Demarkasiya problemi — elmin fəlsəfəsində elmi biliklə qeyri-elmi və ya yalan elmi biliklər arasındakı sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi problemi.[1] Bu məsələ elmin nə olduğunu və onu elm olmayan sahələrdən necə fərqləndirməyin mümkünlüyünü araşdırır. "Demarkasiya" termini latınca "demarcatio" sözündən götürülüb və "sərhəd çəkmək" mənasını verir.[2][3]
Demarkasiya problemi yalnız nəzəri yox, həm də praktik əhəmiyyət daşıyır. Elm adı altında yayılan qeyri-elmi iddiaları tanımaq, dövlətin elmi siyasətini formalaşdırmaq və elmi təhsil proqramlarını müəyyənləşdirmək baxımından bu problem xüsusi aktuallıq kəsb edir.[4][5]
Demarkasiya problemi Aristoteldən başlayaraq müzakirə olunmuş, lakin əsasən Yeni dövr fəlsəfəsi və elm inqilabı dövründə aktuallaşmışdır.[6]XIX əsrdə Ogüst Kontun pozitivizm nəzəriyyəsi elmi biliklə metafizik düşüncə arasında fərq qoymağa çalışmışdır. XX əsrdə bu problem Karl Poper, Tomas Kun, İmre Lakatos və Pol Feyerabend kimi tanınmış elm filosofları tərəfindən müxtəlif yanaşmalarla təhlil olunmuşdur.
Karl Popper demarkasiya probleminin klassik formulunu təqdim etmişdir. Onun fikrincə, bir nəzəriyyənin elmi olması üçün o, saxtalanabilən (falsifikasiya edilə bilən) olmalıdır. Yəni nəzəriyyə elə ifadə olunmalıdır ki, onu yanlışlaşdıracaq bir müşahidə və ya eksperiment təsəvvür etmək mümkün olsun.
- Astronomiya və nisbilik nəzəriyyəsi elmi nəzəriyyələrdir, çünki onların proqnozları test edilə bilər.
- Astrologiya, psixoanaliz və marksizm kimi nəzəriyyələr isə saxtalanma meyarına cavab vermədiklərinə görə elmi hesab oluna bilməz.
Tomas Kun “Elmi inqilabların quruluşu” (1962) əsərində elmin xətti şəkildə deyil, paradiqma dəyişiklikləri yolu ilə inkişaf etdiyini göstərmişdir. Kuna görə, elm tarixində müntəzəm elmi fəaliyyət dövrləri "normal elm", əsaslı dəyişikliklər isə "elmi inqilab" adlanır.[7][8] O, Popperin saxtalanma meyarının praktiki elmi fəaliyyətdə tez-tez işlək olmadığını qeyd edir. Lakatos demarkasiya problemini tədqiqat proqramları anlayışı ilə izah etməyə çalışdı. O, elmi nəzəriyyələrin əsas nüvəsinin köklü şəkildə təkzib edilmədiyini, lakin ətraf fərziyyələrin dəyişə biləcəyini göstərdi. Saxtalanma birdəfəlik deyil, nəzəri proqramın ümumi uğuru ilə qiymətləndirilməlidir.[9]
Feyerabend daha radikal mövqe tutaraq demarkasiya probleminin özü ilə razılaşmadı. O, "elm üçün vahid metod yoxdur" prinsipini müdafiə edərək, elmin sərbəst inkişafına hər cür metodun uyğun ola biləcəyini söylədi. Onun "Hər şey keçərlidir" (Anything goes) şüarı elmi biliklərin çoxluğunu və plüralizmini müdafiə edirdi.[10]
Müasir dövrdə demarkasiya problemi tam həllini tapmamış qalır. Larri Laudan və digər elmşünaslar bu problemin əvəzinə elmi biliklərin etibarlılıq və əsaslandırma meyarları ilə qiymətləndirilməsini təklif edirlər. Massimo Pilyuççi isə 2000-ci illərdə yenidən demarkasiya meyarlarının işlənməsinin vacibliyini müdafiə etmiş və praktiki çərçivələr təklif etmişdir.[11]
Demarkasiya problemi elm fəlsəfəsində mühüm yer tutsa da, bir sıra nəzəri və praktiki tənqidlərə məruz qalmışdır. Bu tənqidlər əsasən vahid və universal demarkasiya meyarının mümkün olub-olmaması, elmin dinamik və çoxşaxəli təbiəti, habelə meyarların tətbiqi ilə bağlı yaranan çətinliklərə əsaslanır.[12]
Birinci əsas tənqid elmin tarixi və sosial kontekstdə dəyişkən olması ilə bağlıdır. Tomas Kun özünün "Elmi inqilabların quruluşu" əsərində göstərir ki, elm tarix boyu müxtəlif "paradigma"lar çərçivəsində inkişaf etmişdir və bu paradigma dəyişiklikləri zamanı "elm" kimi qəbul olunan anlayış dəyişə bilər. Bu isə göstərir ki, elmi və qeyri-elmi biliklər arasında sərt və dəyişməz sərhədlər çəkmək mümkün olmaya bilər.[13]
İkinci tənqid Karl Popperin irəli sürdüyü saxtalanma meyarının məhdudluğu ilə bağlıdır. Bu meyar elmi nəzəriyyələrin yanlışlanabilməsini tələb edir, lakin bəzi elmi nəzəriyyələr (məsələn, psixologiya və ya iqtisadiyyat sahəsindəki bəzi modellər) test edilə bilməyəcək qədər mürəkkəb və kontekstual ola bilər. Bundan başqa, tarixdə saxtalanma meyarına cavab verməyən, lakin sonradan elmi inqilablara yol açan nəzəriyyələr də olmuşdur (məsələn, Kopernik modeli ilkin mərhələdə müşahidələrlə tam üst-üstə düşmürdü).[14]
Üçüncü tənqid isə fənlərarası və qeyri-ənənəvi tədqiqatların elmdən kənarda qalması riski ilə əlaqəlidir. Müasir elmi fəaliyyətlər tez-tez bir neçə sahəni əhatə edir və sərhədləri aydın olmayan mövzularda tədqiqat aparır. Belə hallarda sərt demarkasiya meyarları bu cür araşdırmaları qeyri-elmi kimi təsnif edə bilər ki, bu da elmin inkişafına əngəl ola bilər.[15]
Nəhayət, demarkasiya problemi bəzən ideoloji və ya siyasi məqsədlərlə istifadə edilə bilər. Məsələn, bəzi hakimiyyətlər və ya institutlar müəyyən bilik formalarını elmdən kənar hesab edərək onları qeyri-legitim kimi təqdim edə bilərlər. Bu isə demarkasiyanın neytral bir meyar olma xüsusiyyətini şübhə altına alır.[16]
Bütün bu tənqidlər göstərir ki, demarkasiya problemi sadəcə texniki deyil, eyni zamanda epistemoloji, tarixi və sosial kontekstlə bağlı mürəkkəb bir məsələdir. Bu səbəbdən, bir çox müasir elm filosofu elmi biliyin sərhədlərini müəyyənləşdirmək üçün bir deyil, çoxsaylı və elastik meyarlar toplusunın istifadə olunmasını təklif edir.[17]
- ↑ Resnik, David B. "A pragmatic approach to the demarcation problem". Studies in History and Philosophy of Science Part A. 31 (2). 2000: 249–267. Bibcode:2000SHPSA..31..249R. doi:10.1016/S0039-3681(00)00004-2.
- ↑ Laudan, Larry, The Demise of the Demarcation Problem // Cohen, R.S.; Laudan, L. (redaktorlar ), Physics, Philosophy and Psychoanalysis: Essays in Honor of Adolf Grünbaum, Boston Studies in the Philosophy of Science, 76, Dordrecht: D. Reidel, 1983, 111–127, ISBN 90-277-1533-5. Alternative source: [1]
- ↑ Lakatos, I.; Feyerabend, P.; Motterlini, M. For and Against Method: Including Lakatos's Lectures on Scientific Method and the Lakatos-Feyerabend Correspondence. University of Chicago Press. 1999. səh. 20. ISBN 9780226467740. LCCN 99013581.
The demarcation problem may be formulated in the following terms: what distinguishes science from pseudoscience? This is an extreme way of putting it, since the more general problem, called the Generalized Demarcation Problem, is really the problem of the appraisal of scientific theories, and attempts to answer the question: when is one theory better than another?
- ↑ Gauch, Hugh G. Jr. Scientific Method in Practice. 2003. 3–7. ISBN 978-0-521-81689-2.
- ↑ Cover, J. A.; Curd, Martin, redaktorlar Philosophy of Science: The Central Issues. W.W. Norton. 1998. 1–82. ISBN 978-0-393-97175-0.
- ↑ Lloyd, G. E. R., Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, 79–80, ISBN 0-521-27307-2,
Faced with ... competition from a variety of more or less exploitative rival healers, the doctors responsible for many or most of the Hippocratic treatises unite, at least, in their desire to turn the practice of healing into a τἐχνη. ... [N]ot only do they reject interference in most cases from priests and prophets, they also criticise many current practices and assumptions.
- ↑ Gauch, Hugh G. Jr. Scientific Method in Practice. 2003. 3–7. ISBN 978-0-521-81689-2.
- ↑ Cover, J. A.; Curd, Martin, redaktorlar Philosophy of Science: The Central Issues. W.W. Norton. 1998. 1–82. ISBN 978-0-393-97175-0.
- ↑ Lloyd, G. E. R., Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, 79–80, ISBN 0-521-27307-2,
Faced with ... competition from a variety of more or less exploitative rival healers, the doctors responsible for many or most of the Hippocratic treatises unite, at least, in their desire to turn the practice of healing into a τἐχνη. ... [N]ot only do they reject interference in most cases from priests and prophets, they also criticise many current practices and assumptions.
- ↑ Lloyd, G. E. R., Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece, Cambridge: Cambridge University Press, 1983, səh. 215, ISBN 0-521-27307-2
- ↑ Lloyd, G.E.R., The Revolutions of Wisdom: Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science, Sather Classical Lectures, 52, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986, 117–118, ISBN 0-520-06742-8
- ↑ Fernandez-Beanato, Damian. "Cicero's demarcation of science: a report of shared criteria". Studies in History and Philosophy of Science Part A. 83. 2020: 97–102. Bibcode:2020SHPSA..83...97F. doi:10.1016/j.shpsa.2020.04.002. PMID 32958286 (#bad_pmid).
- ↑ Lloyd, G.E.R., The Revolutions of Wisdom: Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science, Sather Classical Lectures, 52, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986, 141–147, ISBN 0-520-06742-8
- ↑ Lloyd, G.E.R., The Revolutions of Wisdom: Studies in the Claims and Practice of Ancient Greek Science, Sather Classical Lectures, 52, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1986, 213–214, ISBN 0-520-06742-8
- ↑ Lloyd, G.E.R., Magic Reason and Experience: Studies in the Origin and Development of Greek Science, Cambridge: Cambridge University Press, 1979, 15–27, ISBN 0-521-29641-2
- ↑ Thagard, Paul R., "Why Astrology is a Pseudoscience", PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, 1978, 1978: 223–234, doi:10.1086/psaprocbienmeetp.1978.1.192639
- ↑ Clagett, Marshall, Greek Science in Antiquity, New York: Collier Books, 1963, səh. 4