Niyazi Misri

Hicri 1027-ci (1618) ildə anadan olub. Əsl adı Mehmeddir. Şeirlərində, elm təhsili üçün bir müddət Misirdə qaldığına görə "Misri" təxəllüsünü "Niyazi" təxəllüsü ilə birlikdə işlətmiş, bu iki təxəllüsün birləşməsindən yaranan "Niyazi Misri", "Misri-Niyazi" və "Şeyx Misri" təxəllüsləri ilə tanınmışdır.^[4]

Özünün bildirdiyinə görə, əvvəllər sufiliyə qarşı olub. Zamanla baxışları dəyişib və bir sufi şeyxinə müridlik edib. Nəqşibəndi dərvişi olan atası Soğancızadə Əli Çələbinin bu hal xoşuna gəlmir və onu özünün seçdiyi bir şeyxin yanına yollamaq qərarına gəlir. Lakin Niyazi, bu şeyxin kamil olmadığını deyərək atasının təklifini rədd edir.^[5] O, şeyxi Malatyadan getdikdən sonra təhsil almaq məqsədilə Diyarbəkirə, sonra da Mardinə gedir. Oralarda məntiq və kəlam öyrənir. Hicri 1050-ci (1640) ildə Əl-Əhzərdə təhsil almaq məqsədilə Qahirəyə üz tutur. Əl-Əhzərdə təhsilini davam etdirərkən bir tərəfdən də Şeyxuniyyədəki Qədiri şeyxinə müridlik edir. Yuxuda Əbdülqədir Gilanini gördükdən sonra, müridi olduğu şeyxdən icazə alaraq Qahirəni tərk edir. Gilaninin yuxuda ona söylədiyi şeyxi tapmaq məqsədilə Misir, Suriya və Anadolunun şəhərlərini dolaşmağa başlayır. Hicri 1056-cı (1646) ildə İstanbula gedir. Kiçik Ayasofiya məhəlləsində yerləşən Sokullu Mehmed Paşa mədrəsəsinin bir hücrəsində xəlvətə (özünütəcrid) çəkilir, daha sonra bir müddət Qasımpaşada yerləşən Uşşaqi dərgahında qonaq qalır. Həmin il İstanbuldan ayrılaraq, Anadolu şəhərlərini gəzməyə başlayır. Uşaq şəhərində Ümmi Sinanın xəlifələrindən biri olan Şeyx Mehmed Əfəndinin zaviyəsində (dini təyinatlı tikili) ikən, Elmalıdan Uşaqa gələn Ümmi Sinana mürid olur (hicri 1057/1647) və onunla birlikdə Elmalıdakı dərgahına getir. Doqquz il burada şeyxinə xidmət edib seyri-sülukunu tamamlayan Niyazi, hicri 1066-cı (1656) ildə xəlifə təyin olunduqdan sonra Uşaq, Çal və Kütahya bölgələrində mürid yetişdirməklə məşğul olur. İstanbulda yayılan Qazızadəlilər hərəkatının təsiri ilə onun əleyhinə bəzi dedi-qodular yayılır. Hicri 1072-ci (1661) ilin əvvəlində o, bir neçə müridi ilə birlikdə bölgəni tərk edərək Bursa şəhərinə köçür. Bu illərdə Hacı Mustafa adlı müridinin bacısı ilə evlənir. Bu evlilikdən Fatimə və Çələbi Əli adlı iki övladı dünyaya gəlir. Qazızadəlilərin düşüncə tərzini davam etdirən vaiz Vani Mehmed Əfəndinin IV Mehmedlə yaxınlıq quraraq ölkədə səma, zikr və dövranı qadağan etdirdiyi 1666-cı ildən (hicri 1077) sonra da Niyazi Misri fəaliyyətini davam etdirir. O, moizələrində bu qadağaya səbəb olan Vani Mehmed Əfəndini və onun təmsil etdiyi düşüncə tərzini daim tənqid edir. Hicri 1080-ci (1669) ildə müridlərinin sayı artırdığında Abdal Çələbi adlı bir xeyriyyəçi tərəfindən Ulu məscid ətrafında onlar üçün dərgah inşa olunur.

Köprülü Mehmed paşa paşanın dəvəti ilə Bursadan Ədirnəyə gedən Niyazi, orada hörmət və ehtiramla qarşılanır. Onun mənbələrdə hicri 1083-cü (1672–73) ildə bir dəfə də Ədirnəyə dəvət olunduğu qeyd olunmuşdur.^[6][7] Özü də həmin il Ədirnəyə dəvət edildiyini, dövlət adamları ilə görüşüb öz fikirlərini onlara qəbul etdirdiyini söyləmişdir. Ədirnə səfərində Əskicamedə moizə verən Niyazi, söylədiyi sözlərə görə çavuş Əzbi Baba nəzarətində Rodosa sürgün olunur və ordakı qalada həbs edilir. Doqquz aylıq məhkumluq həyatından sonra ona Bursaya qayıtmağa icazə verilir. Niyazi, həbs olunduğu tarixi 13 cəmaziyəl-axir 1085-ci (14 sentyabr 1674) il olaraq qeyd etmişdir. Mənbələrə görə Niyazi, cifrə əsaslanan fikirlərə görə sürgün edilmişdir. TDV İslam Ensiklopediyasının yazıçısı Mustafa Aşkara görə isə o, dövlət adamlarını tənqid etdiyi üçün sürgün edilmişdir. O, Bursaya qayıtdıqdan bir müddət sonra yenidən sürgün edilmişdir. Dəftərdan Sarı Mehmed Paşanın bildirdiyinə görə,^[8] bu səfər ki, sürgünün səbəbi onun cəzbə qələbəsi səbəbi ilə onun şəriətin zahirinə zidd bəzi sözləməsidir. Söylədiklərinə görə Bursa qazısı Ağ Mehmed Əfəndi tərəfindən şikayət edilən Niyazi, bu dəfə Lemnosa sürgün edilir. On beş ilə yaxın sürgün həyatı yaşayan Niyazi, II Əhmədin fərmanı ilə Bursaya qayıdır. Bir il sonra Niyazi, ordunun Avstriya yürüşündə 200 müridi birlikdə ilə iştirak etmək istəyir. Lakin ona xətti-humayun göndərilərək hərbi yürüşdə iştirak etməməsi və orduya xeyir-dua verməsi tapşırılır. O, isə sultana məktub yazaraq onun bu istədiyi yerinə yetirməyəcəyini söyləyir. Niyazinin Tekfurdağına (indiki Tekirdağ) qədər gəldiyini öyrənən II Əhməd, Silahdar Beşir Ağa ilə birlikdə ona hədiyyələr göndərib, Tekfurdağında onunla görüşmək istədiyini bildirir. Lakin Niyazi bu təklifləri qəti şəkildə rədd edir. Onun Ədirnəyə çatmasının qarşısını almaq üçün göndərilən Mirahur Dilavər Ağa da Niyazini fikrindən döndərə bilmir. Bu vaxt sədrəzəm Bozoxlu Mustafa Paşa, Niyazinin Ədirnəyə gəldiyi təqdirdə onun sözlərinin xalq və ordu üzərində böyük təsir yaradacağını və nəticədə ciddi qarışıqlıq baş verəcəyini irəli sürərək sultana təsir edir. Niyazinin müridləri ilə birlikdə günorta namazından əvvəl Səlimiyyə məscidinə gəldiyini eşidən xalq məscidə axışır (26 Şəvval 1104 / 30 iyun 1693). Sədrəzəm, Niyazi sürgün edilməsə böyük qarışıqlıq yaranacağını deyərək sultanı yenidən xəbərdar edir. Bundan sonra qayməqam vəzir Osman Paşa ilə yeniçəri ağası Abdullah Ağa, sultan tərəfindən dəvət olunduğunu bildirərək Niyazini məsciddən çıxarırlar və ona Lemnos adasına sürgün edildiyini bildirirlər.

30-a yaxın müridi ilə birlikdə yenidən Lemnosa göndərilən Niyazi Misri bir il sonra orada vəfat edir (20 Rəcəb 1105 / 16 mart 1694). Onun qəbrinin üzərində inşa edilən türbə Sultan Əbdülməcid dövründə bərpa olunmuşdur.

Onu, Xəlfətiliyin dörd əsas qolundan biri olan Əhmədiyyənin Misriyyə şöbəsinin piri (banisi) hesab edirlər. Niyazinin sağlığında inşa olunmuş, təriqətin mərkəzi olan bina Bursa Ulu məscidin cənubunda yerləşmiş və XX əsrin əvvəllərinə qədər fəaliyyətini davam etdirmişdir. Daha sonra baxımsızlıqdan dağılmış, yerində isə poçt binası inşa edilmişdir. Niyazi, Limnidə sürgündə olarkən təriqətə onun yerinə Şənizadə Mehmed Əfəndi başçılıq etmişdir. Mehmed Əfəndinin vəfatında sonra təriqətə Qəzzi Əhməd Əfəndi, Çələbi Əli Əfəndi və son olaraq Mehmed Şəmsəddin Əfəndi başçılıq etmişdir. Təriqətin Bursadan başqa Selanik, İzmir və Qahirədə dərgahlarının (təriqət evi) olduğu məlumdur.^[4]

Niyazi Misri, böyük bir hissəsi bir neçə vərəqlik risalələrdən ibarət olan 30-dan yuxarı əsərin müəllifidir. Onlardan bəziləri bunlardır:

• Ərəbcə əsərləri:

1. Məvaidül-irfan. Əsər Əhli-Beytin fəzilətlərindən bəhs edir.
2. əd-Dövrətül-ərşiyyə fi əhkamil-fərşiyyə. Əsər özündə bürclər, qiyamət, qiyamət əlamətləri və həşir kimi mövzuları ehtiva edir.
3. Təsbii-Qəsidəi-Bürdə. Əsərin müəllifə məxsus əlyazması Süleymaniyyə kitabxanasında saxlanılır (Rəşid Əfəndi, № 1218).
4. Təfsiru Fatihətil-Kitab. Fatihə surəsinin işarə təfsiri olan kiçik bir risalə (Süleymaniyye kitabxanası, Pərtəv Paşa, № 244/2; Uşşaqi Təkkəsi, №. 36/6).
5. Məcalis. Nisa, Maidə, Ənam və Qədr surələrinin işarə təfsiri.

• Türkcə əsərləri:

1. Divan. Müəllifin şeirlərindən ibarət əsər.
2. Tuhfətül-uşşaq. Allah, varlıq, insan, kainat, ibadət kimi mövzuları özündə ehtiva edən əsər.
3. Məcmuə. Müəllifin Lemnosda keçirdiyi keşmə-keşli günlərdən bəhs edən əsəri.
4. Risaləi-Əsilə və Əcvibəi-Mütəsəvvifanə. Sufiliklə bağlı bəzi terminlərin izahlarından bəhs edən əsər.
5. Risaləi-Dövriyyə. Sufilikdəki dövr nəzəriyyəsi ilə bağlı qələmə alınmış əsər.
6. Təbirətül-vəqiət. Yuxuların yeddi nəfs mərhələsinə görə dəyərləndirildiyi risalə.
7. Şərhi-Əsmaül-hüsna. Xəlvətilərin seyri-süluk əsnasında zikr etdikləri on iki əsmai-ilahiyyənin sufilik nöqtəyi-nəzərindən şərhi.
8. Şərhi-Nutqi-Yunus Əmrə. Yunus Əmrəyə ithaf olunan və "Çıxtım ərik dalına …" deyə başlayan şeirin şərhi.^[4]