Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinElm sahələri və ya Elmin sahələri (ing. branches of science), həmçinin elmlər, elmi sahələr və ya elmi disiplinlər adlandırılan istiqamətlər adətən üç əsas qrupa bölünür:
- Formal elmlər — formal sistemlərin öyrənilməsi ilə məşğul olur; buna məntiq və riyaziyyat kimi sahələr daxildir. Bu elmlər empirik sübutlara deyil, aprior metodologiyaya əsaslanır. Formal elmlər formal sistemlər vasitəsilə təsvir olunan abstrakt strukturları tədqiq edir.
- Təbiət elmləri — təbii hadisələrin öyrənilməsidir; bura kosmoloji, geoloji, fiziki, kimyəvi və bioloji amillər, eləcə də kainat daxildir. Təbiət elmləri iki əsas qola ayrılır: fiziki elmlər və həyat elmləri.
- Sosial elmlər — insan davranışını onun sosial və mədəni aspektləri çərçivəsində tədqiq edir.[1]
Elmi bilik müşahidə edilə bilən fenomenlərə əsaslanmalı və eyni şərtlər daxilində çalışan digər tədqiqatçılar tərəfindən yoxlanıla (təkrar təsdiqlənə) bilməlidir.[2]
Təbiət, sosial və formal elmlər əsas elmləri təşkil edir və bu elmlər interdisiplinarlıq üçün, eləcə də mühəndislik və tibb kimi tətbiqi elmlərin inkişafı üçün baza rolunu oynayır. Bir neçə kateqoriyada mövcud olan ixtisaslaşmış elmi disiplinlər digər elmi sahələrin elementlərini özündə birləşdirə bilər, lakin çox vaxt onların özünəməxsus terminologiyası və ekspertiza sahələri mövcuddur.[3]
Formal elmlər formal sistemlərlə — məsələn, məntiq, riyaziyyat, nəzəri kompüter elmləri, informasiya nəzəriyyəsi, sistemlər nəzəriyyəsi, qərarvermə nəzəriyyəsi, statistika — məşğul olan elm sahələridir.
Digər elm sahələrindən fərqli olaraq, formal elmlər elmi nəzəriyyələrin müşahidələrə əsaslanan real dünyadakı doğruluğu (empirik bilik) ilə deyil, təriflər və qaydalar əsasında qurulmuş formal sistemlərin xüsusiyyətləri ilə maraqlanır. Bu səbəbdən formal elmlərin həqiqətən elm hesab edilib-edilməməsi məsələsində fikir ayrılığı mövcuddur. Bununla belə, formal elmlərin metodları müşahidə edilə bilən reallıqla bağlı elmi modellərin qurulması və sınaqdan keçirilməsi üçün zəruridir,[4] həmçinin formal elmlərdə əldə edilən mühüm irəliləyişlər çox vaxt empirik elmlərdə də böyük nailiyyətlərə yol açmışdır.[5]
Məntiq (q.yun. λογική — “ağla, intellektə, dialektikaya və arqumentasiyaya aid”) etibarlı çıxarış qaydalarının sistemli şəkildə öyrənilməsidir. Yəni məntiq, bir sıra müqəddimələrə əsaslanaraq müəyyən bir hökmün (nəticənin) qəbul edilməsinə aparan əlaqələri araşdırır. Daha geniş mənada isə məntiq arqumentlərin təhlili və qiymətləndirilməsidir.[6]
Ənənəvi olaraq məntiq aşağıdakı sahələri əhatə etmişdir: arqumentlərin təsnifatı; məntiqi formaların sistemli izahı; deduktiv mühakimənin etibarlılıq və əsaslılıq dərəcəsi; induktiv mühakimənin gücü; formal sübutlar və çıxarışların (o cümlədən paradokslar və səhv arqumentlərin) öyrənilməsi; eləcə də sintaksis və semantikanın tədqiqi.[7]
Tarixən məntiq fəlsəfədə (qədim dövrlərdən etibarən) və riyaziyyatda (XIX əsrin ortalarından etibarən) araşdırılmışdır. Daha sonralar isə məntiq kognitiv elm çərçivəsində, kompüter elmləri, dilçilik, fəlsəfə və psixologiya kimi sahələrə söykənərək inkişaf etmişdir.
İnformasiya elmi informasiyanın təhlil, toplanması, təsnifatı, emalı, saxlanması, axtarışı, ötürülməsi, yayılması və qorunması ilə əsasən məşğul olan akademik sahədir. Bu sahənin mütəxəssisləri həm təşkilatlarda biliklərin tətbiqi və istifadəsini, həm də insanlar, təşkilatlar və mövcud informasiya sistemiləri arasındakı qarşılıqlı əlaqələri öyrənir. Məqsəd informasiya sistemlərini yaratmaq, əvəz etmək, təkmilləşdirmək və ya onları daha yaxşı anlamaqdır.
Riyaziyyat ən geniş mənada formal elmin sinonimi kimi başa düşülə bilər; lakin ənənəvi olaraq riyaziyyat daha konkret şəkildə dörd əsas sahənin — aritmetika, cəbr, həndəsə və riyazi analizin — birliyi kimi qəbul olunur. Bu sahələr müvafiq olaraq kəmiyyət, struktur, məkan və dəyişmə anlayışlarının öyrənilməsinə yönəlmişdir.[8][9]
Statistika məlumatların toplanması, təşkili və şərhi ilə məşğul olan elmdir. Bu sahə, o cümlədən, məlumatların toplanmasının planlaşdırılmasını — statistik sorğuların və eksperimental dizaynların hazırlanmasını — əhatə edir.[10]
Statistik adətən statistik təhlilin uğurla tətbiqi üçün zəruri olan düşüncə tərzinə dərindən yiyələnmiş şəxsdir. Bu təcrübə çox vaxt statistikanın tətbiq olunduğu müxtəlif sahələrdə çalışmaqla əldə edilir. Bundan əlavə, statistikanın nəzəri əsaslarını araşdıran ayrıca bir sahə — riyazi statistika da mövcuddur.
“Statistika” sözü elmi fənn mənasında işlədildikdə təkdə işlənir (məsələn: “Statistika bir sənətdir”). Bu termin orta qiymət və ya median kimi konkret ölçüləri ifadə edən “statistik göstərici” anlayışı ilə qarışdırılmamalıdır; bu göstəricilərin cəmi isə “statistikalar” adlanır.[11]
Sistemlər nəzəriyyəsi bütün tədqiqat sahələrindəki bütün sistem növlərinə tətbiq oluna bilən prinsipləri aydınlaşdırmaq məqsədi daşıyan, transdisiplinar sistem tədqiqatıdır. Bu termin hələ tam dəqiq və sabit məna qazanmamışdır, lakin sistemlər nəzəriyyəsi sistem düşüncəsinin bir ixtisaslaşması və sistem elminin ümumiləşdirilməsi kimi qəbul edilə bilər.[12]
Anlayışın mənşəyi Lüdviq fon Bertalanfinin Ümumi sistemlər nəzəriyyəsinə gedib çıxır və daha sonralar Talkott Parsonsun fəaliyyət nəzəriyyəsi və Niklas Luhmannın sosioloji autopoiesis yanaşması kimi sahələrdə inkişaf etdirilmişdir.[13]
Bu kontekstdə “sistemlər” anlayışı əsasən əks-əlaqə vasitəsilə özünü tənzimləyən, yəni özünü korrektə edən sistemlərə aiddir. Belə sistemlərə insan orqanizminin fizioloji sistemləri, yerli və qlobal ekosistemlər, eləcə də iqlim sistemi daxildir.[14]
Qərarvermə nəzəriyyəsi (və ya seçim nəzəriyyəsi; rasional seçim nəzəriyyəsi ilə qarışdırılmamalıdır) bir agentin seçimlərinin öyrənilməsi ilə məşğuldur. Bu nəzəriyyə iki əsas istiqamətə bölünür: normativ qərarvermə nəzəriyyəsi, hansı ki, müəyyən məhdudiyyətlər və fərziyyələr altında qərarların nəticələrini və optimal qərarları təhlil edir; və deskriptiv qərarvermə nəzəriyyəsi, hansı ki, agentlərin qərarları faktiki olaraq necə qəbul etdiklərini araşdırır.[15]
Qərarvermə nəzəriyyəsi oyunlar nəzəriyyəsi ilə sıx bağlıdır və iqtisadçılar, statistiklər, psixoloqlar, bioloqlar, politoloqlar və digər sosial elmlər üzrə tədqiqatçılar, filosoflar və kompüter mütəxəssisləri tərəfindən öyrənilən interdisiplinar sahədir.[16]
Bu zəngin nəzəriyyənin empirik tətbiqləri adətən statistika və ekonometrika metodlarının köməyi ilə həyata keçirilir.
- ↑ "social science | History, Disciplines, & Facts". Encyclopedia
- Britannica (ingilis). İstifadə tarixi: 18 avqust 2020.
- ↑ Popper, 2002. səh. 20
- ↑ Editorial Staff. "Scientific Method: Relationships among Scientific Paradigms". Seed magazine. 7 mart 2008. Archived from the original on 10 mart 2007. İstifadə tarixi: 12 sentyabr 2007.
- ↑ Popper, 2002. səh. 79–82
- ↑ Henry Liddell, and Robert Scott. 1940. "Logikos." A Greek–English Lexicon, edited by H. S. Jones with R. McKenzie. Oxford: Clarendon Press. – via Perseus Project. Retrieved 9 May 2020.
- ↑ Harper, Douglas. 2020 [2001]. "logic (n.)." Online Etymology Dictionary. Retrieved 9 May 2020.
- ↑ Gensler, Harry J. Chapter 1: Introduction // Introduction to logic (3rd). New York: Routledge. 2017. səh. 1. doi:10.4324/9781315693361. ISBN 978-1-138-91059-1. OCLC 957680480.
- ↑ Dodge, Y. (2003) The Oxford Dictionary of Statistical Terms, OUP. ISBN 0-19-920613-9
- ↑ "statistics". TheFreeDictionary.com. İstifadə tarixi: 25 avqust 2020.
- ↑ "Statistics". Merriam-Webster Online Dictionary.
- ↑ "Statistic". Merriam-Webster Online Dictionary. 29 mart 2024.
- ↑ Steele, Katie and Stefánsson, H. Orri, "Decision Theory", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2015 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = [1]
- ↑ Myerson, Roger B. 1.2: Basic concepts of Decision Theory // Game theory analysis of conflict. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 1991. ISBN 978-0-674-72861-5.
- ↑ Habibi I, Cheong R, Lipniacki T, Levchenko A, Emamian ES, Abdi A. "Computation and measurement of cell decision making errors using single cell data". PLOS Computational Biology. 13 (4). aprel 2017. Bibcode:2017PLSCB..13E5436H. doi:10.1371/journal.pcbi.1005436. PMC 5397092. PMID 28379950.
- ↑ Hansson, Sven Ove. "Decision theory: A brief introduction." (2005) Section 1.2: A truly interdisciplinary subject.
- ↑ "SIGACT". İstifadə tarixi: 19 yanvar 2017.
- Lagemaat, Richard van de. Theory of Knowledge for the IB Diploma. Cambridge: Cambridge University Press. 2006. ISBN 978-0-521-54298-2.
- Popper, Karl R. The Logic of Scientific Discovery. New York, NY: Routledge Classics. 2002. ISBN 0-415-27844-9. OCLC 59377149.
- Sandoz, Raphaël. "Interactive Historical Atlas of the Disciplines". University of Geneva. İstifadə tarixi: 20 may 2019.
- Branches of Science, sciencemirror