Mirzə Rəbi Kəbiri
Mirzə Rəbi Kəbiri (1889, Marağa, Şərqi Azərbaycan ostanı – 1947, Marağa, Şərqi Azərbaycan ostanı) — general-mayor, siyasətçi, repressiya qurbanı. Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə Yollar, Poçt və Teleqraf naziri eləcə də Marağa şəhərinin qubernatoru olub.
| Mirzə Rəbi Kəbiri | |
|---|---|
 | |
  | |
| 12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1889 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1947 |
| Vəfat yeri | |
| Partiya | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Rütbəsi | general |
|
|
|
| Təltifləri |
  |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Azərbaycan Milli Hökumətinin qurulmağında göstərdiyi şücaətə görə "21 Azər" medalı və "Səttarxan" ordeni ilə təltif olunub.
Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra həbs olunub və Marağa şəhərində asılıb.
Mirzə Rəbi Hacı Mir İsaq oğlu Kəbiri 1889-cu ildə Marağa şəhərində anadan olub.[1][2] Marağanın tanınmış mülkədar nəslindən olub.[3] İlk təhsilini evdə alıb. Sonrakı təhsilini isə Təbrizdə və Tehranda davam etdirib. Təhsilini bitirdikdən sonra Daxili İşlər Nazirliyində işləməyə başlayıb. Müxtəlif şəhərlərdə müxtəlif dövlət vəzifələrini icra edib. Kirmanda, Bəlucistanda, Rəfsəncanda və Kirmanşahda qubernator, maliyyə rəisi və digər vəzifələrdə işləyib.[4]
1920-ci ildə Cənubi Azərbaycanda Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi ilə Təbrizdə qurulan Milli Hökumətin yaranmasından ruhlanaraq, Marağa vilayətində kəndli üsyanlarına başçılıq edib. Buna görə də şah məmurları və yerli mülkədarlar tərəfindən təqiblərə məruz qalıb və həbs olunub. Həbsdən çıxdıqdan sonra da fəaliyyətini davam etdirib.
Rza xanın dövründə Ərdəbilin qubernatoru təyin edilib.[5] Bu vəzifədə ikən kürd quldur İsmayıl Simkonun Urmiya və ətraf ərazilərdə törətdiyi qətllər və talançılığın qarşısını almaq məqsədilə oraya göndərilib və Urmiya şəhərini quldurlardan təmizləyib.
1941-ci ildə Qonabadın qubernatoru təyin olunur. Burda asayişi bərpa etdikdən sonra Koçan, Xoy və ən sonda Marağaya qubernator təyin olunub.[6] Bir müddət sonra isə dövlət işini tərk edib. Marağada Tudə partiyasına üzv olub. Daha sonra partiyadan çıxıb. Azərbaycan Demokrat Partiyasının Mərkəzi Komitəsi qurulduqdan sonra ora üzv seçilib.[7][8] Bölgədə öz ailəsinin nüfuzundan istifadə edərək partiyanın mövqelərini möhkəmləndirib. 1944–1945-ci illərdə Marağa şəhərində və onun ətraf kəndlərində onun başçılığı ilə fədai dəstələri təşkil olunur.[1]
Marağa fədailərinin başçısı olub.[9][10] 1945-ci ilin avqust ayında Kəbiri fədai dəstələri ilə birlikdə Marağadakı dövlət qurumlarını ələ keçirib. Bundan sonra Marağada hərbi vəziyyət elan olunub və Marağanın hərbi qubernatoru tərəfindən Kəbiri həbs olunub. Daha sonra Sovet qoşunlarının təzyiqi ilə Marağada hərbi vəziyyət aradan qaldırılıb və Kəbiri azadlığa buraxılıb. Şahın təyin etdiyi məmurlar və hərbçilər Marağanı tərk etdikdən sonra Kəbiri bölgəni tamamilə nəzarətinə götürür. 1945-ci il dekabr ayında Marağanın qubernatoru təyin olunub.[11] Onun burada topladığı fədailər daha sonra Təbrizə doğru istiqamətlənirlər və onların köməyi ilə Təbriz də şah qoşunlarından təmizlənir.[12]
1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra, Yollar, Poçt və Teleqraf naziri təyin olunub.[13][14][15][16] Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisinin birinci iclası dekabrın 12-də keçirilib.[17][18] Bura seçilən nümayəndələrdən 26 nəfəri cəbhədə olduqları üçün məclisin ilk iclasında iştirak edə bilmirlər. Onlardan biri də Mirzə Rəbi Kəbiri olub.[19] Fəaliyyət göstərdiyi müddətdə Marağa və ətraf ərazilərdə yeni məktəblərin tikintisinə eləcə də bəzi məktəblərin təmirinə maddi dəstək verib.[1][20]
Azərbaycan Milli Hökumətinin Məclisi 1945-ci il dekabrın 20-də "Qızılbaş" xalq qoşunlarının yaradılması haqqında qanun qəbul etdi.[21][22] Milli Hökumət yeni yaranmış qoşunlarına Şah İsmayıl Xətainin öz ordusuna verdiyi adı, "Qızılbaş" adını verdi. "Qızılbaş" Xalq Qoşunlarının baş hərbi qərargahı yaradıldı.[21] Bu qərargaha Cəfər Kavian, Əbdülqasım Əzimi, Qulam Yəhya, Seyid Cəfər Pişəvəri, Mirzə Rəbi Kəbiri, Mahmud Pənahiyan, Nəvai, Möhsün Milaniyan, Əbdülrza Azər seçildilər.[21][22]
1946-cı ilin əvvəllərində şah rejimini dəstəkləyən yerli feodallar Çaroymaq mahalının Qızılabad, Qarağac, Arpadərə, Göycəqələ, Əcəbşir xətlərində Milli Hökumət əleyhinə fəaliyyətə başlayırlar. Bu dəstələr Kəbirinin başçılıq etdiyi fədai dəstələri tərəfindən məhv edilir.[1] Bundan sonra Mirzə Rəbi Kəbiri Azərbaycan Mili Hökuməti tərəfindən Xalq Qoşunlarının generalı rütbəsi ilə təltif olunur.[23][24][25] 1946-cı ildə milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "21 Azər" medalı[1] və "Səttarxan" ordeni ilə təltif edilib.[26][27]
SSRİ İran hökumətinin verdiyi vədlərdən sonra bölgəni tərk edir.[28] Şah rejimi tərəfindən Mirzə Rəbi Kəbiriyə milli hərəkatı tərk etməyin qarşılığında Azərbaycan valiliyi vəd edilsə də o, bunu qəbul etmir.[1] Tehran hökuməti isə "Şuralar Məclisinə azad seçkilər keçirilməsini təmin etmək" bəhanəsi ilə Cənubi Azərbaycana qoşun yeridir.[28] Milli Hökumətə hücum edən şah ordusuna qarşı mübarizə aparmaq üçün Çaroymaq, Gur-Gur, Şahyurdu və Qarağacdan tutmuş, Xan Təxtiyə qədər olan böyük cəbhənin rəhbərliyi general Kəbiriyə tapşırılır. Şah qüvvələrinin tankları, təyyarələri, digər ağır silahları eləcə də sayları çox olsa da Kəbirinin başçılıq etdiyi qüvvələr ilk günlərdə düşmənin hücumunu dayandıra bilirlər. Lakin böyük üstünlüyə malik olan şah qoşunları kiçik tankların, zirehli maşınların və təyyarələrin köməyi ilə cəbhəni yarırlar. Bundan sonra Mirzə Rəbi Kəbiri Məlik kənd xanı Cəmşid İsfəndiyarı tərəfindən həbs olunub.[29] 1946-cı il dekabrın 13-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[30] Bununla da Azərbaycan Milli Hökuməti süqut edir.[31] Hərbi səhra məhkəmələri qurulur.[32] Bir neçə gün ərzində minlərlə insan güllələnir.[33]
Mirzə Rəbi Kəbiri həbs olunduqdan sonra bütün əmlakı qarət edilib. 1947-ci il yanvarın 17-də Marağada Xan hamamı meydanında dar ağacından asılıb.[34][35][36][37] Ölümündən əvvəl son sözləri belə olub:
|
İran irticası Azərbaycanın azadlığı yolunda mübarizə edən minlərlə namuslu oğlanları dar ağacından asmış və güllələmişdir. Lakin hər zaman bu mübarizəni davam etdirən yeni-yeni igidlər meydana gəlmişdir. Məni də bu dar ağacından asınız. Lakin biliniz ki, mən öz xalqımın səadəti üçün çalışmışam və mənim mübarizəmi başqaları davam etdirəcəkdir. Biliniz ki, əvvəl-axır azadlıq qalib gələcək və Azərbaycan xalqı sizin bu qanlı əməllərinizin intiqamıı alacaqdır.[38][39] | 
|
Asıldıqdan sonra cənazəsini vəba xəstəliyindən ölmüş və yandırılmış insanların meyitlərinin yanına atılıb. Amma gecə saatlarında yerli insanlar tərəfindən cənazəsi çıxarılıb və Marağada dəfn olunub.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 İsmayılov, Güləddin. "Mirzə Rəbi Kəbiri (1889 – 1947)". azerbaycan-ruznamesi.org. 2024-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 124
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 113
- ↑ Dərvişian, 1999. səh. 46
- ↑ Dərvişian, 1999. səh. 49
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 141
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 70
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 227
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 60
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. "Güney Azərbaycan milli hökuməti və onun fəaliyyəti - 13-cü yazı". Xalq Cəbhəsi qəzeti. 2019-09-19. İstifadə tarixi: 2024-12-12.
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 186
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 327
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 130
- ↑ Bayramzadə, 2015. səh. 66
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 167
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 65
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ Balayev, 2018. səh. 25
- ↑ Miyanalı, Əlirza. "İNQİLABİ HƏRƏKATIMIZIN SİLAHLI QÜVVƏLƏRİ" (PDF). achiq.info. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ 11-روزشمار تاریخ ایران / از مشروطه تا انقلاب اسلامی / دکتر باقر عاقلی ، نشر گفتار – چاپ اول 1369 ، ج اول – ص284
- ↑ 1 2 3 Qasımlı, 2012. səh. 49
- ↑ 1 2 "Azərbaycan Demokrat Firqəsinin xalqa müraciətində nə deyilirdi?". Aznews.az (az.). 2024-09-05. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ İsmayılov, Güləddin. "Mirzə Rəbi Kəbiri (1889-1947)". azerbaycan-ruznamesi.org. 2024-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-06.
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 115
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 310
- ↑ Bayramzadə, 2015. səh. 106
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 114
- ↑ 1 2 Ələkbərli, 2021. səh. 334
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 316
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ George Lenczowski. "United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959", Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 401, America and the Middle East. (may, 1972), s. 49
- ↑ Balayev, 2018. səh. 28
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 132
- ↑ Şəmidə, 1961. səh. 164
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 189
- ↑ Nəzirli, 1999. səh. 264
- ↑ Quluncu, Əlirza. ""Türkcə kitablarımın yandırılmasına səbəb olanları bağışlamayacağam"". Amerikanın səsi (az.). 2017-12-12. 2021-10-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-26.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 449
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 159
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 978-9952-37-091-1.
- Dərvişian, Əliəşrəf. Səfərxan haqqında xatirələr (PDF) (fars). Tehran: Cheshmeh. 1999. səh. 376. ISBN 9646194982.
- Ələkbərli, Faiq. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi: XIX-XX əsrlər (az.). III. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2021. səh. 684. ISBN 978-9952-81-76-0-7.
- Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 978-9952-8312-8-3.
- Bayramzadə, Səməd. "21 Azər – 70" fotoalbom (şərhlərlə) (PDF) (az.). Bakı: “Araz” nəşriyyatı. 2015. səh. 185. ISBN 9789952828535.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121.
- Pişəvəri, Seyid Cəfər. Xatirələr (1941-1945) (az.). Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri. 2005. səh. 394.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. ISBN 5–91017–012–0.
- İbrahimov, Mirzə. O демократическом движении в Южном Азербайджане (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1948. səh. 48.
- Qasımlı, Aydın. Güney Azərbaycan Türkləri son 100 ildə (PDF) (az.). Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı. 2012. səh. 202.
- Nəzirli, Şəmistan. Arxivlərin sirri açılır (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1999. səh. 384.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.