Mariya Şkolnik

Mariya Şkolnik 6 mart 1882-ci ildə Vilnüs vilayətinin Smorqon yaxınlığındakı kiçik Borovaya Mlin kəndində yaşayan yoxsul yəhudi ailəsində anadan olub. Ailədə Mariyadan başqa bir neçə uşaq da var idi və valideynlərin onlara minimum təhsil belə vermək imkanı yox idi. Mariya 13 yaşına qədər savadsız qalıb.^[2]

Vilnüs quberniyasında on saatlıq iş gününün tətbiqini tələb edən fəhlələrin tətilləri və nümayişləri başlayanda gizli "Bund" təşkilatının təşviqatçısı Smorqona gəlib. Onun vasitəsilə Şkolnik inqilabi hərəkata çox erkən yaşlarında qoşulub (o zaman onun təxminən 15 yaşı vardı). Mariya corab tikənlərin tətilinin təşkilində iştirak edib. Tezliklə kənddə təbliğat aparmağın mümkün olmadığını anlayan Mariya valideynlərinin icazəsi ilə əmisini ziyarət etmək üçün Odessaya gedib. Odessada Mariya şəhərdə əhəmiyyətli təsirə malik olan sosial-demokrat təşkilatlarla əlaqə saxlayıb.^[3]

Məktəbli qız şirniyyat fabrikində işə düzəlib və orada altı aya yaxın çalışıb.

Mariya inqilabçı düşüncəli gənclərdən ibarət kiçik çevrənin üzvü idi. Qeyd edək ki, qanunsuz ədəbiyyat yaydığına görə artıq həbs edilmiş kitabçı Aaron Şpaizman da hücrəyə daxil idi. Hücrə Kişinyovda gizli mətbəə təşkil etmək qərarı versə də, axtarış zamanı çap şrifti aşkar edildiyi üçün 1902-ci ilin fevralında Şkolnik və Şpaizman həbs edilib. Həbsxanada olarkən Şkolnik və yoldaşları məhbuslara qarşı qəddarlığa qarşı üsyan ediblər, buna görə də o, təkadamlıq kameraya salınıb.

Gənclərin həbsi və hakimiyyətin onları məhkəməyə vermək niyyəti ictimaiyyətin diqqətini çəkib. Tanınmış vəkillər V.A.Maklakov, S.E.Kalmanoviç və M.B.Ratner Şkolnik və onun yoldaşlarını müdafiə etmək üçün könüllü olaraq çıxış ediblər. Məhkəmə 1903-cü ilin noyabrında Odessada baş tutub. Şkolnik və Şpaizman qeyri-qanuni ədəbiyyat yaymaqda, sosial-demokrat “İskra” qəzetini nəşr etməkdə (onlar sosial-demokratların deyil, Sosialist İnqilabçılar Partiyasının üzvü olduqları üçün bu qəzetin işində iştirak etməmişdilər) və iğtişaşlar törətməkdə ittiham olunublar. Digər şeylər arasında, Şkolnikin 16 yaşında yazdığı şəxsi məktublar sübut kimi məhkəməyə təqdim olunub. Vəkillərin səyi sayəsində Şkolnik və onun yoldaşları nisbətən yüngül cəzaya - bütün mülkiyyət hüquqlarından məhrum edilməyə və Sibirə sürgünə məhkum edilib. Sürgündə Şkolnik Aleksandrovskoye kəndində yaşayıb.

Lakin mühüm siyasi hadisələr - Rus-yapon müharibəsinin başlaması, Vyaçeslav Plehvenin qətli və Qanlı bazar günü Şkolnikə rahatlıq vermədi və tezliklə o, sürgündən qaçmaq qərarına gəldi. Onu bu niyyətində sürgündə olan və qaçmağı planlaşdıran Qoldman ailəsi də dəstəkləyib. 1905-ci il martın əvvəlində Mariya jandarmlar arasında şübhə doğurmamaq üçün Qoldmanların kiçik oğlunu da götürərək Vilnüsə yola düşüb. Bundan sonra Mariya o vaxt Sosialist İnqilabçıların Döyüş Təşkilatının rəhbərlərinin olduğu Cenevrəyə getməyə qərar verib.

Cenevrədə Şkolnik özündən bir neçə həftə əvvəl Sibirdən qaçmış Aaron Şpaizmanla qarşılaşır və onun vasitəsilə Boris Savinkov və Yevno Azeflə əlaqə saxlayır. Rəhbərin razılığı ilə Şkolnik və Şpaizman Döyüş Təşkilatına qəbul edilirlər və hər ikisi Rusiyaya göndərilir. Onların ilk işi general Dmitri Trepova qarşı sui-qəsd cəhdi olub, lakin ona terrorçuların niyyətləri barədə xəbərdarlıq edilib və sui-qəsd hazırlığının təxirə salınması qərara alınıb. Seçilən ikinci hədəf Kiyev general-qubernatoru Nikolay Kleigels idi, lakin bu təşəbbüs də uğursuz olub.

1906-cı il yanvarın 1-də Mariya Şkolnik və Aaron Şpaizman Çerniqov qubernatoru A.A.Xvostova sui-qəsd etməyə cəhd etdilər. Şpaizman ilk bomba atsada o partlamayıb, sonra Şkolnik ikincisini atıb. Partlayışdan Xvostov yaralanıb, Şkolnik özü isə ciddi xəsarət almayıb. Lakin o, hadisə yerindən qaça bilib və daha sonra dostu Yaşa Leykinlə şəhərdən qaçmağa cəhd edərkən həbs edilib.

Şkolnik, Şpaizman və Leykin hərbi məhkəmə tərəfindən mühakimə olunub. Əvvəlcə Şkolnik və Şpaizman (adlarını məhkəməyə vermək istəməyən) ölümə, Leykin isə on il ağır işlərə məhkum edilib. Lakin sonra məhkəmə Mariya Şkolnikin cəzasını ömürlük həbslə dəyişdirib.

Butırka həbsxanasında Şkolnik bir neçə tanınmış qadın terrorçu ilə tanış olub. Sosialist İnqilabçılar Partiyasının üzvləri olan Aleksandra İzmailoviç, Anastasiya Bitsenko, Lidiya Yezerskaya, Revekka Fialka və Mariya Spiridonova da həmən zaman orada saxlanılırdılar.^[4]

1906-cı ilin iyulunda terrorçular Akatuy cəzaçəkmə müəssisəsinə gətirildi. 1906-cı ilin sonuna qədər həbsxana rejimi kifayət qədər yumşaq idi - məhbuslara gəzinti zamanı öz paltarlarını geyinmək, kitab almaq və sərbəst danışmağa icazə verilirdi. 1907-ci ilin qışında qadınların "siyasətçilərin" Maltsev həbsxanasına aparılması əmri alındı ​​ki, bu da məhbusların qəzəbinə səbəb oldu, çünki şiddətli şaxtada səyahət həyat və sağlamlıq üçün son dərəcə təhlükəli ola bilərdi. Ancaq Alqaçin həbsxanasının rəisi Borodulin (sonralar Şimal Döyüş Uçuş Dəstəsinin üzvü tərəfindən öldürüləcək) xəstə olan Spiridonova və Şkolniklə bağlı köçürülmə əmrinin icrasını sərt şəkildə tələb etdi.

Maltsev həbsxanasında əsasən cinayət törətməkdə təqsirli bilinən qadınlar saxlanılırdı. Burada cəmi altı siyasi məhbus var idi: Şkolnik və onun yoldaşları. Məhbusların saxlanma şəraiti və məişət şəraiti son dərəcə ağır idi.^[5]

1910-cu ilin yayında Şkolnik xəstələnir və həbsxana şəraitində həyata keçirilə bilməyən əməliyyata ehtiyac duyur. Bunun üçün Mariya İrkutska aparılır, lakin orada da həkimlər bir neçə ay onu əməliyyat etməkdən imtina edirlər. Şkolnik özü doktor Mixaylovskiyə məktub yazaraq ondan kömək istəyib. Uğurlu əməliyyatdan az sonra Şkolnik kişi paltarı geyinərək həbsxanadan qaçıb.

Bir müddət Mariya sosialist inqilabçı yoldaşları ilə əlaqə qurmağın yolunu tapana qədər ona rəğbət bəsləyən insanların evlərində gizlənib. Ona kömək edənlər arasında məşhur partiya xadimi Yevgeni Kolosovun qardaşı da olub. Yoldaşlarının köməyi ilə Şkolnik əvvəlcə Mançuriyaya, sonra Avropaya, sonra isə Amerikaya köçüb.

1911-ci ildə Şkolnik Parisdə olarkən N.İ.Verxoturov onun portretini çəkib. Bu portret sonralar SSRİ Dövlət İnqilab Muzeyinin rəsm kolleksiyasının bir hissəsinə çevrilib.

Mariya Şkolnik 1918-ci ildə (digər mənbələrə görə, 1924-cü ildə) SSRİ-yə qayıdıb. 1927-ci ildə Sov.İKP(b) sıralarına qoşulub. Moskvada “nümunə” məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə rəhbərlik edib. 1935-ci ildən Mərkəzi Elmi-Tədqiqat Pediatriya İnstitutunda işləyib. 1947-ci ildən Mariya Şkolnik ittifaq əhəmiyyətli fərdi təqaüdçü olub.^[6]

Şkolnik məktəbli qız "Keçmiş terrorçunun həyatı" adlı xatirə kitabını yazıb və orada erkən uşaqlıqdan mühacirətə qədər həyatının bütün hadisələrini danışıb.^[7]

Mariya Şkolnik 9 aprel 1955-ci ildə vəfat edib.

• Мария Школьник. Жизнь бывшей террористки. С предисл. В. Дёготь. М.: Всесоюзное общество политкаторжан и ссыльно-поселенцев, 1927. — 96 с.
• Мария Школьник. Жизнь бывшей террористки. С пред. В. Дёготь; Обложка: А. Толоконников. М.: Всесоюзное общество политкаторжан и ссыльно-поселенцев, 1930. — 125 с.

• Епишин А. С. Очередная метаморфоза женственности. По поводу одной картины из собрания Государственного центрального музея современной истории России // Московский журнал. № 8 (248). август 2011.

• Побег из Иркутской больницы