud olan mədəni əlaqələrdən xəbər verir.^[12]

III Vaçaqanın (h.i. 487–510) 488-ci ildə çağırdığı Aquen kilsə məclisində qəbul edilən qanunlar Alban Kilsəsinə Erməni Həvari Kilsəsi ilə müqayisədə, xüsusi dini və ritual tipli kimlik vermək üçün, siyasi səbəblərdən qəbul edilmişdi.^[13]

Ermənidilli mənbələrdə alban və erməni olmaq fərqləndirilir. X əsrdə Moisey Dasxuranlı "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində vətən torpağı, onun tarixi və tarixçinin özünü də daxil etdiyi əhalisi haqqında aydın təsəvvür yaratmışdır.^[14]

Heretinin İşxan Əbu Əbdülmalik (h.i. ən tezi 944-dən ən geci 1110-cu ilə qədər) və Çariça Dinar hakimiyyəti dövründə diofizitliyə keçməsi nəticəsində Albaniyanın ortaq ruhani quruluşu dağılmışdır. Bu, Albaniyanın iki ünsürü arasında Kürün yenidən sərhədə çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Albaniyanın böyük knyazı Kürün sağ sahilinin hökmdarı olmuşdur. Ümumi kimliyin itirilməsi siyasi kimliyin itirilməsinə və Alban knyazlıqlarının yoxa çıxmasına səbəb olmuşdur.^[15]

Albaniya məleykəsi II Şahanduxt (XI–XII əsrlər) Bağk kralı əri I Qriqorla birlikdə öz yerini möhkəmləndirmək və Bağk və Ktiş birliyini gücləndirmək üçün alban irsini xüsusi vurğulamışdır. Yoldaşının uşağı olmadığından hakimiyyət II Şahanduxtdan Sənəkərimə keçmişdir. O, isə öz səltənətinin Bağkdan sonra Sünikin digər bölgələrinə də genişlənməsini qanuniləşdirmək və Ani Şəddadi əmirinin ərazi iddialarına etiraz etmək üçün erməniliklə əlaqəsini vurğulamağı seçmişdir.^[16] Gəncəli Kirakosun vaxtında Gəncə şəhəri mürəkkəb erməni-alban xristian kimliyi və İslam kimliyi arasında əlaqə nöqtəsi idi.^[17]

Albaniya kilsəsinin Albaniyanın süqutundan sonra varlığını davam etdirməsi kimliyin yaşamasına səbəb olmuşdur. Məsələn, XV əsrdə Gəncəsər monastırı Alban Katolikosluğunun mərkəzi olmuşdur, hansı ki kilsənin özü Həsən Cəlal tərəfindən XIII əsrdə tikilmişdir. Albaniyanın sağsahili əhalisi üçün alban kimliyi vacib ünsür olmuş, orta əsrlərdən müasir dövrlərə qədər bu kimlik varlığını sürdürmüşdür.^[18]

Alban dili çoxdilli Albaniyanın dillərindən biri və bu dillər arasında yazısı olan tək dil idi. Dil udi dilinin əcdadı idi və Nax-Dağıstan dillərinin ləzgi dillərinə daxil idi.^[19] Alban və proto-udi dilləri arasındakı parçalanma, ehtimal ki, eramızın ilk əsrlərində baş vermişdir. Lakin bu prosesin baş verdiyi bölgə hələ də müəyyən edilməmişdir. Təklif olunan nəzəriyyələrdən biri budur ki, bu iki Qafqaz dili şimaldan cənuba, o cümlədən Kür çayının sağ sahilinə keçmiş və burada onlar irandillilərlə sıx təmasda olmuşdular. Alban dili tam iranlaşma problemi ilə üzləşmişdi: cənubdan Sasani köçkünləri tərəfindən gətirilən Orta Midiya və pəhləvi dilləri əhali arasında yayılmağa başlamışdı.^[20][21]

Albaniyanın xristianlaşdırılması və kilsə xidmətlərində alban dilindən istifadə edilməsi alban dilinin Parfiya və pəhləvi dillərinə tam assimilyasiyanın qarşısını aldı. Yerli avtokefal kilsə ilə sıx əlaqəli olan alban dili dini kimliyin və ehtimal ki, siyasi kimliyin göstəricisi kimi istifadə edilirdi.^[20]

Albaniyanın hakim elitasının hansı dildə danışdığı dəqiq məlum deyil, lakin bu, ehtimal ki, rəsmi dil olan pəhləvi dili idi. Albaniya çarı Yesuagenin və Alban katolikosunun rəsmi möhürlərindəki, pəhləvicə ilə yazılmış titul yazıları bu dilin və yazının ən ali Alban zadəganları və ruhaniləri arasında əhəmiyyətli rolunu nümayiş etdirir. Eyni zamanda, IV–VI əsrlərdə alban dili ən azı Albaniyanın hakim təbəqəsinin mədəniyyətinin bir hissəsi idi.^[22][20]

VIII əsrin əvvəllərində Alban Kilsəsi Erməni Apostol Kilsəsinin nəzarəti altına keçdikdən sonra alban dili tədricən dini kimliyin elementi olmaqdan çıxmış və yerini erməni dilinə vermişdir. Ədəbi Alban dili və ortaq Koine dili heç vaxt inkişaf etməmişdir.^[21] VIII əsrdən etibarən erməni dili ədəbi dil kimi istifadə olunmağa başlamışdır.^[23] Alban dili ünsiyyət dilinə çevrilmiş, buna baxmayaraq, yerli əhali mədəni və sosial xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır.^[20]

Rus "Qədim Dünya Tarixi"nin müəlliflərinin qeyd etdiyi kimi, Albaniyanın və onun tarixinin dil müxtəlifliyi onun ərazisində lingua franka yaradılması prosesinin eyni vaxtda başqa yollarla getməsinə gətirib çıxarmışdır. Zərdüşt təsirinin güclü olduğu Xəzəryanı bölgələrdə Orta Midiya dili lingua franka kimi istifadə olunurdu ki, bu da sonradan bəzi ərazilərdə (talış və ona yaxın, indi yoxa çıxmış dialektlər) ümumi dilə çevrilmişdir; əvvəllər güclü erməni təsiri olan, ermənidilli bölgələrə bitişik ərazilər üçün erməni dili lingua franka kimi istifadə edilmişdir.^[21]

Murtazalı Hacıyev qeyd edir ki, V əsrə qədər Albaniyada inzibati və diplomatik sənədlər üçün arami əlifbası və dili, daha sonrakı dövrdə isə pəhləvi dili istifadə olunurdu.^[24] Albaniyanın yeganə məlum dili "qarqar" kimi tanınan Aqvan dilidir. Movsey Kalankutlunun sözlərinə görə, bu dilin əlifbası Mesrop Maştots tərəfindən alban yepiskopu Ananiya və tərcüməçi Benjaminin köməyi ilə yaradılmışdır.^[25]

V əsr erməni yazıçısı, "Maştotsun həyatı" əsərinin müəllifi Koryun bildirir ki, alban əlifbası 415–420-ci illər arasında Ermənistandan gələn Mesrop Maştots tərəfindən yaradılmışdır.^[26] Koryunun məlumatları Kamilla Trever və V. Seibt tərəfindən ayrıca nəzərdən keçirilmiş və təhlil edilmişdir.^[27][28] Peyğəmbərlərin kitabları, Həvarilərin işləri və İncil alban dilinə tərcümə edilmişdir; bir müddət rəsmi yazışmalarda alban əlifbasının qəbul edildiyi güman edilir.^[29] Bu günə qədər eramızın VI–VIII əsrlərinə aid qab-qacaq və dini binalar üzərində yazılmış bir sıra alban epiqrafik nümunələri aşkar edilmişdir.^[30]

1996-cı ildə Zaza Aleksidzenin rəhbərlik etdiyi Gürcüstan Elmlər Akademiyasının ekspedisiyası Sinaydakı Müqəddəs Yekaterina monastırında təxminən 120 səhifədən ibarət olan və üzərində gürcü mətni yazılmış alban mətni olan bir palimpsest aşkar etmişdir. Palimpsest, qismən erməni və gürcü əlifbalarına əsaslanan 59 hərfli əlifba və qədim Efiopiya dilinin heca yazısından istifadə edilərək tərtib edilmişdir.^[31] Palimpsestin deşifrə edilməsi 2008-ci ildə iki cilddə ayrıca kitab şəklində, tarixi esse, qrammatikanın qısa təsviri və lüğətdən ibarət olaraq nəşr olunmuşdur.^[32] Bu nəşrdə mətnin tarixinin təyin edilməsi və mənşəyi ilə bağlı yekun fikir təmkinlə verilmişdir: bu və ya digər tarixin seçilməsinin lehinə olan arqumentləri nəzərə alaraq müəlliflər iddia edirlər ki, aşkar edilmiş Qafqaz Alban mətnləri "görünür, VII əsrin sonu ilə X əsr arasında yazılmışdır, ikinci tarix seçimi isə daha çox ehtimal olunur". Tərcümənin mənbəyinə gəldikdə isə, mətnlər həm erməni, həm də gürcü, eləcə də bibliya tərcümələrinin yunan və suriya versiyaları ilə oxşarlıqlar göstərir.^[33]

Ermənistan və Gürcüstanda yazılı dilin yaradılmasından dərhal sonra müxtəlif orijinal və tərcümə ədəbiyyatının ortaya çıxmış, ancaq eyni proses Albaniyada baş verməmişdir. Dini kitablar və bəzi digər mövzulu kitablar alban (Aqvan) dilinə tərcümə edilmiş, lakin alban ədəbiyyatı uzun müddət mövcud olmamışdır. Bunun bir səbəbi Partav ətrafındakı əhalinin yalnız az bir hissəsinin alban (Aqvan) dilində danışması, Albaniyanın digər yerlərində isə digər dillərin və ləhcələrin danışılması idi.^[34] A. Redqeytə görə, alban əlifbasının yaradılmasından sonra alban dilində həqiqi alban ədəbiyyatı heç bir zaman yaranmamışdır.^[35]

Alban dilinə tərcümə olunmuş xristian ədəbiyyatının mövcudluğuna dair ilk və ən erkən məlumat erməni tarixçisi Koryun tərəfindən verilmişdir.^[36] Kəşf edilmiş, Əhdi-ətiq və Əhdi-Cədid mətnlərinə, eləcə də Yəhya İncilinə əsaslanan alban mətnləri (leksiyoner) bunun sübutudur.^[36] Alban leksiyonerlərinin (dua kitablarının) arami dilində tərtib edilmiş İncilin nəşri olan Septuagintadan (7-ci əsr) daha qədim olduğu sübut edilmişdir ki, bu da alban leksiyonerlərini "dünya bibliya tədqiqatlarının incilərindən" biri edir.^[37] Fransız filoloqu və qafqazşünası Jan-Pyer Mahe hesab edir ki, Bibliya V əsrin əvvəllərində alban dilinə tərcümə edilmişdir,^[38] alman dilçisi və qafqazşünası Yost Gippertə görə, Müqəddəs Kitabın alban dilinə tam tərcüməsinin mövcudluğu sübut olunmamışdır.^[39]

VIII əsr erməni tarixçisi Levondun məlumatına əsasən, Əhdi-Cədidin alban dilinə tərcümə edildiyi, lakin erkən orta əsrlərdə bu əsərin itdiyi bilinir.^[40] İncilin mövcud olduğu dillər arasında o, alban dilini on ikinci dil kimi qeyd etmişdir.^[41] Bundan əlavə, leksiyonerlərin (dua kitablarının) aşkar edilmiş fraqmentlərində üç İncildən- Matfey, Mark və Lukadan hissələr var. Alban dilində Apostol məktublarından, Yeşaya peyğəmbərin kitabından, Məzamirdən hissələr, Həvarilərin İşləri kitabından parçalar da tapılmışdır.^[42]

Qafqaz Albaniyasının arxeologiyası və mədəniyyəti üzrə mütəxəssis Murtazalı Hacıyevin sözlərinə görə, yazılı mənbələr din və təhsillə bağlı ədəbiyyatın alban dilində və əlifbasında yaradıldığını göstərir. Daha sonra alban dilində yeni yazılı əsərlər yaradılmışdır və digər dillərə tərcümə edilmişdir. Məsələn, Matenadaran muzeyində "Şərq ataları tərəfindən alban əlifbası ilə yazılmış və erməni dilinə tərcümə olunmuş Müqəddəs və İlahi Yağın Tarixi haqqında" adlı bir neçə erməni əlyazması saxlanılır.^[36]

Bir sıra tədqiqatçılar, hazırda erməni dilində qorunub saxlanılan, III Mömin Vaçaqanın qanunlarının əvvəlcə alban dilində yazıldığını və sonradan VIII əsrdə tərtib edilmiş erməni qanunları toplusuna daxil edildiyini istisna etmirlər. Onlar yarı-dünyəvi xarakterləri ilə fərqlənirlər ki, bu da onların təkcə Albaniyanın kilsə dairələri tərəfindən deyil, həm də Alban çar hakimiyyəti tərəfindən yaradılması ilə bağlıdır. Arşaki Şurasından olan bu və sonrakı Alban qanunları "Kanonagirk Hayotları"na daxil edilmişdir.^[43][44][45]

VIII əsrin əvvəllərində Qafqaz Albaniyası Kilsəsi müstəqilliyini itirdikdən sonra liturgiya xidmətləri erməni dilində edilmiş və digər dillərdə dini kitabların istifadəsi dayandırılmışdır. Alban dilində kitabların yazılması dayandırılmış və yazılı dil istifadədən çıxmışdır. V-VII əsrlərə aid əlyazmalar cildlənmədən çıxarılmış və ya məhv edilmiş, mətn təkrar istifadə üçün yuyulmuşdur.^[46]

Qafqaz Albaniyasının ən qədim memarlıq ənənələri haqqında olduqca az məlumat vardır. Bu, həm həmin dövrləri əks etdirən tarixi mənbələrin olmaması, həm də sonrakı dövrlərdə memarlıq nümunələrinin köhnə ibadət yerlərində, bir sıra hallarda birbaşa köhnə məbədin binası üzərində inşa edilməsi ilə əlaqədardır. Professor K. Trever qeyd edir ki, Mingəçevirdəki Sudağılan məbədlərində olduğu kimi, bəzi hallarda xristianlıqdan əvvəlki dövrə aid məbədin harda bitib, xristian məbədinin harda başlamasını müəyyən etmək mümkün deyil.^[47] IV əsrin əvvəllərində Qafqaz Albaniyası tarixinin yeni mərhələsinə qədəm qoyur və bu mərhələnin əsas həlledici faktorlarından biri feodal ictimai-iqtisadi münasibətlərinin yaranması və inkişafı, xristianlığın dövlət dini elan edilməsidir. Həmin dövrün ən mühüm hadisələrindən biri ölkənin ümumi mədəni həyatında dirçəlişə təkan verən Alban əlifbasının yaradılması olmuşdur. IV–VII əsrlərdə Qafqaz Albaniyası ərazisində aktiv inşaat işlərinin aparılmasını tarixi mənbələr də sübut edir. Daha aktiv inşaat-quruculuq işlərinin aparılması isə III Mömin Vaçaqan (487–510) və Cavanşirin (637–680) hakimiyyətləri dövrünə təsadüf edir. Moisey Kalankatlı bildirir ki, Arşakilər sülaləsindən olan hökmdarlardan yalnız III Vaçaqan ölkədə "ilin günlərinin sayı qədər kilsə inşa etdirmişdi."^[48] "Xəlifənin bəxş etdiyi bütün şərəflərdən imtina edən" Cavanşir Mehrani isə "daha çox inşaat və ölkəsinin abadlaşdırılması ilə məşğul olmuşdur."^[49]

IV əsrə Qafqaz Albaniyasında xristianlığın dövlət dini elan edilməsindən sonra bütün ölkə ərazisində oxsaylı dini tikililərin inşasına başlanılır, həmçinin köhnə məbədlərə əlavələr edilərək onlar xristian kilsəsinə çevrilirlər. Bu cür dəyişiklərə məruz qalmış abidələrə nümunə əlaraq, Ləkit, Kilsədağ, Mamrux, Mingəçevir kilsələrini göstərmək mümkündür. Yeni inşa edilən məbədlərin memarlığında isə əvvəlki politeist məbədlərin memarlığı əsas alınır. Beləcə Qafqaz Albaniyasında bir və üç nefli zal məbədlərinin inşasına başlanılır. Birnefli zal kompozisiyaları dini memarlıq praktikasında uzun müddət davam edən ənənəyə malik olmuşdur. Yerli inşaat materiallarından istifadəyə imkan verən sadə və aydın konstruktiv həll, şərq-qərb oxunu vurğulayan və ibadətə gələnlərin nəzərini altara yönləndirən kompozisiya strukturu yeni ideologiyanın tələblərinə yaxşı cavab verirdi. G. Məmmədova yazır ki, bu memarlıq tipində birləşdirilmiş məbədləri iki qrupa ayırmaq olar: böyük birnefli bazilikalar (Mingəçevir, Gavurqala, Xudavəngdəki qədim bazilika və sair) və çox da böyük olmayan tağlı zal kilsələri (Calut monastırındakı qədim bazilika, Qızılkilsə və sair).^[50]

V–VI əsrlərdən etibarən Qafqaz Albaniyasında xaç-günbəz tipli kilsələrin inşasına başlanılır,^[51] VIII əsrdən etibarən isə bütün ölkə ərazisində xaç-günbəz tipli kilsələr peyda olunur.^[52] Bu tip kilsələr ümumi planda xaç formasına malik olmaqla, dörd küncündə yan otaqları yerləşdirilir, üzəri isə xaçın mərkəzində inşa edilən yüksək günbəzlə tamamlanırdı.^[52]

Qafqaz Albaniyasının müstəqil və vassal dövlət kimi mövcud olduğu e.ə. II əsrdən b.e.-nın VIII əsrinə kimi onun tabeliyinə daxil olmuş ərazilərdə yaranmış və inkişaf etmiş incəsənət ənənələri İslamın yayılmasından sonra da müxtəlif formada davam etmiş və yerli xalqların orta əsrlər incəsənətinin formalaşmasına təsir göstərmişdir. Arxeoloji materialların öyrənilməsi, tədqiqatçılara Qafqaz Albaniyası incəsənətinin inkişaf mərhələləri haqqında fikir söyləməyə imkan vermişdir. Orta əsrlər alban incəsənəti qədim dövrdə Qafqaz Albaniyası sənətkarlarının yaratdıqları özüllər üzərində inkişaf etmişdi.^[53] Qafqaz Albaniyası incəsənəti erkən dövrdə təbiəti və xarakteri baxımından dini ideyalara əsaslansa da^[54], birinci əsrdən yeni dövrün başlanması ilə dinin təsiri bir qədər zəifləyir və feodalizmin mənşəyi və inkişafı ilə bağlı yenilikçi ideyalar yayılır.^[55] Yüksək səviyyədə mənimsənilmiş humanist ideyaların istiqamət verdiyi ikinci mərhələ dini və məzhəbi ənənələrin üstünlük təşkil etdiyi əvvəlki mərhələnin özülləri üzərində inkişaf etməkdə idi.^[56]

Arxeoloji tədqiqatların gedişində, xüsusilə qəbirlərdə aşkar edilmiş bəzək əşyaları öz formalarının və istifadə olunmuş materialların rəngarəngliyi ilə fərqlənir. Bunlar metaldan, şüşədən, gildən, pastadan, müxtəlif qiymətli və yarımqiymətli daşlardan hazırlanırdı.^[57] Bəzək əşyalarının tərkibinə qadın tacları (çələngləri), boyunbağılar, qolbaqlar, üzüklər, asma bəzəklər, sancaqlar, toqqalar, muncuqlar, müxtəlif tikmə, bəzəklər və sair daxildir.^[58]

Ən qədim alban dulusçuluq nümunələri çox rəngliliyi və mürəkkəb naxış-bəzək sistemi ilə seçilir. Qədim yerli ənənələrə əsaslanan Albaniya incəsənəti antik dövrdə müəyyən dərəcədə tənəzzülə uğrayır, daha erkən inkişaf dövrlərini səciyyələndirən rəngkarlıq sənəti qeyb olur; keramikaya vurulan əlvan naxışlar başlıca olaraq daha bəsit xarakter daşıyır. Bununla birlikdə Albaniya bədii keramikasının istehsalında özünü xüsusilə parlaq şəkildə büruzə verən dekorativ-tətbiqi sənətin daha da inkişaf etdiyini qeyd etmək lazımdır.^[57]