Kopernik modeli və ya Kopernik heliosentrizmi (ing. Copernican heliocentrism) — Nikolay Kopernik tərəfindən XVI əsrdə irəli sürülmüş astronomik nəzəriyyə.[1] Bu modelə görə, Günəş Kainatın mərkəzində yerləşir və Yer daxil olmaqla bütün planetlər onun ətrafında dövr edir. Kopernikin heliosentrik modeli geosentrik modelə — yəni Yer mərkəzli dünya təsəvvürünə — alternativ olaraq meydana çıxmış və sonradan elmi inqilabın başlanğıc nöqtələrindən biri olmuşdur.[2]
Kopernik modelindən əvvəl, Ptolemey sistemi əsas götürülürdü. Bu sistemə görə, Yer kainatın mərkəzində dayanır və digər səma cisimləri onun ətrafında fırlanır.[3] Bu model antik Yunanıstandan başlayaraq orta əsrlər Avropasına qədər geniş şəkildə qəbul edilirdi. XVI əsrin əvvəllərində polyak riyaziyyatçı və astronom Nikolay Kopernik dəqiq müşahidələr, riyazi hesablama və nəzəri təhlillər əsasında, Günəşin kainatın mərkəzində yerləşdiyini və Yer də daxil olmaqla planetlərin onun ətrafında dövr etdiyini irəli sürdü.[4]
Kopernikin heliosentrik modelində Günəş kainatın mərkəzində yerləşən və hərəkətsiz bir cisim kimi qəbul olunurdu. Yer və digər planetlər isə bu mərkəzdəki Günəşin ətrafında müəyyən orbitlər üzrə hərəkət edirdi.[5] Kopernikə görə, Yer hər gün öz oxu ətrafında fırlanaraq səma cisimlərinin görünən gündəlik hərəkətini izah edirdi. Bu yanaşma, Ptolemeyin geosentrik sistemindəki mürəkkəb epikik və deferent dairələrə ehtiyacı aradan qaldırırdı.[6] Modelə əsasən, Ay Yerin ətrafında dövr edir və bu, Ayın fazalarını və tutulmalarını daha aydın izah etməyə imkan verirdi. Kopernik həmçinin qeyd edirdi ki, ulduzlar çox uzaqda yerləşdiyindən onların görünən hərəkəti yalnız Yerin hərəkətinə nisbətən dəyişir. Yerin Günəş ətrafında dövr etməsi nəticəsində fəsillərin dəyişməsi baş verir ki, bu da illik astronomik müşahidələrlə təsdiqlənirdi. Bu müddəalar Kopernik modelini sadə və riyazi baxımdan daha ardıcıl hala gətirmişdi.[7]
Kopernikin heliosentrik modeli təqdim olunduğu dövrdə həm elmi, həm də dini dairələrdə ciddi müqavimətlə qarşılandı. Onun 1543-cü ildə nəşr etdirdiyi De revolutionibus orbium coelestium (“Göy sferalarının fırlanması haqqında”) əsəri bir çox alim və ruhanilər üçün radikal görünürdü, çünki o vaxta qədər qəbul edilmiş Ptolemeyin geosentrik sistemi həm fəlsəfi, həm də dini baxımdan əsas modellərdən biri idi.[8] Əvvəlcə Kopernikin ideyalarına qarşı çıxanların əsas arqumenti empirik əsasların zəifliyi idi. Model riyazi baxımdan daha sadə görünsə də, dövrün müşahidə texnologiyası onun iddialarını dəqiq şəkildə təsdiqləməyə imkan vermirdi. Beləliklə, Kopernikin irəli sürdüyü Günəş mərkəzli sistemin təcrübi sübutdan məhrum olması bəzi alimlər tərəfindən skeptisizmlə qarşılandı.[9] Məsələn, Danimarkalı astronom Tixo Brahe Kopernik modelini tənqid edərək alternativ bir sistem – geoheliosentrik modeli təklif etdi; bu modeldə Günəş planetlərlə birlikdə Yerin ətrafında dövr edir.[10]
Fəlsəfi və fiziki baxımdan da Kopernik modeli problemlərlə üzləşdi. O dövrdə Aristotel fizikasının təsiri altında olan alimlər iddia edirdilər ki,[11] Yer kimi ağır bir cismin hərəkətdə olması mümkün deyil və əgər Yer hərəkət edirdisə, bu zaman havada atılmış cismlərin trayektoriyası dəyişməli idi. Halbuki gündəlik müşahidələr bunu göstərmirdi. Bu tip arqumentlər Kopernikin modelinə qarşı mühüm riyazi və fiziki əsaslı etirazlar kimi ortaya qoyulurdu.[12]
Dini dairələrin tənqidi isə daha sərt idi.[13] Kopernikin fikirləri Müqəddəs Kitabın bəzi ayələrinə zidd kimi qiymətləndirilirdi. Xüsusilə Müqəddəs Yazılarda Yerin "tərpənməz" və "sabit" olması ilə bağlı ifadələr heliosentrizmi ereziya kimi qələmə verməyə imkan yaradırdı.[14] Katolik Kilsəsi uzun müddət Kopernikin əsərinə səssiz yanaşsa da, onun fikirlərini dəstəkləyən və ictimai şəkildə yayan Qalileo Qalileyin fəaliyyəti nəticəsində mövzu geniş polemikalara səbəb oldu. 1616-cı ildə Katolik Kilsəsi Kopernikin heliosentrik nəzəriyyəsini "yanlış və imanla ziddiyyətli" kimi elan etdi və De revolutionibus əsərini qadağan olunmuş kitablar siyahısına daxil etdi.[15]
Beləliklə, Kopernikin modeli ilk vaxtlarda nə yalnız dini sferada, həm də elmi və fəlsəfi baxımdan müxtəlif səviyyələrdə kəskin tənqidlərlə qarşılaşdı.[16] Lakin bu tənqidlər son nəticədə astronomiyanın inkişafını ləngitmək əvəzinə, onun elmi əsaslarla möhkəmlənməsi və riyazi-fiziki sübutlarla zənginləşməsi prosesini stimullaşdırdı. Kopernikə qarşı irəli sürülən arqumentlər sonradan Kepler qanunları, Qalileo Qalileyin müşahidələri və İsaak Nyutonun cazibə qanunu ilə təkzib edildi və heliosentrik model müasir astronomiyanın əsası kimi qəbul olundu.[17]
- ↑ di Bono, Mario. "Copernicus, Amico, Fracastoro and Ṭūsï's Device: Observations on the Use and Transmission of a Model". Journal for the History of Astronomy. xxvi (2). 1995: 133–154. Bibcode:1995JHA....26..133D. doi:10.1177/002182869502600203.
- Drake, Stillman. Galileo Studies. Ann Arbor: The University of Michigan Press. 1970. ISBN 0-472-08283-3.
- ↑ Crowe, Michael J. Theories of the World from Antiquity to the Copernican Revolution. Mineola, New York: Dover Publications, Inc. 2001. ISBN 0-486-41444-2.
- ↑ Esposito, John L. The Oxford history of Islam. Oxford University Press. 1999. ISBN 978-0-1951-0799-9.
- ↑ Gingerich, Owen. The Book Nobody Read. London: William Heinemann. 2004. ISBN 0-434-01315-3.
- ↑ Gingerich, Owen, "Galileo, the Impact of the Telescope, and the Birth of Modern Astronomy" (PDF), Proceedings of the American Philosophical Society, Philadelphia PA, 155 (2), June 2011, 134–141, 2015-03-19 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2016-04-13
- ↑ Goddu, André. Copernicus and the Aristotelian tradition. Leiden, Netherlands: Brill. 2010. ISBN 978-9-0041-8107-6.
- ↑ Huff, Toby E. Intellectual Curiosity and the Scientific Revolution: A Global Perspective. Cambridge: Cambridge University Press. 2010. ISBN 978-0-5211-7052-9.
- ↑ Gingerich (2004), p. 248
- ↑ Nasr, Seyyed Hossein. An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines. SUNY Press. 1993-01-01. səh. 135. ISBN 9781438414195.
- ↑ Owen Gingerich, The eye of heaven: Ptolemy, Copernicus, Kepler, New York: American Institute of Physics, 1993, 181, ISBN 0-8831-8863-5
- ↑ Young, M. J. L., redaktorReligion, Learning and Science in the 'Abbasid Period. Cambridge University Press. 2006-11-02. səh. 413. ISBN 9780521028875.
- ↑ Linton, C. M. From Eudoxus to Einstein. Cambridge: Cambridge University Press. 2004. səh. 183. ISBN 978-0-5218-2750-8.
- ↑ Samsó, Julio. Biṭrūjī: Nūr al-Dīn Abū Isḥāq [Abū Jaʿfar] Ibrāhīm ibn Yūsuf al-Biṭrūjī // Thomas Hockey; və b. (redaktorlar ). The Biographical Encyclopedia of Astronomers. New York: Springer. 2007. 133–134. ISBN 978-0-387-31022-0. (PDF version)
- ↑ Koestler, Arthur. The Sleepwalkers: A History of Man's Changing Vision of the Universe. Arkana. 1989. ISBN 978-0-14-019246-9.
- ↑ Kuhn, Thomas S. The Copernican Revolution—Planetary Astronomy in the Development of Western Thought. Cambridge, Mississippi: Harvard University Press. 1985. ISBN 978-0-674-17103-9.
- ↑ Linton, Christopher M. From Eudoxus to Einstein—A History of Mathematical Astronomy. Cambridge: Cambridge University Press. 2004. ISBN 978-0-521-82750-8.
- ↑ Veselovsky, I.N. "Copernicus and Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī". Journal for the History of Astronomy. iv. 1973: 128–130. Bibcode:1973JHA.....4..128V. doi:10.1177/002182867300400205.
- Hannam, James. "Deconstructing Copernicus". Medieval Science and Philosophy. 2007. İstifadə tarixi: 2007-08-17. Analyses the varieties of argument used by Copernicus in De revolutionibus.
- Goldstone, Lawrence. The Astronomer: A Novel of Suspense. New York: Walker and Company. 2010. ISBN 978-0-8027-1986-7.
