Qədir-Xum

Qədir-Xum Məkkə və Mədinə arasındakı Cuhfəyə 4 km məsafədə olub, tez-tez yağan yağışlar nəticəsində bataqlığa və qamışlığa çevrilmiş gölməçədən ibarətdir. Vaxtilə burada məskunlaşmaq fikrində olan Huzə və Kinanə qəbilələrindən ibarət azsaylı ailələr əlverişsiz şəraitə görə başqa yerə köçməli olublar. Ciddə şəhəri zamanla əhəmiyyətli bir limana çevrildikcə və Məkkə ilə Mədinə arasında yeni yollar çəkildikcə köhnə ziyarət yolunda olan Cuhfə əhəmiyyətini itirdi və buna görə də Məhəmməd peyğəmbərin xatirəsinə tikilən məscidlə yanaşı, Qədiri Xum da tərk edildi.^[1]

Başda İmamiyyə olmaqla bütün şiə qruplarına görə Məhəmməd peyğəmbər Vida həccindən (18 Zilhiccə 10/17 mart 632) qayıdarkən, əslində dincəlmək üçün uyğun bir yer olmayan Qədir-Xum məntəqəsində dayanmış və mühüm bir məsələ haqqında məlumat verəcəyini bəyan etmişdir. Bu anda ona ayə nazil olaraq təbliğ etməli olduğu şeyləri tam təbliğ etməli olduğunu söylənmiş, əgər bunu etmədiyi təqdirdə peyğəmbərlik vəzifəsini yerinə yetirmiş sayılmayacağını bildirilmişdir. Məhəmməd peyğəmbər bütün zəvvarları — öndən gedən və geridə qalan karvan üzvlərini çağırmağı əmr etmişdir. Hamı gəldikdən sonra günorta namazını qılmış və sonra ona nazil olan ayəni elan edərək nitq söyləmişdir. Məhəmməd eyğəmbər bu çıxışında dünya ilə vidalaşma vaxtının yaxınlaşdığına işarə edərək, onun peyğəmbərlik vəzifəsini yerinə yetirib-yetirmədiyi barədə səhabələrinin fikirlərini soruşmuş, səhabələrini Allaha və axirət gününə imanlarını bir daha etiraf etməyə məcbur etmiş, sonra isə "Səqaleyn hədisi" kimi məşhurlaşan sözləri söyləmişdir:

"Mən sizə iki çox qiymətli şeyi miras qoyuram: Allahın kitabını və Əhli-beytimi. Əgər məndən sonra bunlardan möhkəm yapışsanız, əsla azmazsınız."

Sonra Əlini çağırmış və onu sağ tərəfinə çəkmişdir. Sonra əlindən tutub, yuxarı qaldıraraq belə demişdir:

"Mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır. İlahi, onu sevənləri sev, ona düşmən olanla düşmən ol!"

Peyğəmbərin bu sözlərindən sonra orada olanlar bir-bir gəlib Əlini təbrik etdilər. Onların arasında Əbu Bəkr, Ömər və Əlinin imamətinə şer oxuyan Həsən ibn Sabit də var idi. Sonra onlar Mədinəyə (hətta bəzi mənbələrə görə orada) yola düşdükləri zaman

"… Bu gün dininizi sizin üçün kamil etdim, sizə olan nemətimi tamamladım və bir din olaraq sizin üçün İslamı bəyənib seçdim …"

ayəsi^[2] nazil olmuşdur.^[1] Şiələrin iddiasına görə bu hadisə Əlinin canişin təyin edilməsidir və onlar bu hadisəni bayram kimi qeyd edirlər.

Şiə hədislərindən fərqli olaraq İbn Hişam, İbn Səad və Təbəri kimi erkən dövr sünni müəlliflərinin ya heç Qədir Xumdan bəhs etməmələri, ya da Məhəmməd peyğəmbərin nitqinə yer vermədən sadəcə orada (Qədir Xum məntəqəsində) dayandığını qeyd etmələri ilk baxışdan diqqəti cəlb edir. Bundan başqa bu müəlliflərin heç biri Məhəmməd peyğəmbərin bu sözlərini Əli ibn Əbu Talibin imaməti və xəlifəliyi yönündə bir dəlil kimi dəyərləndirmirlər. Əslində şiələrə görə bu hadisə ilə bağlı nazil olmuş Maidə surəsinin 67-ci ayəsi (şiələrin iddiası) təfsirçilərin böyük əksəriyyətinə görə Qədir Xumdan çox öncə — Məkkənin fəthi və Xeybər döyüşündən öncə nazil olmuşdur.^[3] Bu ayənin, həmin surənin digər ayələri ilə birlikdə dəyərləndirildiyi zaman, bu ayənin müsəlmanlarla bağlı deyil, yəhudi və xristianlarla bağlı nazil olduğu və bu ayədə onların Məhəmməd peyğəmbərə bir pislik edə bilməyəcəkləri xəbər verilir.^[4] Digər tərəfdən Məhəmməd peyğəmbərin nitqində keçən "məvlə (ərəb. مولى)" və onunla birləkdə keçən "vəli (ərəb. ولي)" sözlərinin "xəlifə (ərəb. خليفة)" və ya "imam (ərəb. إمام)" mənalarında deyil, "dost" və ya "yoldaş" mənalarındadır.^[5][6] Buna görə də sünnilər bu ifadələri "dost"^[7] olaraq qiymətləndirirlər. Sünnilərə görə bu sözlər, müxtəlif müharibələrdə öz qohumlarını öldürən Əli ibn Əbu Talibə qarşı duyulan anti-patiya hissini ortadan qaldırmaq, ən vacibi Yəmən döyüşündə (hicri 10/ miladi 631–632) müharibə qənimətlərinin bölüşdürülməsi zamanı Əli ibn Əbu Talibin qatı davranışlar nümayiş etdirməsi, bu davranışlardan ötrü onunla birlikdə olan şəxslərin ondan inciməsi, incimiş şəxslərin Əlini Məhəmməd peyğəmbərə şikayət etmələri, şikayət edənlərin də təskin edilib, müsəlmanlar arasında qardaşlıq və dostluq əlaqələrinin pozulmasının qarşısının alınması məqsədilə deyilmişdir.^{[8][9][10][11]}

Sünnilərə görə Əli ibn Əbu Talibin nəvəsi Həsən əl-Musənnadan (Həsən ibn Həsən ibn Əli ibn Əbu Talib) Məhəmməd peyğəmbərin, "Mən kimin məvləsiyəmsə, Əli də onun məvləsidir" sözlərini deyib demədiyi soruşulduğu zaman, o belə cavab vermişdir:

"Bəli söyləmişdir, lakin bununla əmirliyi (imamlığı) qəsd etməmişdir. Əgər məqsədi bu olsaydı, daha açıq bir ifadədən istifadə edərdi, çünkü Peyğəmbər müsəlmanların ən fəsixidir (ən natiqidir) … And içirəm ki, Allah və peyğəmbər xəlifəlik üçün Əlini seçib, müsəlmanlara rəhbər etsəydilər və Əli də bunu yerinə yetirməsəydi Allah və peyğəmbər əmrlərini ilk tərk edən o olmuş olardı."^[12]

Bundan başqa Məhəmməd peyğəmbərin ölümünə yaxın, öz yerinə müsəlmanlara namaz qıldırması üçün, imam olaraq Əbu Bəkri təyin etməsi və

"Əbu Bəkrə deyin, namaz qıldırsın!"^[13][14]

- deməsi, sünnilərin bu sözlərin ("Mən kimin məvləsiyəmsə …") imamlıq mənasında olmadığı haqqında düşünmələrinə əsas verirmişdir. Sünni alimlərinin "Mən kimin məvləsiyəmsə …" sözlərindən çıxardığı yekun fikir belədir: Bu sözlər imamlıq və ya xəlifəlik mənasında deyil, Əlini sevməyin və ya ona düşmənçilik etməyin, peyğəmbəri sevməyə və ya ona düşmənçilik etməyə bərabər olduğu mənanadadır.^[15][16][17]

Sələfilərin məşhur alimi İbn Teymiyyə bu məsələ haqqında bunları yazır:

"Bu uydurmanın mütəvatir (red — həqiqiliyinə şübhə olmayan hədis) olması bir yana dursun, səhih bircə isnadı (red — uydurma olmayan mənbəsi) belə yoxdur^[18]. Bu məsələ haqqında Səkifə günündə, Həzrət Ömərin vəfatında, altı nəfərlik şura təşəkkül etdiyi zaman və nəhayət Həzrət Osmanın şəhadətindən sonra, Həzrət Əlinin xəlifəliyi üstündə münaqişələrin getdiyi günlərdə, sahabələrdən heç olmasa bir nəfərin belə ortaya çıxıb vəziyyəti aydınlaşdırması lazım deyildimi? Göründüyü kimi bu, rafizilərin (müəllif burada şiələri nəzərdə tutur) uydurmalarından biridir."^[19]

Qərbli şərqşünasların Qədir-Xum hadisəsi ilə bağlı fikirləri müxtəlifdir:

• Laura Veccia Vaglieri, Qədir-Xumun tarixi etibarlılığını qəbul edir və bildirir ki, burada Məhəmməd peyğəmbər Əlini üstün bir şəxsiyyət kimi təqdim edib, lakin bu hadisə müsəlman icması tərəfindən siyasi liderlik üçün açıq elan kimi qəbul edilməyib.^[20]
• Bernard Luis, Qədir-Xumu İslam dünyasında məzhəbi parçalanmanın əsas məqamlarından biri kimi təsvir edir və onun fərqli təfsirlərinin sünni-şiə ayrılığına təsir etdiyini vurğulayır.^[21]
• Montqomeri Vott, hadisənin tarixi bir həqiqət olduğunu qəbul etsə də, onun Əlinin xəlifə təyin olunması üçün qəti dəlil olmadığını qeyd edir.^[22]

Ərəbcə mütəxəssisi Əbu Həsən yazır:

"Məvlənın mənası: (kölə) sahibi, köləni azad edən, azad olunmuş kölə, sənə dində yaxın olan şəxs, əmioğlu, qonşu, müteffiq ve qızının əri."^[23]

Məşhur ərəb dilçisi Məhəmməd ibn Mənzur yazır:

"əl-Vəliyu: yaxınlıq."

Sonra əlavə edir:

"Və Məvlə: malik (qul sahibi), qul, kölə azad edən şəxs, azad olunmuş kölə, səhabə, ata tərəfdən yaxın qohum və bunun oxşarı (kimi), qonşu, müttəfiq oğul, əmi, (evdəki) qonaq, ortaq, birini bacısının oğlu, yaxın, rəbb, köməkçi, yumşaq (təbiətli) olan və yumşaqlıq göstərilən, sevgili, təbii və yeznə."^[24]

• Əli
• On iki imam
• Xeybər
• Fədəkiyyə xütbəsi
• Fədək
• Əbu Bəkrə beyət etməyən səhabələrin siyahısı
• Əbdülhüseyn Əmini

• Qədir-Xum [1]