Sinefiliya

Kinonun fəlsəfi mahiyyətinə həsr olunmuş bir əsərin təhlilində Mas Generis qeyd edir ki, sinefiliyanın etimoloji mənası "kinoya məhəbbət" kimi aydın görünsə də, bu anlayışın dərk edilməsi mürəkkəb bir prosesdir. Kinoşünas Annette Michelsonun fikrincə, vahid sinefiliya mövcud deyil – əksinə, bu fenomenin müxtəlif təzahür formaları, dövrləri mövcuddur.

Antoine de Baecque ilə Thierry Frémauxnun təbirincə, sinefiliyanın əsas mahiyyəti zahirən sistemsiz görünən elementlərdə intellektual uyğunluq axtarmaq, qeyri-standart, ikinci dərəcəli sayılan məqamlara xüsusi önəm verməkdən ibarətdir. Bu özünəməxsus mədəniyyət forması kənara atılmış incəlikləri diqqət mərkəzinə çəkir.

Kino tarixçisi Thomas Elsaesser vurğulayır ki, sinefiliya sadəcə filmlərə baxmaq həvəsindən qat-qat artıq, bütöv bir həyat tərzinə yaxın olan, nostalji duyğuları ilə səciyyələnən fədakarcasına bağlılıq hissidir.

Səssiz kinonun ilk çağlarından bəri kino sənətinə ürəkdən bağlı olan şəxslər öz düşüncələrini bölüşmək, nadir tapılan əski filmləri seyr etmək məqsədilə kinematoqrafiya dərnəkləri yaradır, nəşrlər buraxırdılar. Səsli kinonun meydana gəlməsi ilə klassik filmləri izləmək həvəsində olan tamaşaçıların sayı durmadan artmaqda idi; bu da öz növbəsində film irsinin qorunub saxlanmasını əsas məqsəd kimi qarşısına qoyan Fransız Sinematekası (Cinémathèque Française) kimi mötəbər qurumların təməlinin qoyulmasına rəvac verdi.^[2][3]

İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı Paris mədəni mühitində kinematoqrafiya xüsusi önəm daşımışdır. İşğal dövründə qadağan edilmiş xarici filmlərin nümayişinə başlanması, yerli kinoklubların fəaliyyəti, eləcə də Fransız Sinematekasının təşkil etdiyi səhər seansları şəhərin ziyalı gəncliyində dünya kinosuna maraq oyatmışdır. O dövrün sinefilləri gələcək nəsillərə örnək olacaq bir ənənə yaratmışdır – onlar həm köhnə, həm də müasir filmlərə eyni həvəslə yanaşmışlar.^[4]

Dövr üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən kinotəşkilatlar sırasında Robert Bresson və Jan Koktonun üzv olduğu "Objectif 49" klubu, Latin məhəlləsinin kinoklubu xüsusi yer tutmuşdur. Bu iki qurumun üzvləri tərəfindən ərsəyə gətirilən "Revue du Cinéma" jurnalı sonradan məşhur "Cahiers du cinéma" kino dərgisinə çevrilmişdir.

Kinonümayişlərdə iştirak edən tamaşaçıların əksəriyyəti sonradan tənqidçi və rejissor olaraq Fransız Yeni Dalğası adlanan məktəbin təməlini qoymuşdur. Andre Bazin, Fransua Trüffo, Jacques Doniol-Valcroze, Claude Chabrol, Jan-Lük Qodar, Alexandre Astruc, Jacques Rivette, Agnes Varda, Luc Moullet başda olmaqla bir çox sənətkar bu nümayişlərin daimi iştirakçısına çevrilmiş, onlardan bəziləri, xüsusilə Trüffo şöhrət qazandıqdan belə bu mühitlə əlaqələrini qoruyub saxlamışdır.

Bu kinomühit Qərbdə unudulmuş, diqqətdən kənarda qalmış yaxud sadəcə tanınmayan rejissor və filmlərin yenidən kəşfinə səbəb olmuş, müəllif kino nəzəriyyəsinin formalaşmasına təkan vermişdir. Dövrün fransız sinefilləri F.W. Murnau, Robert Flaherty, Sergey Eyzenşteyn, Jean Renoir, Jean Vigo, Orson Uells, Anthony Mann, Louis Feuillade, Devid Uork Qriffit, Lümyer qardaşları, Alfred Hiçkok və Jorj Melyes kimi rejissorların yaradıcılığına xüsusi maraq göstərmiş, xüsusi vaxtlarda onların nitrat lentlərdən hazırlanmış filmlərini nümayiş etdirmişlər.

Fransız Yeni Dalğası cərəyanının geniş rəğbət qazanması Avropa və Amerika kinoteatrlarına axını gücləndirmişdir. Xarici filmlərin nümayişinə həsr olunmuş müstəqil kinoteatrlar, təkrar göstərimlər sürətlə populyarlaşır. Birləşmiş Ştatlarda, xüsusilə Nyu-York şəhəri kinopərəstlərin mərkəzinə çevrilir – burada istənilən vaxt müxtəlif janrlı filmləri izləmək mümkün idi. Pauline Kael, Andrew Sarris, Susan Sontag kimi tənqidçilərin populyarlığı bu mədəniyyətin formalaşmasına təkan verir. Sontaq başda olmaqla, bir çox yazıçı və tənqidçilər bu dövrü Amerika kino tarixinin "Qızıl əsri" adlandırıb. İnqmar Berqman, Akira Kurosava, Mikelancelo Antonioni, Federiko Fellini kimi rejissorlar Amerika tamaşaçısının rəğbətini qazanır. Onlar gənc kinematoqrafçılar nəslini – Martin Skorseze, Piter Boqdanoviç, Frensis Ford Koppola, Vudi Allen kimi Yeni Hollivud nümayəndələrini formalaşdırır. Dünya kinosuna marağın artması "Janus Films", "New Yorker Films" kimi ixtisaslaşmış distribüterlərın meydana gəlməsinə səbəb olur – onlar xarici filmləri subtitrlə təmin edib ölkəyə idxal etməyə yönəlir.

O dövr universitet film cəmiyyətlərinin çiçəklənməsi ilə yadda qalmışdır. Çikaqo Universitetinin "Doc Films" kimi bəzi cəmiyyətləri 1930-cu illərdən mövcud olsa da, 1960-cı illərdə müxtəlif nəsillərdən olan rejissorlar tez-tez universitet şəhərciklərinə gəlir, köhnə filmlərini yenidən nümayiş etdirir, yeni əsərləri barədə tələbələrlə fikir mübadiləsi aparırdılar. 1948-ci ildə Avstraliyada, Melburn şəhərində əsası qoyulmuş Melburn Sinematekası əvvəlcə Melburn Universiteti Film Cəmiyyəti adı ilə fəaliyyət göstərmiş, 1984-cü ildə isə Sinematek adını almışdır.^[5]

Paris sinefilləri mühiti getdikcə siyasiləşirdi. Tənqidçilər, onların ardınca sinefillər də filmlərin siyasi aspektlərinə, rejissorların dünyagörüşünə xüsusi diqqət yetirirdilər. Müharibədən sonrakı dövrdə "Cahiers du cinéma" jurnalı ətrafında birləşən əksər şəxsiyyətlər sağ siyasi baxışlara meyilli olsalar da, 1960-cı illərin sonlarına doğru jurnal, eləcə də gənc sinefillər müxtəlif sol cərəyanlara qoşulmuş, Jan-Lük Qodar kimi sənətkarlar maoizmi dəstəkləmişdilər. Bu kəskin siyasi ab-havada kino sənətinə marksizmin təzahürü kimi baxılırdı. Həmin nəslin nümayəndələrindən Serge Daney, Philippe Garrel, André Téchiné kimi şəxsiyyətlər sonradan tənqidçi və rejissor kimi tanınmışlar.^[6]

Dünyanın əsas film festivallarının – Berlin Beynəlxalq Film Festivalı, Kann kinofestivalı və Venesiya Film Festivalının onilliklər boyu mövcud olmasına baxmayaraq, bu dövr demək olar ki, bütün böyük şəhərlərdə yeni festivalların meydana gəlməsi ilə əlamətdar olmuşdur. Nyu-York Film Festivalı, Karlov-Var Beynəlxalq Film Festivalı və Çikaqo Beynəlxalq Film Festivalı məhz bu zaman təsis edilmişdir. Əhəmiyyətinə görə yalnız Kann Film Festivalından geri qalan Toronto Beynəlxalq Film Festivalı isə bu dövrün sonlarına yaxın – 1976-cı ildə yaradılmışdır.

1960–70-ci illərdə sinefillər və Qərb ziyalıları tərəfindən "müasir" və "inqilabi" kimi dəyərləndirilən filmlər sırasında Lindsey Andersonun Kann mükafatına layiq görülmüş "If...." əsəri, Humberto Solásın "Lucía"sı, Glauber Rochanın "Antonio das Mortes" filmi, Qodarın bir çox əsərləri və "The Newsreel"in təbliğat xarakterli sənədli lentləri yer almışdır.^[7]

VHS kasetlər, DVD-lər, ardınca rəqəmsal yayım xidmətləri geniş yayıldıqca, sinefiliya məfhumu kinoteatr təcrübəsindən tədricən uzaqlaşır; bu vəziyyət Sontaq kimi bəzi həqiqi sinefillərin dərindən məyus etmişdir.^{[8][9][10][11][12][13][14]}

XX əsrin ortalarında Yaponiya kinosu beynəlxalq səviyyədə böyük maraqla qarşılanırdısa, əsrin sonlarına yaxın sinefillər diqqətlərini Asiyanın digər ölkələrinin, xüsusilə Çin, Honq Konq, Tayvan, bir qədər sonra isə Tayland kinomatoqrafiyasına yönəldirlər.

XXI əsrin başlanğıcından sinefiliya mədəniyyəti yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. İngilis dilli mühitdə Dave Kehr, David Bordwell, Jonathan Rosenbaum kimi tanınmış tənqidçilərlə yanaşı, Girish Shambu kimi peşəkar olmayan sinefillər də öz bloqları vasitəsilə kinonəzəriyyə sahəsində dərin müzakirələr yaradaraq, filmlərin təhlilinə yeni baxış bucaqları gətirmişlər.^[17] İnternet məkanında forumlar, podkastlar müxtəlif mədəniyyətlərdən olan sinefilləri bir araya toplayaraq, kinematoqrafiya haqqında fikir mübadiləsinə şərait yaratmışdır.^[18] MUBI platforması sinefillərə xüsusi diqqət ayıraraq, onlara yerli kinoprokatda və video formatında əlçatmaz olan nadir filmləri təqdim edir. The Criterion Collection, Masters of Cinema, Facets kimi video-distribütor şirkətlər buraxdıqları filmlərə zəngin tənqidi materiallar əlavə edərək sinefillərin marağını təmin edirlər.

2011-ci ildə yaradılmış Letterboxd tətbiqi müasir sinefiliyanın inkişafında mühüm rol oynamışdır.^[19][20] On milyona yaxın istifadəçisi olan bu platforma dünyanın ən böyük onlayn sinefil icmasına çevrilmişdir. İstifadəçilər beş ulduz sistemi vasitəsilə film zövqlərini bölüşə bilirlər.^[21]

Müharibədən sonrakı fransız sinefiliyasında olduğu kimi, internetdə formalaşan beynəlxalq sinefil icması tənqidçilərin diqqətindən kənarda qalan, geniş tamaşaçı kütləsi tərəfindən tanınmayan film ustalarına xüsusi önəm verir. "Vulgar auteurism" adlandırılan bu yanaşma Justin Lin, Abel Ferrara, Maykl Mann, Roland Emmerich, The Farrelly Brothers, Maykl Bey, Con Karpenter, Kathryn Bigelow, David Fincher, M. Night Shyamalan, Brayan De Palma və Tony Scott kimi janr filmlərində çalışan rejissorların yaradıcılığını əhatə edir.^{[22][23][24][25][26][27][28][29][30]}

2023-cü ildə James N. Kienitz Wilkinsin "Still Film" əsəri 1980–90-cı illərin məşhur filmlərinin 35 mm-lik foto-materiallarından istifadə edərək sinefiliyanın mənfi təsirlərini göstərmişdir. Kanadalı rejissor Stephen Broomerin "Art & Trash" adlı video-esse silsiləsi avanqard, anderqraund film mədəniyyətini dərindən təhlil edir.^[31][32]

Kinonun zəngin tarixində elə rejissorlar olub ki, onlar sənət dünyasına film məktəblərinin və ya studiyaların rəsmi təhsil ocaqlarından deyil, kinoteatrlarda keçirdikləri saatlardan, sinefillər cəmiyyətlərindəki fəaliyyətlərindən yol tapıblar.

Fransız Yeni Dalğasının yaradıcıları sinefillər üçün örnək sayılır - onlar kino dərnəklərində filmləri izləyib müzakirə etməklə rejissorluğun sirlərini mənimsəyiblər. Bu sənətkarların ədəbiyyat, rəssamlıq, fəlsəfə kimi sahələrlə kinonu vəhdətdə görən baxışları bu gün də sinefilləri ilhamlandırmaqdadır.^[33]

Maraqlıdır ki, bir sıra tanınmış rejissorlar – Miranda July, Abbas Kiyarüstəmi, Peter Greenaway kimi sənətkarlar kinoya xüsusi maraq bəsləmədiklərini dönə-dönə vurğulayıblar.^[34][35][36] Baxmayaraq ki, sinefillər onların yaradıcılığını yüksək qiymətləndirir.^[37]

Kino sənətinə qarşı müxtəlif qorxu və nifrət təzahürləri özünü büruzə vermişdir - rəqəmsal texnologiyaların hökmranlığı dövründə sellüloid lentlərin yox olması təşvişindən tutmuş, ekranda əks olunan əxlaqi dəyərlərin senzuraya məruz qalmasınadək.^[38] Kinematoqrafiya qarşısında duyulan bu narahatlıq hissləri cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində özünəməxsus formalar almışdır. Bəziləri ənənəvi kino çəkiliş üsullarının tədricən aradan qalxmasından təşviş keçirmiş, digərləri isə böyük ekranlarda nümayiş etdirilən əsərlərin mənəvi-əxlaqi baxımdan təsir gücündən ehtiyat edərək, onların məhdudlaşdırılmasını tələb etmişlər.^[39][40]

Televiziyaya hədsiz maraq və bağlılıq mənasını verən "telefiliya" terminini ilk dəfə "New York Times" qəzetinin tənqidçisi Frenk Riç mənfi çalar qataraq dövriyyəyə buraxmışdır.^[41] O, bu anlayışı amerikalıların istedadından asılı olmayaraq ekranda görünmək həsrəti kimi səciyyələndirmişdir.^[42]

Keyfiyyətli televiziya məhsullarının meydana çıxmasınadək tənqidçilər televiziyanı kinodan aşağı səviyyəli hesab edirdilər. Səksəninci və doxsanıncı illərdə televiziya sənətinin inkişafı ilə "The Sopranos" və "Wire" kimi antiqəhrəman serialları məzmun baxımından irəliləyiş nümunəsi sayılaraq tənqidçilərin rəğbətini qazandı.^{[43][44][45][46][47][48][49]}

"Mad Men", "Breaking Bad" və "Homeland" kimi yüksək istehsal dəyərinə malik serialların ortaya çıxması ilə telefiliya sinefiliyanın qarşısında ciddi rəqibə çevrildi.^[50] Buna baxmayaraq, bəzi ziyalılar xüsusilə melodram və sabun operalar kimi müasir televiziya janrlarına aludəçiliyi hələ də sinefiliyadan aşağı mərtəbədə görürlər.^[51][52]

Kinonun əlçatmazlığı onu daha cazibədar və fövqəladə edir. Ekranda həm var, həm yox olan film təsvirləri psixoloji mexanizmləri hərəkətə gətirir, kinulduzlarına xüsusi parlaqlıq bəxş edir.^[53] Televiziya isə daha yaxın və bilavasitədir - burada ulduzlar yalnız tez-tez ekranda göründükləri müddətdə məşhurluq qazanırlar. Bununla belə, ev şəraitində film izləmək imkanlarının artması ənənəvi sinefiliya anlayışını sarsıtmaqdadır.^[54]