Nərgiz Xəlilova

Nərgiz Xəlilova Ramazan qızı (noyabr, 1937-ci il, Leninqrad şəhəri, Rusiya SSFR) - Azərbaycan SSR-nin dəb ikonası, teatr və musiqişünas. Üzeyir Hacıbəyovun ev muzeyinin direktoru (1999)

Nərgiz Xəlilova
Nərgiz Ramazan qızı Xəlilova
Nərgiz Xəlilova
Doğum tarixi	1937
Doğum yeri	Rusiya Federasiyası, Sankt-Peterburq
Vəfat tarixi	1999
Vəfat yeri	Rusiya Federasiyası, Moskva
Vəfat səbəbi	leykoz
Atası	Ramazan Xəlilov
Anası	Elvira Xəlilova (Rabinoviç)
Milliyyəti	Azərbaycanlı
İxtisası	Musiqişünas
Təhsili	Bakı Musiqi Akademiyası
Elmi dərəcəsi	PhD

Nərgiz Xəlilova 1937-ci ildə Rusiya Federasiyası, indiki Sankt-Peterburq şəhərində jurnalist ailəsində dünyaya göz açmışdır. İkinci Dünya müharibəsi illərində şəhərin mühasirəyə alınmasından sonra Leninqrad şəhər Kommunist partiya komitəsi ərzaq çatışmazlığı ilə əlaqədar olaraq Leninqradda yaşayıb işləyən, lakin orada doğulmayan sakinlərə ərzaq verilməsinin dayandırılması haqqında qərar qəbul edir. Bu qərardan sonra Nərgiz Xəlilovanın atası Ramazan Xəlilov öz ailəsi ilə Leninqradı tərk edərək Bakıya gəlmək qərarı verir. Onlar ağır bombardman altında şəhəri tərk etməyi bacarırlar və 1942-ci ildə Bakıya yaxın qohumları olan bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun evində yerləşirlər. Müharibə bitdikdən sonra Nərgizin Bakıda qayğısız və şən uşaqlığı keçmişdir.

Həyatı

Nərgiz Xəlilova həm ata, həm ana tərəfdən əsilzadə ailənin davamçısı idi. Onun atası Ramazan Xəlilov Tbilisidə yaşayıb.^[1] O, avar knyazı Həmzət bəyin oğlu idi.^[1] Ramazanın atası Həmzət bəy Rusiya İmperiyası zamanında böyük dövriyyəsi olan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul idi. Onun Zakatala-Balakən bölgəsində meşə təssərrüfatında qiymətli ağac emalı məhsulları Rusiya imperiyasın müxtəlif quberniyalarında satılırdı, Bakıda ticarət obyektləri var idi. Ramazan Xəlilov Jurnalistika təhsili aldıqdan sonra 1930-cu ildə "Bakinskiy raboçiy" (Bakı fəhləsi) qəzetinin müxbiri kimi Leninqradda akkreditə edilib və orada da Nərgizin anası Elvira Rayskaya (Rabinoviç) tanış olur.^[1] Cütlük bir müddət sonra ailə qurur və Nərgiz dünyaya göz açır.

Nərgiz Xəlilovanın anası Elvira Rayskaya Belorusiyada yəhudi haham ailəsində (Rabinoviç — Şmer Medalye nəsli) anadan olub.^[1] Elvira xanım Ramazan Xəlilovla tanış olduğu zaman o da Leninqradda jurnalist kimi fəaliyyət göstərirdi. Elvira Xəlilova 1956-cı ildə Bakıda rəhmətə getmişdir.^[1] Elvira xanım ürək-damar xəstəliyindən əziyyət çəkirdi.^[1] Həyat yoldaşı vəfat etdikdən sonra Ramazan Xəlilov dərin depressiyaya düşür. Lakin bir müddət sonra yenidən ailə qurmaq qərarına gəlir.

Nərgizin ata nənəsi Rusiya İmperiyasında tanınmış tatar zadəgan nəsli olan Terequlovların qızı, bəstəkar Əbdülmüslim Maqomayevin həyat yoldaşı Badigülcamal Terequlovanın bacısı idi. Əsilzadə köklərinə görə Nərgiz özünü uşaqlıqda şahzadə adlandırırdı və eqoist xarakterli qız idi.

Təhsili və elmi irsi

Üzeyir Hacıbəyov və onun həyat yoldaşı Məleykə Hacıbəyli Terequlova Nərgiz Xəlilovanın ilk musiqi müəllimləri olublar.^[2] Üzeyir Hacıbəyovu dəfn edəndə, orta məktəb şagirdi olan Nərgiz Xəlilova onun məzarı başında fəxri qarovul dəstəsində dayanmışdı.^[2] Bu "Üzeyir ömrü" filmində yer alıb.^[2] Nərgiz Xəlilova Bakı şəhər 23 saylı orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasına musiqi nəzəriyyəsi ixtisası üzrə qəbul olmuşdur. Ali təhsilini başa vurduqdan sonra Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasi, Memarlıq və İncəsənət İnstitutuna təyinat alaraq 7 il orada çalışır. Sonrakı illərdə Moskvada aspiranturaya daxil olaraq PhD elmi dərəcə əldə etmişdir.

Nərgiz Xəlilova Azərbaycanın mədəniyyət xadimilərinə həsr edilmiş 150-yə yaxın məqalənin və Ümumittifaq Teatr və Musiqi Ensiklopediyasının müəlliflərindən biridir.^[2] O, estetik təbliğatla məşğul olur, tez-tez mətbuatda çıxışlar edir, "Bilik" cəmiyyətində tez-tez incəsənət mövzusunda mühazirələr oxuyurdu.

Nərgiz Xəlilova fəal işgüzar həyat yaşayırdı.^[1] O, dünyəvi bir qadın olaraq Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində çalışmış, çoxsaylı xeyriyyə işləri görmüşdür. Üzeyir Hacıbəyov fondunu zənginləşdirmiş, gənc musiqiçilərə və digər mədəniyyət xadimlərinə sərmayə qoymuşdu.^[1] Nərgiz Xəlilova tez-tez baş rolları Lyüdmila Duxovnaya və Murad Yegizarovun oynadığı Rus Dram Teatrını ziyarət edir, təkcə Bakıda deyil, Moskvada müxtəlif sərgilərə və tədbirlərə qatılırdı.^[1] Ömrünün son illərində Dağıstan mədəniyyət xadimləri ilə Azərbaycan mədəniyyət ictimaiyyəti arasında bağlar qurmağa çalışaraq Qafqaz dəyərlərinin harmoniyasını akademik səviyyədə göstərməyə cəhdlər edirdi.

1999-cu ilin yanvarında Nərgiz Xəlilovanın atası Ramazan Xəlilov vəfat etdikdən sonra Üzeyir Hacıbəylinin ev-muzeyi direktoru təyin olunur. Onun ölümündən sonra Üzeyir Hacıbəyov irsinin tanıdılmasını Nərgiz xanım öz üzərinə götürür, muzeyin tərtibatını yeniləyir və zənginləşdirir. O, muzeyin yenidən qurulmasını planlaşdırırdı.^[3] Müstəqillik illərində şən və hazırcavablar klubun davamçıları "Bakılı oğlanlar" komandasının təşkili işləri ilə də məşğul olmuşdur.

Nərgiz Xəlilova qeyri-adi təbii gözəlliyə malik azsaylı Azərbaycan qızlarından biri idi. Onun xarici görünüşü, intelektual səviyyəsi, dil bilikləri, beynəlmiləl dünya görüşü 60-cı illərin Bakısında insanlar arasında əlçatmaz, arzu edilən qadın obrazı yaratmışdı. Bu səbəbdən onu Parisdə keçirilən gözəllik müsahibəsinə göndərirlər. Həmin müsabiqədə yer tutduqdan sonra Nərgiz Xəlilovanın məşhurluğu daha da artır və o Azərbaycanın dəb ikonası adlandırılmağa başlayır. Bundan sonra o zaman Bakı şəhərinin baş memarı olmuş Əliş Ləmbəranskiy 1961-ci ildə onun şərəfinə indiki Fəvvarələr meydanında "NƏRGİZ" kafesini açır. Həmin dövrdə Parisdə bir restoran və Nyu-Yorkda iki mağaza "NƏRGİZ" adı ilə adlandırılmışdır.^[4] Nərgiz Xəlilova təkcə gözəlliyi ilə deyil, həm də stili ilə diqqəti cəlb edirdi.^[1] SSRİ xalq artisti, estrada müğınnisi Müslüm Maqomayev ona xaricdən dəbə uyğun geyimlər gətirirdi.^[1] Bakıda şalvarlı kostyumu ilk dəfə Nərgiz geyinmişdir. Nərgiz Xəlilova 1960-cı illərdə ev iti ilə Bakı küçələrində gəzintiyə çıxaraq modern həyat tərzi yaratmış ilk azərbaycanlı qız hesab olunur. Nərgiz ilə Müslim bir yerdə böyüdükləri üçün onların bir-birləri ilə çox yaxın münasibətləri var idi. Yüzlərlə ailə Nərgizdən ilhamlanaraq öz qızlarına Nərgiz adını veriblər.

Dağıstanlı tanınmış şair Rəsul Həmzətov Nərgiz Xəlilovaya şer həsr etmişdi, Otar Taktaşişvili ona roman, Arkadi Arkanov isə hekayə yazmışdı.^[1] 2008-ci ildə nəşr olunan Eduard Bağırovun "Sevgililər" romanında, 2019-cu ildə Regina Krasivskayanın "Bakı şəhərinin əfsanəsi — Nərgiz" kitabında Nərgiz Xəlilovanın həyatına da toxunulur.^[1][5] Onun həyatından bəzi faktlar, o cümlədən insanların ikili həyat yaşaması Moskva teatrının "Yarasa" (rus. Летучая мышь) tamaşasının əsasını təşkil etmişdi.^[1]

2023-cü ildə ekranlara çıxmış "The Mother" filminin ssenarisində və 1999-cu ildə çəkilmiş "Məhv olmuş gündəliklər" televiziya tamaşasında Nərgiz Xəlilovanın həyat hekayəsinin gizli qalmış tərəflərindən istifadə edilmişdir.^[1] Nərgiz Xəlilova Parisdə, Nyu-Yorkda, sonra isə vətəndaşlığını aldığı İsraildə olmuşdur.^[1][6]

Nərgiz Xəlilova beynəlmiləl düşüncəli, müasir qadın kimi şəxsi həyatında da azadlığa üstünlük verirdi. Gənc yaşlarında Nərgiz Xəlilova mühəndis Məlik Axundovla tanış olur.^[1] Məlik Axundovun anası tibb elmləri doktoru, atası isə səhiyyə naziri və Azərbaycan Kommunist partiyasının birinci katibi olmuş Vəli Axundov idi.^[1] O Nərgizin arxasınca düşüb evlərinə qədər gəlirdi. Nərgiz Xəlilova bu barədə atası Ramazan Xəlilova məlumat verir. Ramazan Xəlilov Məlik və onun ailəsi ilə tanış olduqdan sonra ailələrin razılığı ilə cütlük ailə qurmağa qərar verirlər.^[1] 1959-cu ildə Nərgiz Xəlilova Ü. Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının nəzəriyyə bölməsini bitirdikdən sonra toy baş tutur, özünün yeni həyat yoldaşı titulunu daşımalı olur.^[1]

Bir neçə il sonra Nərgiz və Məlik ayrılmaq qərarına gəlirlər. Bunun bir neçə səbəbi vardı: xarakterlərin uyuşmazlığı, ortaq maraqların olmaması və həyat yoldaşının əsassız qısqanclıqları.^[1] Boşanandan sonra Nərgiz ata evinə qayıdır.^[1] Nərgiz Xəlilovanın gözəlliyi, ictimai aktivliyi və sosiallaşma dərəcəsi yüksək olduğu üçün SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində gənc yaşlarından ona nəzarət etməyə başlayırlar. Bir müddət sonra DTK ilə əməkdaşlığa cəlb edilmişdir.

Boşandıqdan bir müddət sonra Nərgiz Xəlilova qardaşı Rüfət Xəlilovun dostu Slavik Aqaranovla tanış olur.^[1] Slavik varlı tat yəhudilərindən birinin oğlu və şəhərin "qızıl gəncliyi"nin lideri idi.^[1] O, Nərgiz Xəlilovanı dəlicəsinə sevir və onlar vətəndaş nikahında yaşamağa qərar verirlər.^[1] Daha sonra cütlük təhsillərini davam etdirmək üçün Moskvaya köçmək qərarına gəlirlər.^[1] Moskvada Slavik valyuta tacirləri qrupuna qoşulur.^[1] Aqanarov əcnəbilərlə tanış olur, onların dillərini öyrənir, rublu sərfəli qiymətlə valyutaya çevirir, həmçinin Bakıya dəbli və tapılmayan malları gətirərək baha qiymətə satırdı.^[1] Əvvəlcə Slavik tək işləyir, sonra fəaliyyətlərini dəstə şəklində genişləndirərək qızıl alıb onu xaricə satırdılar.^[1] Slavik Aqanarovun genişləmiş fəaliyyəti xüsusi xidmət orqanlarının diqqətini çəkir. Bundan sonra həmin orqanın işçilərindən biri Nərgiz Xəlilova haqqında əməkdaşlıq razılaşmasını kobud pozduğu barədə raport verdiyi üçün Moskvada onu yerli orqanlar saxlayırar.^[1] İstintaq mərhələsində Nərgiz Xəlilovanın Bakıda olan mənzillərində hər şeyi müsadirə edilir.^[1] Mənzildə axtarış zamanı SSRİ-də qadağan olunmuş Boris Pasternakın "Doktor Jivaqo", Anna Axmatovanın "Rekviyem", Aleksandr Soljenitsının "İlk dairədə", Vladimir Nabokovun xaricdə nəşr olunmuş üç kitabının tapırlar.^[4] Nərgiz Xəlilova Slavik Aqaranovla birlikdə valyuta alverində ittiham olunaraq səkkiz il həbs cəzasına məhkum edilmişdir.^[3] O, il yarım Rusiyanın Lefortovo həbsxanasında, qalan beş ili isə Bakıdakı ümumi rejimli qadın koloniyasında cəza çəkmişdir. Halbuki Nərgiz Xəlilova dəstə üzvlərinin sadəcə adlarını bilirdi. Ancaq SSRİ hakimiyyəti onu şəxsi maraq naminə qrupla gizli əlaqədə günahlandırmışdır.

Nərgiz Xəlilova qadın islah düşərgəsində olduğu müddətdə həbsxana kitabxanasının müdiri kimi çalışmışdır. Ona baş çəkməyə gələnlərdən kitab gətirmələrini xahiş edərək həbsxana kitabxanasının fondunu zənginləşdirmişdir. KQB-nin müstəntiqi olan İsak Qerşveld də Nərgizə tez-tez baş çəkənlər arasında idi. Onlar bir-birlərini həbsxanaya düşməzdən əvvəl tanıdıqları üçün əlaqələri davam etdirirdilər.^[3][1] Nərgiz Xəlilova azadlığa çıxdıqdan sonra İsak Qerşveld öz ailəsindən ayrılaraq Nərgiz Xəlilova ilə rəsmi nikah bağlayır. İsak Qerşveldin əvvəlki ailədən iki qızı var.^[1] Nərgiz Xəlilova İsak Qerşveld ilə 16 il birlikdə yaşayırlar.^[1] Onlar nikaha girdikdən sonra Qerşveld bir daha sistemdə işləmək hüququndan məhrum edilməklə tutduğu vəzifədən azad olunur.^[1]

Nərgiz Qerşveldlə ailə qurduqdan sonra yenidən Moskvaya köçür.^[1] Qerşveld Moskvada tipoqrafiya açır. Nərgiz Xəlilovanın keçmiş həyat yoldaşı Slavik Aqaranov həbsdən çıxdıqdan sonra Nərgizə onun yanına qayıtması üçün yalvarsa da Nərgiz bu təklifdən qəti şəkildə imtina edir.^[1] Ailəli olmasına baxmayaraq Nərgiz Xəlilova yaxın qohumu olan Müslim Maqomayev ilə hər zaman isti əlaqələri davam etdirmişdir.

Nərgiz Xəlilovanın tanınmış yaxın qohumu ilə uzun illəri əhatə edən sevgi münasibətləri Moskvada da davam etmişdir. Nərgiz Xəlilovanın həmin sevgi münasibətlərindən 1982-ci ilin avqustunda dünyaya gətirdiyi bir oğlu var. Uşağın atası İsak Qerşveld olmadığı üçün doğulduqdan iki gün sonra başqa ailəyə övladlığa verilir.

1999-cu ilin avqustunda Nərgiz Xəlilova özünü pis hiss etməyə başlayır. Halsızlıq, qabırğalarında ağrılar, tez-tez yorulma onu əldən salırdı.^[1] Bakıda həkimlər ona səhvən ağciyərlərin soyuqlaması diaqnozunu qoyurlar.^[1] Nərgizi güclü antibiotiklərlə müalicə etməyə başlasalar da onun vəziyyəti getdikcə daha da pisləşməyə başlayır. Müalicə dövründə kəskin böyrək çatışmamazlığı baş verir. ^[1] Qardaşı Rüfət Xəlilov öz həyat yoldaşı ilə birlikdə Nərgizi Moskvaya apararaq Gertsen adına Onkologiya İnstitutuna yerləşdirirlər. İnstitutda Nərgiz Xəlilovaya leykoz diaqnozunu qoyurlar.^[1] Nərgiz vəfat etdikdə onu sink tabutda Bakıya gətirirlər.^[1] Onun nəşinin qarşılamaq üçün hava limanında çoxlu sayda tanış və tanış olmayan adamlar toplaşmışdı.^[1] Onlar Nərgiz xanımla vidalaşmağa gəlmişdilər. 1999-cu ildə Bakıda yerləşən rus qəbirstanlığında anasının məzarı yanında dəfn olmuşdur.^[3]