Evgenika və ya yevgenika (yun. ευγενες — nəcib) — insanların genetik keyfiyyətlərini yaxşılaşdırmaq məqsədilə əhali strukturuna müdaxilə etmək ideyasını[1] və ya tətbiqlərini əhatə edən sosial-fəlsəfi, elmi və ictimai hərəkat.[2] Bu ideya, genetik cəhətdən “arzuolunan” xüsusiyyətlərin təşviqi və “arzuolunmaz” xüsusiyyətlərin qarşısının alınması ilə bəşəriyyətin təkmilləşdirilməsini hədəfləyir. Evgenika tez-tez eutenika ilə qarışdırılır.[3] Halbuki evgenika genetik irsiyyətə, eutenika isə ətraf mühit faktorlarının yaxşılaşdırılmasına yönəlib.[4][5] Məsələn, evgenika genetik xəstəlikləri daşıyan fərdlərin çoxalmasının qarşısını almağa çalışırsa, eutenika təmiz hava, qidalanma və təhsil kimi mühit şərtlərini yaxşılaşdırmağı məqsəd qoyur.[6] Şablon:Evgenika
._Image_from_Wellcome_Library.jpg)
Evgenikanın əsasları Platonun "Respublika" əsərindəki “dövlətin ideal idarəetməsi üçün seçilmiş nikahlar” ideyasına qədər gedib çıxır.[7] Qədim Spartada fiziki cəhətdən zəif uşaqların həyatına son verilməsi evgenik yanaşmanın ilkin nümunələrindən hesab olunur. “Evgenika” termini 1883-cü ildə britaniyalı alim Frensis Qalton tərəfindən təqdim olunmuşdur.[8] O, insan xüsusiyyətlərinin irsi yolla ötürülə bildiyini əsas götürərək, cəmiyyətin genetik cəhətdən yaxşılaşdırıla biləcəyini iddia etmişdir.[9] XX əsrin əvvəlində bir çox elm adamı və ictimai xadim evgenikanı tənqid etməyə başladı. Onlar bu ideyanın etik problemlərə yol açdığını, fərdi hüquqları pozduğunu və elmi əsaslarının qeyri-müəyyən olduğunu bildirirdilər.[10][11]
Bəzi feministlər, xüsusilə reproduktiv hüquqlar kontekstində evgenika ilə maraqlanırdılar. Onlar qadınların sağlam nəsillər yetişdirməsində mühüm rol oynadıqlarını vurğulayaraq, evgenikanı qadınların səhiyyə imkanları ilə əlaqələndirirdilər.[12]
ABŞ və Kanadada XX əsrin əvvəllərində evgenika geniş yayılmışdı. ABŞ-da 30-dan çox ştatda "sterilizasiya qanunları" qəbul olunmuş, minlərlə insan məcburi olaraq sterilizasiya edilmişdir. İmmiqrasiya məhdudiyyətləri və irqçi siyasətlər də evgenik arqumentlərlə əsaslandırılırdı.[13]
1920–1940-cı illər arasında Meksikada evgenika ictimai səhiyyə və təhsil siyasətlərinə inteqrasiya edilmişdi. Ancaq buradakı evgenik yanaşmalar əsasən müsbət evgenika (ailə planlaması, ana sağlamlığı və s.) üzərində qurulmuşdu.[14]
Nasist Almaniyasında evgenika dövlət ideologiyasına çevrildi.[15] Nasistlər genetik cəhətdən “təmiz” irq yaratmaq məqsədilə milyonlarla insanı sterilizasiya etdi, həbs düşərgələrində eksperimentlər apardı və milyonlarla insanı qətliam etdi.[16][17] Bu cinayətlər evgenika anlayışını beynəlxalq miqyasda ləkələdi və onun elmi və etik leqitimliyinə böyük zərbə vurdu.
Sinqapur hökuməti 1980-ci illərdə təhsil səviyyəsi yüksək olan fərdlər arasında nikahların təşviqi və “ağıllı nəsil” yetişdirmək kimi proqramlar həyata keçirmişdir. Bu tədbirlər evgenika ilə bağlı müasir nümunələrdən biri kimi qiymətləndirilir.[18]
Müasir dövrdə evgenika genetik mühəndislik, preimplantasiya diaqnostikası, CRISPR və reproduktiv texnologiyalar çərçivəsində müzakirə olunur. Texnologiyanın inkişafı yeni suallar doğurur: “genetik seçki etikdirmi?”, “xəstəliklərin qarşısının alınması ilə insan fərdiyyətinə müdaxilə arasındakı sərhəd haradadır?”[19]
Evgenikanı müdafiə edənlər insan xüsusiyyətlərinin genetik ötürülməsinin bioloji əsaslarını, genetika və təkamül nəzəriyyəsini istinad kimi göstərirlər. Onlar, müəyyən xəstəliklərin irsən keçməsinin qarşısının alınmasının elmi və tibbi baxımdan əsaslandırıldığını bildirirlər. Tənqidçilər isə insan davranışı və zəkası kimi xüsusiyyətlərin yalnız genetik faktorlardan asılı olmadığını vurğulayırlar. Mühit, sosial faktorlar və təsadüf bu xüsusiyyətlərə ciddi təsir göstərir. Bundan əlavə, tarixdə evgenika tez-tez saxta elmi əsaslarla irqçilik və ayrı-seçkiliyi legitimləşdirmək üçün istifadə edilmişdir.[20]
Müasir bioetika evgenikanı insan hüquqlarına zidd hesab edir. Məcburi sterilizasiya, cinsiyyət və qabiliyyət əsaslı seçkilər, fərdi azadlıqların pozulması, əlillərin hüquqlarının məhdudlaşdırılması kimi halların bu anlayışla əlaqəsi evgenik praktikaların etik cəhətdən qəbuledilməz olduğunu göstərir. Bəzi bioetikaşünaslar “liberal evgenika” anlayışını təklif edirlər. Onlara görə, fərdlər öz bədənləri və gələcək nəsilləri barədə seçim azadlığına sahibdirlərsə və bu müdaxilələr məcburi deyil, könüllüdürsə, etik baxımdan məqbul sayıla bilər.[21][22]
Evgenika çox vaxt elmi fantastikada əsas motiv kimi istifadə olunur. Filmlərdə və ədəbiyyatda “ideallaşdırılmış genetik cəmiyyətlər” (məsələn, Qattaka filmi) tez-tez distopik nəticələr doğurur. Bu əsərlər evgenikanın potensial təhlükələrinə diqqət çəkmək məqsədi daşıyır.[23]
- ↑ A discussion of the shifting meanings of the term can be found in Paul, Diane. Controlling Human Heredity: 1865 to the Present. Humanities Press. 1995. ISBN 9781573923439.
- ↑ Galton, Francis. Tredoux, Gavan (redaktor). Inquiries into Human Faculty and Its Development (PDF). 2002 [1883]. 17, 30. İstifadə tarixi: 21 July 2023 – Online Galton Archives vasitəsilə.
what is termed in Greek, eugenes namely, good in stock, hereditarily endowed with noble qualities. This, and the allied words, eugeneia, etc., are equally applicable to men, brutes, and plants. We greatly want a brief word to express the science of improving stock, which is by no means confined to questions of judicious mating, but which, especially in the case of man, takes cognisance of all influences that tend in however remote a degree to give to the more suitable races or strains of blood a better chance of prevailing speedily over the less suitable than they otherwise would have had. The word eugenics would sufficiently express the idea; it is at least a neater word and a more generalized one than viriculture which I once ventured to use.... The investigation of human eugenics – that is, of the conditions under which men of a high type are produced – is at present extremely hampered by the want of full family histories, both medical and general, extending over three or four generations.
- ↑ "Eugenics". Stanford Encyclopedia of Philosophy. 2022.
- ↑ English, Daylanne K. Eugenics – African American Studies // Oxford Bibliographies. 28 June 2016. 24 June 2019 tarixində arxivləşdirilib.
Racially targeted sterilization practices between the 1960s and the present have been perhaps the most common topic among scholars arguing for, and challenging, the ongoing power of eugenics in the United States. Indeed, unlike in the modern period, contemporary expressions of eugenics have met with widespread, thoroughgoing resistance
- ↑ Galton, Francis. "Eugenics: Its Definition, Scope, and Aims". The American Journal of Sociology. X (1). 1904: 82. Bibcode:1904Natur..70...82.. doi:10.1038/070082a0. ISSN 0028-0836. 1 March 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 January 2020.
- ↑ Spektorowski, Alberto; Ireni-Saban, Liza. Politics of Eugenics: Productionism, Population, and National Welfare. London: Routledge. 2013. səh. 24. ISBN 9780203740231. 19 October 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 January 2017.
As an applied science, thus, the practice of eugenics referred to everything from prenatal care for mothers to forced sterilization and euthanasia. Galton divided the practice of eugenics into two types—positive and negative—both aimed at improving the human race through selective breeding.
- ↑ Hansen, Randall; King, Desmond. "Eugenic Ideas, Political Interests and Policy Variance Immigration and Sterilization Policy in Britain and U.S". World Politics. 53 (2). 1 January 2001: 237–263. doi:10.1353/wp.2001.0003. JSTOR 25054146. PMID 18193564.
- ↑ McGregor, Russell. "'Breed out the colour' or the importance of being white". Australian Historical Studies. 33 (120). 2002: 286–302. doi:10.1080/10314610208596220. 25 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 February 2021.
- ↑ Haldane, J. "Lysenko and Genetics". Science and Society. 4 (4). 1940. 23 June 2011 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Paul, Diane B. (1984). "Eugenics and the Left". Journal of the History of Ideas 45 (4):567. DOI:10.2307/2709374.
- ↑ Goldberg, Jonah. Liberal Fascism: The Secret History of the American Left, from Mussolini to the Politics of Meaning. New York: Doubleday. 2007. ISBN 9780385511841.
- ↑ Glad, John. Future Human Evolution: Eugenics in the Twenty-First Century. Hermitage Publishers. 2008. ISBN 9781557791542.
- ↑ Pine, Lisa. Nazi Family Policy, 1933–1945. Berg. 1997. 19 ff. ISBN 9781859739075. İstifadə tarixi: 11 April 2012.
- ↑ Wilkinson, Stephen A. (2010). "On the distinction between positive and negative eugenics". In Matti Häyry (ed.), Arguments and analysis in bioethics. Amsterdam: Rodopi. pp. 115–128. DOI:10.1163/9789042028036_011.
- ↑ Hughes, Bill. A Historical Sociology of Disability: Human Validity and Invalidity from Antiquity to Early Modernity. Routledge Advances in Disability Studies. Abingdon: Routledge. 26 September 2019. ISBN 9780429615207. İstifadə tarixi: 21 July 2023.
The Spartan Council of Elders or Gerousia decided whether a new-born child brought before them would live or die. Impairment, deformity, even puny appearance was enough to condemn a child to death.
- ↑ Making Patriots by Walter Berns, 2001, page 12, "and whose infants, if they chanced to be puny or ill-formed, were exposed in a chasm (the Apothetae) and left to die;"
- ↑ Plutarch. Lives of the Noble Greeks and Romans.
- ↑ Pope, Marcia; McRoberts, Richard. Cambridge Wizard Student Guide Gattaca. Cambridge University Press. 2003. ISBN 0521536154.
- ↑ Jabr, Ferris. "Are We Too Close to Making Gattaca a Reality?". San Francisco Chronicle. 2013. 9 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 April 2014.
- ↑ Annas, George; Andrews, Lori; Isasi, Rosario. "Protecting the endangered human: Toward an international treaty prohibiting cloning and inheritable alterations". American Journal of Law & Medicine. 28 (2–3). 2002: 151–78. doi:10.1017/S009885880001162X. PMID 12197461. 16 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 December 2021.
- ↑ Orquiola, John. "Star Trek: How TOS' Khan Helped Create DS9's Dr. Bashir". ScreenRant (ingilis). 2020-07-26. İstifadə tarixi: 2025-06-12.
- ↑ Stowe, Dusty. "Strange New Worlds' Illyrians Return: Revisiting Star Trek's Darkest Hidden History". ScreenRant (ingilis). 2023-04-23. İstifadə tarixi: 2025-06-12.
- ↑ Darnovsky, Marcy. "Health and human rights leaders call for an international ban on species-altering procedures". 2001. 22 November 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 February 2006.
- H-Eugenics, H-Net's network on the history of eugenics from Michigan State University
- Eugenics: Its Origin and Development (1883–Present) by the National Human Genome Research Institute (30 November 2021)
- Eugenics and Scientific Racism Fact Sheet by the National Human Genome Research Institute (3 November 2021)