Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinDəyər zənciri (ing. Value chain) — bir müəssisənin məhsul və ya xidmət yaratmaq üçün həyata keçirdiyi fəaliyyətlərin sistemli ardıcıllığı. Bu anlayış ilk dəfə iqtisadçı Maykl Porter tərəfindən 1985-ci ildə təqdim edilmişdir. Dəyər zənciri konsepsiyası şirkətin rəqabət üstünlüyünü müəyyən edən əsas və yardımçı fəaliyyətləri təhlil etməyə imkan verir. Əsas məqsəd – məhsulun istehsalından müştəriyə çatdırılmasına qədər olan mərhələlərdə əlavə dəyər yaratmaq və xərcləri optimallaşdırmaqdır.[1]
Dəyər zənciri iki əsas hissədən ibarətdir: əsas fəaliyyətlər (istehsal, logistika, marketinq, satış və satış sonrası xidmətlər) və yardımçı fəaliyyətlər (infrastruktur, insan resursları idarəçiliyi, texnologiya inkişafı və satınalma). Hər bir fəaliyyət mərhələsi son məhsulun dəyərinə təsir edir və strateji idarəetmənin bir hissəsi kimi təhlil edilir.[2]
Dəyər zənciri yanaşması müəssisələrə daxili prosesləri daha şəffaf görməyə, resursların səmərəli bölgüsünü təmin etməyə və bazar tələblərinə uyğun innovasiyalar tətbiq etməyə kömək edir. Bu model həmçinin tədarük zənciri ilə sıx bağlıdır, lakin fərqli olaraq, dəyər zənciri daha çox müəssisədaxili fəaliyyətlərə fokuslanır.[3]
Müasir dövrdə qlobal dəyər zəncirləri (ing. Global Value Chains, GVCs) anlayışı beynəlxalq istehsal və xidmət şəbəkələrini təsvir edir. Bu, müxtəlif ölkələrdə yerləşən şirkətlərin bir məhsulun müxtəlif mərhələlərində iştirakını əhatə edir.
İqtisadi və idarəetmə elmlərində dəyər zənciri analizi şirkətlərin rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi və strateji qərarların hazırlanmasında mühüm rol oynayır.[4]
Dəyər zənciri anlayışı ilk dəfə 1985-ci ildə amerikalı iqtisadçı Maykl Porter tərəfindən “Competitive Advantage” adlı əsərində təqdim edilmişdir. Porter bu modeli şirkətlərin rəqabət üstünlüyünü anlamaq və yaratmaq üçün təklif etmişdir.[5] Onun fikrincə, hər bir müəssisə məhsul və xidmətin istehsalı və çatdırılmasında bir-birinə bağlı fəaliyyətlərdən ibarətdir. Bu fəaliyyətlər birlikdə “dəyər zənciri” adlanır və hər mərhələ son nəticəyə dəyər əlavə edir. Konsepsiya sənaye inqilabından sonra əmələ gələn istehsal sistemlərinin təkmilləşdirilməsi ehtiyacından yaranmışdır. 1990-cı illərdə dəyər zənciri yanaşması strateji idarəetmə və marketinqdə geniş tətbiq edilməyə başlanmışdır. Bu model daha sonra beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə də uyğunlaşdırılmış və “qlobal dəyər zəncirləri” anlayışı formalaşmışdır. Dəyər zənciri nəzəriyyəsi həm mikro, həm də makro səviyyədə iqtisadi proseslərin təhlilində istifadə olunur. Bu konsepsiya müasir biznes modellərinin qurulmasında əsas təhlil vasitələrindən birinə çevrilmişdir.[6]
Dəyər zənciri iki əsas komponentdən ibarətdir: əsas fəaliyyətlər və yardımçı fəaliyyətlər. Əsas fəaliyyətlər məhsulun yaradılması, istehsalı, marketinqi və satış sonrası xidmətləri əhatə edir. Bunlara daxili logistika, əməliyyatlar, xarici logistika, marketinq və satış, həmçinin müştəri xidmətləri daxildir. Yardımçı fəaliyyətlər isə əsas prosesləri dəstəkləyən sahələrdir. Buraya müəssisə infrastrukturu, insan resursları idarəçiliyi, texnologiya inkişafı və satınalma daxildir.[7] Hər bir fəaliyyət mərhələsi ümumi dəyərə öz payını əlavə edir. Porter modelinə görə, bu fəaliyyətlərin koordinasiyası şirkətin mənfəət marjasına birbaşa təsir göstərir. Əgər bu fəaliyyətlər səmərəli şəkildə idarə olunarsa, müəssisə həm xərcləri azalda, həm də müştəri məmnunluğunu artıra bilər. Əsas və yardımçı fəaliyyətlərin balanslı inteqrasiyası uzunmüddətli strateji üstünlük yaradır.
Dəyər zənciri analizi müəssisənin fəaliyyətlərini sistemli şəkildə təhlil etmək məqsədi daşıyır.[8] Bu analiz zamanı hər bir fəaliyyətin məhsulun dəyərinə və xərclərinə təsiri müəyyən edilir. Analiz prosesi şirkətin güclü və zəif tərəflərini aşkara çıxarmağa kömək edir. Bu yanaşma resursların optimal bölgüsünə və strateji qərarların əsaslandırılmasına şərait yaradır. Dəyər zənciri analizi, həmçinin rəqiblərin fəaliyyətlərini müqayisə etməyə imkan verir.[9] Şirkətlər bu üsulla bazarda fərqlənmə strategiyalarını müəyyən edə bilirlər. Analiz zamanı həm daxili əməliyyatlar, həm də xarici tərəfdaşlarla əməkdaşlıq nəzərə alınır. Müasir dövrdə bu təhlil texnoloji alətlərlə, o cümlədən ERP və CRM sistemləri vasitəsilə həyata keçirilir. Analizin nəticələri məhsuldarlığın artırılması və strateji planlaşdırmanın təkmilləşdirilməsi üçün əsas rol oynayır. Beləliklə, dəyər zənciri analizi müəssisə üçün qərar qəbuletmənin mühüm elementinə çevrilir.[10]
Dəyər zənciri konsepsiyası rəqabət üstünlüyünün formalaşmasında mühüm rol oynayır. Porterə görə, rəqabət üstünlüyü ya xərclərin azaldılması, ya da fərqlənmə yolu ilə əldə olunur. Şirkətlər dəyər zəncirinin hər mərhələsində əlavə dəyər yaratmaqla bazarda öz mövqelərini gücləndirirlər.[11] Strateji idarəetmədə bu model qərarların koordinasiyalı və məqsədyönlü şəkildə qəbuluna kömək edir. Rəqabət üstünlüyü əldə etmək üçün şirkət dəyər yaradan fəaliyyətləri səmərəli şəkildə birləşdirməlidir. Bu yanaşma həm istehsal proseslərində, həm də xidmət sahəsində tətbiq olunur. Müəssisə strateji məqsədlərinə uyğun olaraq resurslarını ən çox dəyər yaradan istiqamətlərə yönəldir. Dəyər zənciri idarəetməsi müştəri yönümlü yanaşmanı da gücləndirir. Uzunmüddətli uğur üçün bu model strateji planlaşdırma sistemlərinə inteqrasiya olunur. Nəticədə şirkət çevik, innovativ və dayanıqlı idarəetmə mexanizmi formalaşdırır.[12]
Qlobal dəyər zəncirləri (ing. Global Value Chains, GVCs) istehsal və xidmət fəaliyyətlərinin beynəlxalq səviyyədə bölüşdürülməsi prosesini əks etdirir.[13]Müasir iqtisadiyyatda bir məhsulun müxtəlif mərhələləri fərqli ölkələrdə həyata keçirilə bilər. Məsələn, dizayn Avropada, istehsal Asiyada, marketinq isə Amerikada aparıla bilər. Bu model beynəlxalq əmək bölgüsünü və iqtisadi qarşılıqlı asılılığı gücləndirir. Qlobal dəyər zəncirləri xüsusilə informasiya texnologiyaları və logistika inkişafı nəticəsində geniş yayılmışdır. Onlar ölkələrə ixtisaslaşma və innovasiya imkanları yaradır.[14] İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün belə zəncirlərə inteqrasiya iqtisadi artımın əsas amillərindən biridir. GVC-lər həm də çoxmillətli korporasiyaların fəaliyyət strategiyalarının mərkəzində dayanır. Lakin bu sistem eyni zamanda asılılıq, qeyri-bərabərlik və risk kimi problemlər də yaradır.[15] Buna görə də qlobal dəyər zəncirləri iqtisadi siyasətlərin formalaşdırılmasında mühüm tədqiqat sahəsidir.
- ↑ "Decision support tools: Porter's value chain". Cambridge, UK: Institute for Manufacturing, Cambridge University. 29 oktyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 sentyabr 2013.
- ↑ Reddy, Belum V. S.; Reddy, Ashok Kumar, A.; Ravinder Reddy, Ch.; Parthasarathy Rao, P; Patil, J. V. Developing a sweet sorghum ethanol value chain (PDF). Patancheru: International Crops Research Institute for the Semi-Arid Tropics. 2013. ISBN 978-92-9066-555-7. 23 fevral 2014 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- ↑ Gurría, Angel. The emergence of global value chains: What do they mean for business. G20 Trade and Investment Promotion Summit. Mexico City: OECD. 5 noyabr 2012. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2013.
- ↑ Porter, Michael E. Competitive advantage: Creating and sustaining superior performance. Free Press. 1985. ISBN 978-0-02-925090-7.
- ↑ Porter, Michael E. The value chain and competitive advantage // Barnes, David (redaktor). Understanding business: Processes. Psychology Press. 2001. səh. 52. ISBN 978-0-415-23861-8.
- ↑ Zamora, Elvira A. "Value chain analysis: A brief review". Asian Journal of Innovation and Policy (ingilis). 5 (2). 31 avqust 2016: 116–128. doi:10.7545/ajip.2016.5.2.116. ISSN 2287-1608.
- ↑ Kenton, Will. "Value chain". Investopedia. İstifadə tarixi: 20 fevral 2019.
- ↑ Mitchell, Jonathan; Coles, Christopher; Keane, Jodie. Upgrading along value chains: Strategies for poverty reduction in Latin America (PDF) (Briefing paper). Comercio y Pobreza en Latino América. dekabr 2009. 11 noyabr 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ↑ Rayport, Jeffrey F.; Sviokla, John J. "Exploiting the virtual value chain". Harvard Business Review. 1 noyabr 1995. 75–85.
- ↑ LeBlanc, Pierre; Matthews, Stephen; Mellbye, Kirsti. The tax policy landscape five years after the crisis (Hesabat). OECD Taxation Working Papers. France: OECD. 4 sentyabr 2013. 18 mart 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 sentyabr 2013.
- ↑ Gereffi, Gary. The organization of buyer-driven global commodity chains: How U.S. retailers shape overseas production networks // Gereffi, Gary; Korzeniewicz, Miguel (redaktorlar ). Commodity chains and global capitalism. Westport, Connecticutt: Praeger. 19 noyabr 1993. səh. 95-122. hdl:10161/11457. ISBN 978-0-313-28914-9. Republished as Gereffi, Gary. The organization of buyer-driven global commodity chains: How US retailers shape overseas production networks // Gereffi, Gary (redaktor). Global Value Chains and Development. Cambridge University Press. 30 noyabr 2018. 43–71. doi:10.1017/9781108559423.003. hdl:10161/11457. ISBN 978-1-108-47194-7.
- ↑ "Global value chains and development: Investment and value added trade in the global economy" (PDF) (Advance unedited). Unctad. 13 mart 2013. UNCTAD/DIAE/2013/1. 24 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ↑ "Value Chain Development Wiki". Washington, D.C.: USAID. 30 oktyabr 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Byrne, John A. "The horizontal corporation". Business Week (3351). 20 dekabr 1993. 76–81. İstifadə tarixi: 11 avqust 2025.
- ↑ Pirro, Nicholas. Dynamic value networks theory (DVN): Harnessing interconnected relationships for value creation (Hesabat). 8 may 2024. SSRN 4818195 (#bad_ssrn).
- Kaplinsky, Raphael; Morris, Mike. A handbook for value chain research (PDF). Brighton, England: Institute of Development Studies, University of Sussex. 29 noyabr 2001. OCLC 156818293. 10 avqust 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. (Prepared for the International Development Research Centre.)
Vikianbarda Dəyər zənciri ilə əlaqəli mediafayllar var.- Using a Value Chain Analysis in Project Management
