General-Qubernatorluq

1940-cı ilin iyul ayına qədər Almaniyada rejimin tam adı Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete idi və bu adətən “İşğal edilmiş Polşa ərazisinin Ümumi Hökuməti” kimi tərcümə olunur. Qubernator Hans Frank, Hitlerin icazəsi ilə 31 iyul 1940-cı ildə bu adı qısaldaraq sadəcə Generalgouvernement (azərb. Ümumi Hökumət‎) etmişdir.

Generalgouvernement (söz fransız dilindən götürülmüşdür) sözünün ingilis dilinə düzgün tərcüməsi “General Governorate” formasındadır, çünki gouvernement termininin düzgün tərcüməsi “hökumət” deyil, inzibati bölgü və ya region növü olan “qubernatorluq” deməkdir.

Almanların Generalgouvernement adını seçməsi heç də təsadüfi deyildi. Belə ki, Birinci Dünya müharibəsi zamanı Almaniya imperiyası tərəfindən regionda yaradılmış mülki orqanın adı da Generalgouvernement Warschau idi. Bu region 1914-1918-ci illər arasında Avstriya-Macarıstanın nəzarətində olan Lüblin Hərbi Hökuməti ilə bərabər mövcud olmuşdur. Qısa ömürlü — 1916-1918-ci illər arasında mövcud olmuş Polşa Krallığı da Ümumi Hökumət kimi kukla bir dövlət idi və Polşanın Rusiyanın nəzarəti altında olan ərazilərində yaradılmışdı.

Ərazi xalq arasında Restpolen (“Polşanın qalıqları” və ya “Polşadan qalanlar”) kimi də tanınırdı.

Almanların Polşaya hücumundan sonra Azad Danziq şəhəri də daxil olmaqla alman ordusunun işğal etdiyi bütün ərazilərdə əvvəlcə hərbi nəzarət rejimi tətbiq edilirdi. Bu ərazi Almaniyanın 1939-cu ildəki şərq sərhədindən və Şərqi Prussiyadan, alman ordularının irəliləyişlərini dayandırdıqları və Polşaya və Baltikyanı dövlətlərə qarşı imzalanmış olan gizli pakta əsasən Sovet İttifaqının Qırmızı Ordusu ilə birləşdikləri Buq çayına qədər uzanırdı.

23 avqust 1939-cu ildə imzalanmış Molotov-Ribbentrop paktına əsasən Vistula və Buq çayları arasındakı geniş ərazi Polşada Sovet "təsir dairəsi"nə daxil edilmiş, Polşanın paytaxtı olan Varşava şəhəri isə iki dövlətin müştərək idarəsi altında olmalı idi. İlkin razılaşmadan kənara çıxmaları aradan qaldırmaq üçün Almaniya və Sovet İttifaqı nümayəndələri sentyabr ayının 28-də iki ölkə arasında daimi sərhədləri müəyyən edərək çəkmək üçün yenidən görüşmüşdürlər. Müqavilənin yenidən işlənmiş bu variantına əsasən, sözügedən ərazi əvvəlcə Almaniyanın sərhədləri daxilində olan Litvanın Sovet ərazisinə daxil edilməsi ilə mübadilə edilmişdir. Yeni razılaşma ilə Polşanın bütün mərkəzi hissəsi, o cümlədən polyakların yaşadıqları əsas etnik ərazi Almaniyanın müstəsna olaraq nəzarəti altına keçirdi.

Reyxin Lebensraumunu (yaşayış sahəsi) artırmaq üçün Hitler işğal olunmuş Polşa ərazisinin böyük bir hissəsinin alman zonasının qərb yarısında birbaşa Almaniyaya birləşdirilməsi haqqında fərman vermişdir. Almaniya bu ərazilərin əksəriyyətində iki yeni Reyxsqaue (Reichsgaue) təşkil etdi: Danziq-Qərbi Prussiya və Vartheland (Wartheland). Qalan üç region, sözdə Zichenau, Şərqi Yuxarı Sileziya və Suwałki üçbucağı, qonşu Reyxsqauelər ilə birləşdirilmişdir. RKF və HTO tərəfindən ilhaq edilmiş ərazinin dərhal almanlaşdırılmasını asanlaşdırmaq üçün xüsusən də Varteqauda kütləvi deportasiyalara səbəb olmuş qəddar tədbirlər tətbiq edilmişdir. Keçmiş Polşa torpaqlarının qalan hissələri şərqdə Alman hakimiyyətinin demarkasiya nöqtəsi olaraq Nebenland (sərhəd ərazisi) olmuşdur. Fürerin 12 oktyabr 1939-cu il tarixli fərmanı ilə General-Qubernatorluq (Ümumi Hökumət) yaradılmışdır. Fərman 1939-cu il oktyabr ayının 26-da qüvvəyə minmişdir.

Hans Frank General-Qubernatorluğun qubernatoru təyin edilmişdi. Alman rəsmiləri, yeni Reyx ərazisi ilə Qərb dövlətləri ilə sövdələşmə kozu rolunu oynaya biləcək guya işğal olunmuş bir dövlət arasında kəskin ziddiyyət yaratdılar. Almanlar Polşa əhalisinin müxtəlif təbəqələri arasında sərhədlərarası əlaqənin çətinliyini artırmaq üçün iki alman regionu arasında qapalı sərhəd yaratdılar.

Yeni yaradılmış orqan üçün seçilmiş rəsmi ad Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete (İşğal edilmiş Polşa ərazisinin Ümumi Hökuməti) idi, sonradan Frankın 31 iyul 1940-cı il tarixli fərmanı ilə Generalgouvernement (Ümumi Hökumət və ya General-Qubernatorluq) olaraq dəyişdirilmişdir. Lakin bu ad dəyişikliyi administrasiyanın hər hansısa bir dəyişikliyinin xarakterini ifadə etmirdi. Alman hakimiyyət orqanları heç vaxt bu Polşa ərazilərini işğal olunmuş ərazilər kimi qəbul etməmişdirlər (Polşanın faktiki işğalı zamanı qısamüddətli hərbi idarəçilik dövrü istisna olmaqla). Nasistlər Polşa dövlətinin sentyabr kampaniyasındakı məğlubiyyəti ilə faktiki olaraq mövcudluğunu dayandırmış olduqlarını hesab edirdilər.

Ümumilikdə General-Qubernatorluq ərazisinin 1939-cu ildəki əhalisinin 4 milyonu Sovet silahlı qüvvələrinin 1944-cü ilin sonlarında əraziyə daxil olduqları zaman həyatını itirmişdi. Əgər Polşa yeraltı müqaviməti tərəfindən bir alman öldürülərdisə, 50-100 nəfər arasında polyak alman polisi tərəfindən cəza və digər polyaklara xəbərdarlıq məqsədilə edam edilirdi. Yəhudilərin əksəriyyəti, bəlkə də iki milyona yaxın insan əsir götürülərək öldürülmüşdülər. Varşava üsyanından sonra almanlar Varşavanı darmadağın etmişdilər. 1944-cü ilin axırlarında Sovet İttifaqı Polşaya doğru irəlilədikləri zaman General-Qubernatorluq süqut etmişdir. Amerika qoşunları 1945-ci ilin may ayında regionu idarə edən Hans Frankı ələ keçirdirlər. Frank Nürnberq məhkəməsindəki müttəhimlərdən biri idi. Məhkəməsi zamanı o, uşaqlıqdakı katolik inancını bərpa etmiş və peşman olduğunu bildirmişdir. Frank öz gündəliklərinin qırx cildini məhkəməyə təqdim etmişdir. Onun və digərlərinin əleyhinə çox sayda sübutlar əldə edilmişdir. Müharibə cinayətlərində və insanlığa qarşı cinayətlərdə təqsirli bilinmişdir. 1946-cı il oktyabr ayının 1-də edam cəzasına məhkum edilmiş və hökm oktyabr ayının 16-da icra olunmuşdur.

Müharibədən əvvəl və işğal zamanı Varşavanı tamamilə məhv etmək və onun yerində yeni bir alman şəhərinin tikilməsi üçün planlar hazırlanmışdı. Planlar daha sonra Generalplan Ost layihəsinin tərkibinə daxil edilmişdir. 1941-ci ilin mart ayında Hans Frank tabeliyində olanlara Hitlerin “15-20 il ərzində bu ərazini tamamilə alman zonasına çevirmək” qərarına gəldiyini bildirmişdir. O, belə demişdir: “Hal-hazırda 12 milyon polyakın yaşadığı bu yerlərdə gələcəkdə 4-5 milyon alman yaşayacaqdır. Generalgouvernement də Rhineland kimi alman olmalıdır”. 1942-ci ildə Hitler və Frank Krakov ("tamamilə Almaniya paytaxtı ilə") və Lyublin ərazilərinin alman kolonistlərinin köçürüləcəkləri birinci ərazilər olacağı barədə razılığa gəlirlər. Hitler “Bu iki zəif nöqtə möhkəmləndirildikdən sonra, polyakları yavaş-yavaş geri çəkilməyə məcbur etmək mümkün olacaqdır” demişdir. Daha sonralar alman siyasəti aşağı təbəqədən olan polyakların təhkimçi statusuna endirilməsini, orta və yuxarı təbəqədən olan polyakların isə bu ərazilərdən sürgün edilməsini və ya onların tamamilə yox edilməsini və bundan sonra da onların yerinə “ali irqin” nümayəndələri olan alman kolonistlərini köçürməyi nəzərdə tutmuşdu.

“General-Qubernatorluq bizim aşağı dərəcəli işlər (kərpic istehsalı ilə məşğul olan zavodlar, yol tikintisi və s.) üçün əmək ehtiyatımızdır (...) Qeyri-şərtsiz olaraq “polyak ustaları” ola bilməz və buna xüsusi olaraq diqqət etmək lazımdır; Polşalı ustaların varlığı və bunun nə qədər sərt səslənməsi məni maraqlandırmır, onların hamısını öldürmək lazımdır. (...) Fürer bir daha qeyd etdi ki, polyaklar üçün yalnız bir usta və bir alman var, yan-yana iki usta ola bilməz və buna heç cür razılıq vermək olmaz. Ona görə də Polşa ziyalılarının bütün nümayəndələri öldürülməlidir (...) General-Qubernatorluğun ərazisi böyük bir polyak ehtiyatı, polyakların böyük bir əmək düşərgəsidir.” — 2 oktyabr 1940-cı il, Berlin. Adolf Hitler və Hans Frankın görüşündən Dr. Martin Bormannın qeydləri.

Alman bürokratları orijinal əhalinin (polyakların) gələcəyi ilə bağlı müxtəlif planlar hazırlamışdılar. Onlardan biri 20 milyona yaxın polyakın Qərbi Sibir ərazisinə sürgün edilməsini, 4-5 milyon polyakın isə almanlaşdırılması təklifini irəli sürmüşdür; Deportasiya faktiki olaraq bir çox polyakı ölümə məhkum etmək demək idi. Polyakların az bir hissəsi isə "almanlaşdırılacaq" və arzu olunan keyfiyyətlərə malik gənc polyaklar qaçırılaraq Almaniyada böyüdülməli idilər. Generalgouvernement ərazisində bütün orta təhsil müəssisələri ləğv edilmiş və eyni zamanda da Polşa mədəniyyəti ilə əlaqədar olan bütün müəssisələr də bağlanmışdı.

1943-cü ildə hökumət münbit qara torpaqlarına görə daha çox almanlaşdırma üçün Zamojskie regionunu seçdi və bu torpaqlarda alman kolonistlərinin yaşayış məskənlərini salmağı planlaşdırdı. Zamosçun (pol. Zamość) adı hökumət tərəfindən əvvəlcə Himmlerstadt olaraq adlandırılmış, daha sonra adı Pflugstadt olaraq dəyişdirilmiş, lakin bu adlardan heç biri tətbiq edilməmişdir. Polşa əhalisinin əksəriyyəti nasistlərin işğal hakimiyyəti orqanları tərəfindən sənədləşdirilmiş vəhşiliklərlə deportasiya edilmişdir. Himmler, Lyublin şəhərinin 1944-cü ilin əvvəllərində 20% -dən 25% -ə qədər, növbəti ildə isə 30% -dən 40% -ə qədər alman əhalisinə sahib olacağını və bu vaxta qədər Lyublinin bir alman şəhəri elan ediləcəyini və şəhərin alman mer tərəfindən idarə olunacağını planlaşdırmışdı.

Nasist planlayıcılar Almaniyanın şərqdə qələbə qazanacağı halda Polşa əyalətlərinin ərazisinin regional olaraq yenidən təşkili məsələsini heç vaxt qəti şəkildə həll etməyi bacarmamışdırlar. General-Qubernatorluq yaradılmazdan (26 oktyabr 1939) əvvəl Almaniya müharibənin başlanğıcında Polşanın qərb vilayətlərinin böyük bir hissəsini artıq ilhaq etmişdi (8 oktyabr 1939), qalan ərazinin isə yaxın bir gələcək tarixdə birbaşa Almaniya ərazilərinə ilhaq edilməsi planlaşdırılmışdı. Nasist rəhbərliyi bu məqsədlə çox sayda təşəbbüsləri müzakirə etmişdi.

İlk belə təklif (oktyabr/noyabr 1939) 1939-cu ildə fəth edilmiş Polşa ərazilərinin bir neçə cənub hissəsini (təxminən 18.000 km²) əhatə edəcək, Krakovdan qərbdəki ərazidən San çayına qədər olan hissədə Reyxsqau Beskidenlandın (alm. Reichsgau Beskidenland‎) yaradılması idi. Bu zaman Almaniya hələ Lodz regionunu birbaşa ilhaq etməmişdi və Lodz (Krakovun əvəzinə) General-Qubernatorluğun paytaxtı kimi xidmət edirdi.

1940-cı ilin noyabr ayında Reyxsqau Varthelandın (Reichsgau Wartheland) qauleyteri Artur Qreyser, Tomaşov Mazoveçkiy (Tomaschow Mazowiecki) və Petrikau rayonlarının Ümumi Hökumətin Radom regionundan tərkibindən çıxarılıb öz torpaqlarına birləşdirilməsi təklifini vermişdi. Hitler bu təkliflə razılaşmış, lakin Frank bu rayonları təslim etməkdən imtina etdiyi üçün sərhəd məsələsinin həlli yekun qələbədən sonrakı tarixə qədər təxirə salınmışdır.

Barbarossa əməliyyatı (iyun 1941) başladıqdan sonra almanların Krımda və Cənubi Ukraynada "Qotlar Qausu" (Gotengau) yaratmaq planlarını eşidən Frank 1941-ci il dekabr ayının 19-da etdiyi çıxışı zamanı nəzarəti altında olan ərazini Vandalengau (Vandalların Qausu) olaraq adlandırdığı yeni bir Almaniya əyalətinə çevirmək niyyətini bildirmişdir.

Frank 24 avqust 1942-ci ildə uğursuz bir formada vəzifəsindən istefa verməyə cəhd etdiyi zaman, Nasist Partiyasının katibi Martin Bormann yalnız bu metodun regionun almanlaşdırılmasına zəmanət verə biləcəyini iddia edərək General-Qubernatorluğu tamamilə ləğv etmək və onun ərazisini bir sıra Reyxsqaulara bölmək üçün layihə hazırlamışdır. O, Almaniyanın regionu iqtisadi cəhətdən daha səmərəli, xüsusilə qida mənbəyi kimi istifadə edə biləcəyini iddia edirdi. O, keçmiş Avstriya torpaqlarının "daha dinc" əhalisini (çünki Polşanın bu hissəsi uzun bir müddət Almaniya-Avstriya hakimiyyəti altında olmuşdu) digər polyaklardan ayırmağı təklif edirdi. Varşava şəhəri "cinayətkarlıq" və yeraltı müqavimət fəaliyyətlərinin mərkəzi kimi mühasirəyə alınmalı idi.

Lüdviq Fişer (1939-1945-ci illər arasında Varşava qubernatoru olmuşdur) bu müzakirələrdən irəli gələrək təklif olunan inzibati struktura qarşı çıxmışdır. Fişer Varşavada yerləşən Məkan Təşkilatları üzrə Baş İdarədə (alm. Hauptamt für Raumordnung‎) öz layihəsini hazırlayır. O, Radom və Lyublin ərazilərini aralarında bölməklə Beskiden, Vayxzelland (alm. Weichselland‎; Vistula çayı və onun ətrafı) və Qalisyen (alm. Galizien‎; Qalisiya və Çelm) adlı üç yeni əyalətin yaradılmasını təklif etmişdi. Vayxzelland "polyak" xarakteri, Qalisyen "ukrayn" xarakteri və Beskiden Alman "qarışığı" (yəni kolonial məskunlaşma) olmalı idi. Mərkəzi Varşavada yerləşən və mayor Dr. Ernst Zvanettinin başçılıq etdiyi bu təşkilat tərəfindən 1943-cü ilin may ayında "Mərkəzi Avropa"nın (yəni Böyük Alman Reyxinin) şərq sərhədinin "Şərqi Avropa quru kütləsi" ilə delimitasiyası üçün olan tədqiqatda aparılan əlavə regional planlaşdırma nəticəsində, Şərqi Almaniyanın sərhədi olaraq Memel-Odessa xətti təklif edilmişdir.

Bu kontekstdə Zvanettinin tədqiqatı “Şərq Qauları”nın üç geosiyasi blok formasında yenidən təşkilini təklif etmişdir:

• Danzig-Westpreußen, Wartheland və Schlesien'dən (Sileziya) ibarət qərb qrupu
• Ostpreußen (Şərqi Prussiya), Südpreußen (Cənubi Prussiya), Litzmannstadt (Lodz) və Beskidenland ilə mərkəzi qrup
• Südostpreußen (Cənub-Şərqi Prussiya) ilə bərabər və Wolhynien (Volhynia və Lublin ərazisi), Galizien və Podolien (Podoliya) daxil olmaqla Şərq qrupu.