Qafqaz alban kimliyi

III Vaçaqanın (h.i. 487–510) 488-ci ildə çağırdığı Aquen kilsə məclisində yeni qanunlar qəbul edilmişdir. Bu qanunlar Alban Kilsəsinə Erməni Həvari Kilsəsi ilə müqayisədə, xüsusi dini və ritual tipli kimlik vermək üçün, siyasi səbəblərdən qəbul edilmişdi.^[1]

Ermənidilli mənbələrdə alban və erməni olmaq fərqləndirilir. X əsrdə Moisey Dasxuranlı "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində vətən torpağı, onun tarixi və tarixçinin özünü də daxil etdiyi əhalisi haqqında aydın təsəvvür yaradırdı. Alban dilində yazılmış xristianlıq mətnlərinin tapılması isə alban dilinin kimlik üçün hansı dərəcədə rol oynaması haqqında sual yaratmışdır.^[2]

Heretinin İşxan Əbu Əbdülmalik (h.i. ən tezi 944-dən ən geci 1110-cu ilə qədər) və Çariça Dinar hakimiyyəti dövründə diofizitliyə keçməsi nəticəsində Albaniyanın ortaq ruhani quruluşu dağılmışdır. Bu, Albaniyanın iki ünsürü arasında Kürün yenidən sərhədə çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Albaniyanın böyük knyazı Kürün sağ sahilinin hökmdarı olmuşdur. Ümumi kimliyin itirilməsi siyasi kimliyin itirilməsinə və Alban knyazlıqlarının yoxa çıxmasına səbəb olmuşdur.^[3]

Albaniya məleykəsi II Şahanduxt (XI–XII əsrlər) Bağk kralı əri I Qriqorla birlikdə öz yerini möhkəmləndirmək və Bağk və Ktiş birliyini gücləndirmək üçün alban irsini xüsusi vurğulamışdır. Yoldaşının uşağı olmadığından hakimiyyət II Şahanduxtdan Sənəkərimə keçmişdir. O, isə öz səltənətinin Bağkdan sonra Sünikin digər bölgələrinə də genişlənməsini qanuniləşdirmək və Ani Şəddadi əmirinin ərazi iddialarına etiraz etmək üçün erməniliklə əlaqəsini vurğulamağı seçmişdir.^[4] Gəncəli Kirakosun vaxtında Gəncə şəhəri mürəkkəb erməni-alban xristian kimliyi və İslam kimliyi arasında əlaqə nöqtəsi idi.^[5]

Albaniya kilsəsinin Albaniyanın süqutundan sonra varlığını davam etdirməsi kimliyin yaşamasına səbəb olmuşdur. Məsələn, XV əsrdə Gəncəsər monastırı Alban Katolikosluğunun mərkəzi olmuşdur, hansı ki kilsənin özü Həsən Cəlal tərəfindən XIII əsrdə tikilmişdir. Albaniyanın sağsahili əhalisi üçün alban kimliyi vacib ünsür olmuş, orta əsrlərdən müasir dövrlərə qədər bu kimlik varlığını sürdürmüşdür.^[6]

"Alban kilsəsi"nin yenidən fəaliyyətə başlaması prosesi müasir dövrdə Azərbaycan kimliyinin möhkəmlənməsində mühüm ünsürə çevrilmişdir.^[7]

• Alban-Udi kilsəsi

• Hoyland, R. (2020). From Albania to Arrān: The East Caucasus between the Ancient and Islamic Worlds (ca. 330 BCE-1000 CE) (Vol. 25). New York University. https://doi.org/10.31826/9781463239893
• Gippert, J. & Dum-Tragut, J. (2023). Caucasian Albania: An International Handbook. Berlin, Boston: De Gruyter Mouton. https://doi.org/10.1515/9783110794687