I Yezid

Dəməşqdə anadan olub. Anası yəmənli Kəlb qəlibəsinə mənsub Məysin bint Bəhdəldir.^[3] Atası Muaviyə onu çöldə yaşamağı öyrənməsi üçün anası ilə birlikdə Kəlb qəbiləsinin yaşadığı Tədmurə ətrafına yollamışdır. O at minmək və silahdan istifadə etməkdə ustalaşdı və fəsih ərəbcəni öyrəndi. Burada içki və əyləncə dünyası ilə tanış oldu. Yarış atları və ov itləri əldə etdi, şeirlə məşğul oldu. Muaviyə oğlunu Dəməşqə gətirdikdən sonra onun təhsili ilə yaxından maraqlandı. Onun üçün nəsəb alimlərindən olan Dağfəl ibn Hənzələ kimi xüsusi müəllimlər tutdu. Lakin Yezidin səhrada qazandığı pis vərdişləri davam etdirməsi, xüsusilə də oyuna və əyləncəyə həddindən artıq düşkünlüyü xalq tərəfindən bəyənilmədi və tənqidlərə səbəb oldu.^[4]

Atası tərəfindən vəliəhd elan edilmək istəndi lakin, Bəsrə valisi Ziyad ibn Əbihin bu məsələ müsbət yanaşmaması ucabatından vəliəhdliyi Ziyad ibn Əbihin ölümünə qədər təxirə salındı. Atası onu vəliəhdliyə hazırlamaq, həm də imicini düzəltmək üçün Yeizdə bir sıra vacib vəzifələr verdi. Hicri 49 və ya 50-ci (669 və ya 670) ildə təşkil edilən ilk Konstantinopol mühasirəsində oğlunu komandan,^[5][3] 51-ci (671) ildə də həc əmiri təyin etdi. Yezid, ikinci missiyasında Hicaz xalqına bol miqdarda iyanələr edib onların hörmətlərini qazanmağa çalışdı. Vali Ziyad öldükdən sonra onun vəliəhdliyi yenidən gündəm oldu. Muaviyə qəbilələr üzərindəki nüfuzundan ötrü məqsədinə asanlıqla nail oldu, lakin Lakin Mədinədə Hüseyn,^[6] Abdullah ibn Zübeyr,^[6] Abdullah ibn Ömər və Əbdürrəhman ibn Əbu Bəkr^[7] kimi səhabələrdən ibarət bir qrup bu təyinatın xilafəti səltənətə çevirmək olduğunu söyləyərək ona şiddətlə qarşı çıxdılar. Onları razı salmaq üçün şəxsən Hicaza gələn Muaviyyə məqsədinə nail ola bilməyərək yenidən Dəməşqə qayıtdı. Bir müddət sonra Məkkə və Mədinə də Yezidi vəliəhd olaraq qəbul etdi.^[4]

Muaviyə vəfat etdikdə Yezid Dəməşqdə xəlifə kimi beyət aldı (Rəcəb 60/Aprel 680^[6]). Mədinədən kənar şəhərlərdə də ona beyət edildi. Varis təyin olunmasına qarşı çıxan mədinəli qrupun xəlifəliyinə də qarşı çıxacağından ehtiyat edən Yezid, Mədinə valisinə xəbər göndərərək atasının vəfatı elan olunmadan həmin müxalif qrupdan beyət alınmasını əmr etdi.

Lakin valinin onları çağırmasından Muaviyənin öldüyünü anlayan Abdullah ibn Zübeyrlə Hüseyn o gecə yola çıxaraq Məkkəyə getdilər. Yezid əleyhinə fəaliyyətlərini orada davam etdirdilər. Hüseynin Kufədəki tərəfdarları ona məktub yazaraq Kufəyə gəlib başlarına keçməsini istədilər. Bu hərəkatı təşkil etmək üçün Hüseynin Kufəyə göndərdiyi Müslim ibn Əqil onun adından beyət almağa başladı. Lakin vəziyyətdən xəbər tutan Yezid Kufə valiliyinə Übeydullah ibn Ziyadı təyin etdi və Müslim yaxalanaraq öldürüldü.

Hüseyn isə Müslimin onu Kufəyə dəvət edən məktubunu alar-almaz yola çıxmışdı.^[3] Lakin Müslim və tərəfdarlarının başına gələnləri yalnız Qadisiyyəyə yaxınlaşdığı zaman öyrəndi. Daha sonra Kərbəlada Əməvi ordusu tərəfindən mühasirəyə alındı və Yezidə beyət etməsi istəndi. Hüseyn bunu qəbul etmədiyi üçün 10 Məhərrəm hicri 61-ci ildə (10 oktyabr 680) yanında olan yetmiş iki nəfərlə birlikdə qətlə yetirildi.^[6]

Yezidin, Hüseynin kəsilmiş başı qarşısına gətiriləndə buna kədərləndiyi rəvayət edilsə də, bu kədərinin səmimiliyi şübhə altındadır. Bununla belə, Hüseynin sağ qalan yaxınlarına yaxşı rəftar etdi və onları Mədinəyə göndərdi. Kərbəla hadisəsi Yezidin adına silinməz bir ləkə vurdu. Bu hadisədən sonra Abdullah ibn Zübeyr Yezidə qarşı yaranan müxalifətin tək liderinə çevrildi və Məkkədə gizli şəkildə beyət almağa başladı. Yezidin göndərdiyi orduyu da Məkkə yaxınlığında məğlubiyyətə uğratdı (61/681).

Yezid, haqqında yaranmış mənfi rəyin qarşısını almaq üçün Mədinənin nüfuzlu şəxslərindən ibarət bir dəstəni Dəməşqə dəvət etdi. Heyət üzvlərinə qonaqpərvərlik göstərdi, onlara bol miqdarda bəxşiş və hədiyyələr verdi. Lakin heyət üzvləri Yezidin xəlifəliyə yaraşmayan şəkildə əyləncəyə qərq olduğunu öz gözləri ilə gördükdə ciddi narahatlıq hiss etdilər. Mədinəyə qayıtdıqdan sonra Yezidin oyun və əyləncəyə daldığını, haram işlərlə məşğul olduğunu söylədilər və üsyanı gündəmə gətirdilər. Bu vəziyyət Mədinədə böyük bir etiraz dalğasına səbəb oldu.

Mədinədəki hadisələrdən xəbər tutan Yezid, vali vasitəsilə xalqı təhdid edən bir məktub göndərdi. Lakin məktubun xalqın qəzəbini daha da artırdığını öyrəndikdə, onlarla barışmaq məqsədilə ənsardan Numan ibn Bəşiri bəzi təkliflərlə Mədinəyə göndərdi. Bu təklifləri rədd edən mədinəlilər ənsardan Abdullah ibn Hanzələyə beyət etdilər. Ardınca 1000 nəfərlik Bəni Üməyyə üzvləri ilə müttəfiqlərini Mərvan ibn Həkəmin mülkündə mühasirəyə aldılar. Mərvanın kömək çağırışı üzərinə Yezid, Hicaza ordu göndərmək qərarına gəldi. Ordunun əsas hədəfi Abdullah ibn Zübeyr idi, lakin əvvəlcə Mədinədəki üsyan yatırılmalı idi. Müslim ibn Uqbə komandanlığındakı 12.000 nəfərlik bu ordu Mədinəyə doğru yola çıxdı.

Bu xəbəri alan mədinəlilər, Mərvanın evində nəzarətdə saxladıqları şəxslərə özləri barəsində məlumat verməyəcəklərinə dair and içdirtdikdən sonra onları şəhərdən çıxardılar. Dəməşqə doğru gedən bu qrup Vadil-Qura bölgəsində Dəməşqdən gələn ordu ilə qarşılaşdı. Onların bir hissəsi yoluna davam edərkən, Mərvan və oğlu Əbdülməlikin də daxil olduğu bəzi şəxslər orduya qoşuldular. Müslim, Əbdülməlikin məsləhəti ilə şəhərə şərqdən daxil oldu və Hərrətu-Vəqim bölgəsində qərargah qurdu. Mədinəlilər, Xəndək döyüşündə qazılmış xəndəkləri dərinləşdirib yenilərini qazaraq ətraflarına oxçular yerləşdirdilər və şəhəri müdafiəyə hazırladılar.

Müslim ibn Uqbə, Mədinəlilərə təslim olmaları üçün üç gün vaxt verdi^[6] və iqtisadi çətinliklərini aradan qaldıracaq bəzi təkliflər irəli sürdü. Müsbət cavab almadıqda hücuma keçdi. Əvvəlcə güclü müqavimətlə qarşılaşsa da, Bəni Harisə qəbiləsinin rəhbərləri ilə razılaşaraq onların qoruduğu bölgədən şəhərə daxil olmağı bacardı və qısa müddətdə şəhəri ələ keçirdi (27 Zilhiccə 63/27 avqust 683). Ənənəvi mənbələrin bir hissəsinə görə, şəhərin üç gün ərzində talan olunmasına icazə verildi, xalqın canına və malına qəsd edildi, zorakılıqlar törədildi. Üsyanı yatırdıqdan sonra Mədinəlilərin Yezidə olan beyətini təzələyən Müslim ibn Uqbə, Abdullah ibn Zübeyrə qarşı hərəkət etmək üçün Məkkəyə yönəldi. Lakin yolda Müşəlləl adlanan yerdə xəstələndi və Yezidin əvvəlcədən verdiyi əmrə əsasən komandanlığı Hüseyn ibn Numeyrə təhvil verib vəfat etdi. Hüseyn Məkkəyə qədər gəlib şəhəri mühasirəyə aldı. Yezidin ölüm xəbəri Məkkəyə çatana qədər mühasirə altmış dörd gün davam etdi. Kərbəla və Hürrə hadisələrindən sonra Məkkənin mühasirəyə alınması Yezidə olan düşmənçilik və nifrəti daha da artırdı.

Yezidin hakimiyyəti dövründə Şimali Afrika xaricindəki bölgələrdə fəthlər dayandı. Bizansa qarşı yay və qış yürüşlərinə ara verildiyi kimi, Kipr və Rodos adalarındakı müsəlmanlar da oradan çıxarılmışdı.^[8] Şimali Afrikada isə 62-ci (681–682) ildə Yezid tərəfindən yenidən İfrikiyyə valisi təyin olunan Uqbə ibn Nafi, Susul-Ədnə və Susul-Əqsə bölgələrini fəth etməklə mühüm uğurlar əldə etsə də, bu uğurlar qısa müddətdə faciə ilə nəticələndi. Uqbə, Kusəylə və onun müttəfiqi olan rumlar tərəfindən pusquya salınaraq 300 əsgəri ilə birlikdə öldürüldü. Bunun ardınca İfrikiyyənin mərkəzi olan Qayrəvandakı İslam ordusu Bərkəyə çəkilməyə məcbur oldu, Kusəylənin rəhbərlik etdiyi bərbərlər isə Qayrəvana daxil oldular (64/683).

Üç il altı ay xəlifəlik edən Yezid, Dəməşq yaxınlığındakı Huvvərin adlı yerdə vəfat etdi və Dəməşqdəki Babus-Səğir qəbiristanlığında dəfn olundu (14 Rəbiüləvvəl 64^[3]/10 noyabr 683). İri cüssəli,^[5] ov həvəskarı, cəsarətli və kifayət qədər səxavətli biri olan Yezid idarəçilik sahəsində atası Muaviyənin siyasətini davam etdirmişdi. O, atasının təyin etdiyi valiləri və digər dövlət adamlarını vəzifələrində saxlamış, onlara geniş səlahiyyətlər vermişdi. Öz dövrünün çox hissəsini şairlər və musiqiçilərlə birlikdə oyun və əyləncə məclislərində keçirirdi. İçki içdiyi məlum olan ilk xəlifə olması səbəbilə ona "əl-Xumur" (sərxoş) deyilmişdir. Yezid, onun dövründə baş vermiş və təsirləri günümüzə qədər gəlib çatan Kərbəla faciəsi, Hürrə döyüşü və Məkkənin mühasirəsi kimi hadisələr səbəbilə İslam tarixində ən pis şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur. Bu səbəbdən onu təkfir edib lənətləməyin caiz olduğunu deyənlər də olmuşdur.

I Yezid, əkinçiliklə maraqlanmış, xüsusilə Dəməşq ətrafında su kanalları çəkdirdiyi və kənd təsərrüfatının inkişafına töhfə verdiyi üçün ona "əl-Mühəndis" (mühəndis) ləqəbi də verilmişdir. Dəməşqdəki Bərədə çayından su gətirdiyi kanal onun adı ilə "Nəhru-Yezid" (Yezid kanalı) adlandırılmışdır.^[4]

Yezid həm də bəlağət və fəsahət sahibi idi. Güclü bir şair kimi tanınırdı.^[6] İslam tarixində ilk "hökmdar-şair" olaraq qəbul edilir. Onun şeirləri Mərzubani tərəfindən toplanaraq divan halına salınmış, sonradan bu divana başqa şairlərə aid bəzi şeirlər də əlavə olunmuşdur. Səlahəddin əl-Munəccid mənbələrdə yer alan Yezidə aid şeirləri bir kitab halında nəşr etmişdir.^[9]

Yezidin himayə etdiyi dövrün tanınmış şairlərindən Əxtal, Miskin əd-Darimi, Rai ən-Nümeyri, Mütəvəkkil əl-Leysi və Abdullah ibn Zübeyr əl-Əsədi onun haqqında tərif dolu şeirlər yazmışdır.

İbn Tulun, əvvəlki alimlərin Yezid ibn Muaviyə haqqında söylədikləri fikirləri "Qayduş-şərid min əxbari Yezid" adlı əsərində toplamış, İbn Teymiyyə isə bu mövzuda "Sual fi Yezid ibn Muaviyə" adlı risalə yazmışdır.

Mənbələrdə Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Abbas əl-Yezidi və Məhəmməd ibn Əhməd əl-Əzhərinin "Əxbəru-Yezid ibn Muaviyə", Əbdülmuğis ibn Zühəyr əl-Hərbi əl-Bağdadinin isə "Fəzailu-Yezid ibn Muaviyə" adlı əsərləri qeyd olunmuşdur. Türkiyəli tədqiqatçı Ünal Qılıç, I Yezid və onun dövrü ilə bağlı bir doktorluq dissertasiyası hazırlamışdır.^[10]