Elmin fəlsəfəsində konstruktivizm (ing. Constructivism) — biliyin və elmi nəzəriyyələrin yaranmasını, inkişafını və tətbiqini izah edən yanaşmalardan biri. Konstruktivizmə görə, elmi bilik obyektiv şəkildə "kəşf edilən" reallığın sadəcə pasiv əks olunması deyil, insan şüuru, sosial kontekst və təcrübə vasitəsilə "qurulan" (konstruksiya edilən) bir hadisədir.[1]
Konstruktivizm iddia edir ki, insanlar reallığı birbaşa dərk etmirlər; əksinə, onlar reallıq haqqında anlayışları öz təcrübələri və intellektual çərçivələri vasitəsilə qururlar. Elmi nəzəriyyələr və modellər təbiətin birbaşa surəti deyil, bu reallığı anlamaya yönəlmiş insani konstruksiyalardır.[2]
Bu yanaşma elmi realizmdən fərqli olaraq, biliyin sosial, psixoloji və metodoloji baxımdan formalaşdığını vurğulayır.
Konstruktivist yanaşmalar bilik və öyrənmə proseslərini insan təcrübəsi, şüuru və sosial qarşılıqlı təsir vasitəsilə qurulmuş dinamik proses kimi izah edən nəzəri istiqamətlərin ümumi adıdır. Konstruktivizm təkcə fərdi psixoloji inkişafı deyil, eyni zamanda sosial, mədəni və ideoloji kontekstləri də nəzərə alır.[3]
Tənqidi konstruktivizm konstruktivist epistemologiyanı tənqidi nəzəriyyə ilə birləşdirərək, biliyin formalaşmasında sosial strukturun, güc münasibətlərinin və ideoloji təsirlərin rolunu vurğulayır. Bu yanaşma biliyi sadəcə fərdi konstruksiya kimi deyil, həm də sosial ədalət, hakimiyyət və azadlıq kontekstində qiymətləndirir.[4]
Tənqidi konstruktivizm, xüsusilə təhsil fəlsəfəsində, öyrənmənin sosial və siyasi nəticələrinə diqqət çəkərək təhsildə sosial ədaləti təşviq etməyə çalışır.
Mədəni konstruktivizm bilik və anlayışların insanın yaşadığı mədəni mühitlə sıx bağlı olduğunu müdafiə edir. Bu yanaşmaya görə, öyrənmə prosesi yalnız fərdi səviyyədə baş vermir, həm də mədəni kodlar, simvollar və dil vasitəsilə formalaşır.
Mədəni konstruktivizm xüsusilə dilçilik, antropologiya və təhsil elmlərində geniş tətbiq olunur. Mədəni fərqlərin öyrənmə tərzlərinə və bilik strukturlarına təsiri bu yanaşmanın əsas mövzusudur.[5]
Genetik epistemologiya Jan Piaje tərəfindən hazırlanmışdır və biliyin inkişafının insanın bioloji və psixoloji inkişaf mərhələləri ilə sıx bağlı olduğunu irəli sürür. Bu yanaşmaya görə, uşaq zamanla öz təcrübəsi nəticəsində biliyi qurur və bu inkişaf mərhələli şəkildə baş verir.[6]
Piaje öyrənmənin əsasını təşkil edən assimilyasiya və akomodasiya mexanizmlərini izah etmiş və öyrənmənin konstruktiv təbiətini empirik olaraq araşdırmışdır.
Radikal konstruktivizm biliyin obyektiv reallığın əks olunması olmadığını, əksinə, insan təcrübəsinin nəticəsində yaranan subyektiv konstruksiyalar olduğunu irəli sürür. Ernst fon Qlazersfeld bu yanaşmanın əsas nümayəndələrindəndir.[7]
Radikal konstruktivizmə görə, "həqiqət" deyil, yalnız "uyğunluq" (ing. viability) vacibdir — yəni anlayışlar və nəzəriyyələr təcrübə ilə nə qədər uyğun gəlirsə, bir o qədər istifadə edilə biləndir.
Əlaqəli konstruktivizm (ing. Relational constructivism) biliklərin yalnız fərdi təcrübə ilə deyil, həm də insanın digər insanlarla və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi vasitəsilə formalaşdığını vurğulayır.[8]
Bu yanaşma Niklas Luman və Byörn Kraus kimi müasir nəzəriyyəçilər tərəfindən işlənmişdir. Əlaqəli konstruktivizm, xüsusilə psixoterapiya, sosiologiya və təhsil nəzəriyyəsində tətbiq olunur.[9]
Sosial konstruktivizm insan biliyinin sosial qarşılıqlı təsir nəticəsində formalaşdığını irəli sürür. Lev Vıqotski bu yanaşmanın əsas nəzəri bazasını qoymuşdur.[10]
Bu nəzəriyyəyə görə, insan şüuru və bilik təkcə fərdi proseslərə deyil, həm də sosial struktur və dilin istifadəsinə əsaslanır. ZPD (ing. Zone of proximal development) və mədəni vasitəçilik sosial konstruktivizmin əsas anlayışlarındandır.
Sosial konstruktivizm həm də təhsil fəlsəfəsində əhəmiyyətli rol oynayır və kooperativ öyrənmə, problemyönlü təhsil və aktiv təhsil metodları ilə əlaqələndirilir.
Konstruktivizm, xüsusilə radikal və sosial formaları, tez-tez relativizm və epistemoloji subyektivizmdə ittiham olunur. Tənqidçilər iddia edirlər ki, konstruktivizm "obyektiv reallıq" anlayışını zəiflədir və elmin universallığını sual altına alır. Bəzi fəlsəfi cərəyanlar konstruktivizmin metodoloji baxımdan qeyri-müəyyən olduğunu, "həqiqət", "obyektivlik" və "sınaqdan keçirilmə" kimi klassik elm anlayışlarını zədələdiyini vurğulayırlar.[11]
Bununla yanaşı, konstruktivizmin təhsildə və sosial elmlərdə tətbiqi geniş qəbul görmüşdür.
- ↑ (Schofield, n.d.) Critical Theory and Constructivism Arxiv surəti 3 mart 2016 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine.
- ↑ Crotty, M. 1998. The Foundations of Social Research: Meaning and Perspective in the Research Process, Sage.
- ↑
Thomas S Kuhn. The Structure of Scientific Revolutions (PDF) (2nd). University of Chicago Press. 1970. ISBN 0226458121. 2013-03-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
A paradigm governs, in the first instance, not a subject matter but rather a group of practitioners. Any study ... must begin by locating the responsible group or groups.
- ↑ Eugene V. Koonin. The Logic of Chance: The Nature and Origin of Biological Evolution. FT Press Science, a division of Pearson Education, Inc. 2011. səh. 427. ISBN 978-0132623179.
- ↑
Stephen Hawking; Leonard Mlodinow. The Grand Design. Random House Digital, Inc. 2011. səh. 8. ISBN 978-0553907070.
We shall adopt an approach that we call model-dependent realism. It is based on the idea that our brains interpret the input from our sensory organs by making a model of the world. When such a model is successful at explaining events, we tend to attribute to it, and to the elements and concepts that constitute it, the quality of reality or absolute truth. But there may be different ways in which one could model the same physical situation, with each employing different fundamental elements and concepts. If two such ...theories or models accurately predict the same events, one cannot be said to be more real than the other; rather we are free to use whichever model is the most convenient.
- ↑ Balbi, Juan. "Epistemological and theoretical foundations of constructivist cognitive therapies: post-rationalist developments" (PDF). Dialogues in Philosophy, Mental and Neuro Sciences. 1 (1). 2008: 15–27. 2011-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2010-10-19.
- ↑ Raskin, Jonathan D. "Constructivism in psychology: personal construct psychology, radical constructivism, and social constructionism" (PDF). American Communication Journal. 5 (3). Spring 2002. 2009-02-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2009-02-07.
- ↑ "Radical Constructivism". www.radicalconstructivism.com. 19 April 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2018.
- ↑ Glanville, R. (2013). Radical constructivism = second order cybernetics. Cybernetics and Human Knowing, 19(4), 27-42.
- ↑ Björn Kraus: Plädoyer für den Relationalen Konstruktivismus und eine Relationale Soziale Arbeit. in Forum Sozial (2017) 1 pp. 29-35, "Plädoyer für den Relationalen Konstruktivismus und eine Relationale Soziale Arbeit". 2017-10-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-07.
- ↑ Kitching, G. 2008. The Trouble with Theory: The Educational Costs of Postmodernism. Penn State University Press.
