Biznes modeli

Ədəbiyyat biznes modellərinin müxtəlif şərhlərini və təriflərini təklif edir. Rəhbər sorğu cavablarının sistematik nəzərdən keçirilməsi və təhlili biznes modelini kommersiya imkanını reallaşdırmaq üçün təşkilati strukturların dizaynı kimi müəyyən edir.^[3] Bu dizayn məntiqinin əlavə uzantıları, sahibkarların müstəsna dərəcədə uğurlu böyümə şirkətləri yaratdıqları mexanizmlər kimi biznes modellərinin təsvirlərində povest və ya ardıcıllığın istifadəsini vurğulayır.^[4]

Biznes modelləri müəssisələri, xüsusən də sahibkarlıq şəraitində təsvir etmək və təsnif etmək üçün istifadə olunur, lakin gələcək inkişaf imkanlarını araşdırmaq üçün şirkətlər daxilində menecerlər tərəfindən də istifadə olunur. Tanınmış biznes modelləri yaradıcı menecerlər üçün "resept" rolunu oynaya bilər.^[5] Bəzi hallarda, ictimai hesabat məqsədləri üçün mühasibat uçotu kontekstində biznes modellərinə də istinad edilir.

Oxford English Dictionary görə, business model termini, business (biznes) və model (model) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır və ilk dəfə 1832-ci ildə “bir biznesin fəaliyyət planı” mənasında işlədilmişdir.^[6]

İllər keçdikcə biznes modelləri daha da mürəkkəbləşmişdir. XX əsrin əvvəllərində “yem və qarmaq” biznes modeli (bait and hook business model), həmçinin “üzük və ülgüc” və ya “bağlı məhsullar” modeli kimi tanınan yanaşma meydana çıxmışdır. Bu modeldə əsas məhsul çox ucuz qiymətə, bəzən isə zərərlə təqdim olunur (“yem”), lakin həmin məhsula bağlı əlavələr və ya xidmətlər üçün müntəzəm ödənişlər tələb olunur (“qarmaq”). Nümunələrə ülgüc (yem) və ülgüc bıçaqları (qarmaq); mobil telefon (yem) və danışıq vaxtı (qarmaq); printer (yem) və kartric doldurmaları (qarmaq); fotoaparat (yem) və çap xidmətləri (qarmaq) daxildir. Bu modelin bir variantı Adobe şirkəti tərəfindən tətbiq edilmişdir: onlar sənəd oxuyucusunu pulsuz təqdim edir, lakin sənəd yazıcısına görə yüzlərlə dollar tələb edirdilər.

1950-ci illərdə yeni biznes modelləri McDonald's Restaurants və Toyota tərəfindən ortaya qoyuldu. 1960-cı illərdə yenilikçilər arasında Wal-Mart və hipermarketlər yer aldı. 1970-ci illərdə FedEx və Toys R Us; 1980-ci illərdə Blockbuster, Home Depot, Intel və Dell Computer; 1990-cı illərdə isə Southwest Airlines, Netflix, eBay, Amazon.com və Starbucks öz biznes modelləri ilə seçildilər.

Bu gün biznes modellərinin növləri əsasən texnologiyadan necə istifadə olunmasına bağlıdır. Məsələn, internetdəki sahibkarlar tamamilə mövcud və ya yeni texnologiyalara əsaslanan modellər yaratmışlar. Texnologiyadan istifadə etməklə bizneslər minimum xərclə çox sayda müştəriyə çata bilirlər. Bundan əlavə, autsorsinq və qloballaşmanın artması biznes modellərinin strateji təchizatı, mürəkkəb təchizat zəncirlərini və əməkdaşlıq əsaslı müqavilə strukturlarını da nəzərə almasını zəruri etmişdir.

Dizayn məntiqi biznes modelinə yeni təşkilati strukturların yaradılması və ya yeni imkanların reallaşdırılması üçün mövcud strukturların dəyişdirilməsi nəticəsində baxır. Cerri Corc və Adam Bok (2011) biznes modelinin komponentlərini necə qəbul etdiklərini anlamaq üçün hərtərəfli ədəbiyyat araşdırması aparmış və menecerlərlə müsahibə aparmışlar.^[3] Bu təhlildə müəlliflər nümayiş etdirirlər ki, dizayn məntiqi sahibkarların və menecerlərin öz biznes modellərini necə qavradıqları və izah etdiklərinin əsasında dayanır. Dizayn məntiqini daha da inkişaf etdirən Corc və Bok (2012) CEO-ların və sahibkarların biznesi bir fürsətdən digərinə köçürmək üçün necə əlaqəli hekayələr və ya hekayələr yaratdıqlarını təsvir etmək üçün böyük şirkətlərdəki biznes modelləri üzrə IBM sorğusundan əldə edilmiş nümunə araşdırmalarından və məlumatlardan istifadə edirlər.^[4] Onlar həmçinin göstərirlər ki, rəvayətlər uyğunsuz olduqda və ya hekayə komponentləri uyğunlaşdırılmadıqda, belə şirkətlər uğursuzluğa düçar olurlar. Onlar sahibkarların və ya CEO-ların dəyişiklik üçün güclü hekayələr yarada biləcəyi yolları tövsiyə edirlər. Biznes modeli konsepsiyası tənqiddən (məsələn, ixtisar) və daha da genişlənmə təkliflərindən (məsələn, qeyri-pul mübadiləsinə) malik deyildir.^[7]

• A. Afuah and C. Tucci, Internet Business Models and Strategies, Boston, McGraw Hill, 2003.
• T. Burkhart, J. Krumeich, D. Werth, and P. Loos, Analyzing the Business Model Concept — A Comprehensive Classification of Literature, Proceedings of the International Conference on Information Systems (ICIS 2011). Paper 12. http://aisel.aisnet.org/icis2011/proceedings/generaltopics/12
• H. Chesbrough and R. S. Rosenbloom, The Role of the Business Model in capturing value from Innovation: Evidence from XEROX Corporation's Technology Spinoff Companies., Boston, Massachusetts, Harvard Business School, 2002.
• Marc Fetscherin and Gerhard Knolmayer, Focus Theme Articles: Business Models for Content Delivery: An Empirical Analysis of the Newspaper and Magazine Industry, International Journal on Media Management, Volume 6, Issue 1 & 2 September 2004, pages 4 – 11, September 2004.
• George, G., Bock, AJ. Models of opportunity: How entrepreneurs design firms to achieve the unexpected. Cambridge University Press, 2012, ISBN 978-0-521-17084-0.
• J. Gordijn, Value-based Requirements Engineering – Exploring Innovative e-Commerce Ideas, Amsterdam, Vrije Universiteit, 2002.
• G. Hamel, Leading the revolution., Boston, Harvard Business School Press, 2000.
• J. Linder and S. Cantrell, Changing Business Models: Surveying the Landscape, Accenture Institute for Strategic Change, 2000.
• Peter Lindgren and Jørgensen, R., M.S. Li, Y. Taran, K.F. Saghaug, "Towards a new generation of business model innovation model", presented at the 12th International CINet Conference: Practicing innovation in times of discontinuity, Aarhus, Denmark, 10–13 September 2011
• Long Range Planning, vol 43 April 2010, "Special Issue on Business Models," includes 19 pieces by leading scholars on the nature of business models
• S. Muegge. Business Model Discovery by Technology Entrepreneurs Arxivləşdirilib 2021-12-31 at the Wayback Machine. Technology Innovation Management Review Arxivləşdirilib 2021-03-10 at the Wayback Machine, April 2012, pp. 5–16.
• S. Muegge, C. Haw, and Sir T. Matthews, Business Models for Entrepreneurs and Startups, Best of TIM Review, Book 2, Talent First Network, 2013.
• Alex Osterwalder et al. Business Model Generation, Co-authored with Yves Pigneur, Alan Smith, and 470 practitioners from 45 countries, self-published, 2009
• O. Peterovic and C. Kittl et al., Developing Business Models for eBusiness., International Conference on Electronic Commerce 2001, 2001.
• Alt, Rainer; Zimmermann, Hans-Dieter: Introduction to Special Section – Business Models. In: Electronic Markets Anniversary Edition, Vol. 11 (2001), No. 1. link
• Santiago Restrepo Barrera, Business model tool, Business life model, Colombia 2012, http://www.imaginatunegocio.com/#!business-life-model/c1o75 (Spanish)
• Paul Timmers. Business Models for Electronic Markets, Electronic Markets, Vol 8 (1998) No 2, pp. 3 – 8.
• Peter Weill and M. R. Vitale, Place to space: Migrating to eBusiness Models., Boston, Harvard Business School Press, 2001.
• C. Zott, R. Amit, & L.Massa. 'The Business Model: Theoretical Roots, Recent Developments, and Future Research', WP-862, IESE, June, 2010 – revised September 2010 (PDF)
• Magretta, J. (2002). Why Business Models Matter, Harvard Business Review, May: 86–92.
• Govindarajan, V. and Trimble, C. (2011). The CEO's role in business model reinvention. Harvard Business Review, January–February: 108–114.
• van Zyl, Jay. (2011). Built to Thrive: using innovation to make your mark in a connected world. Chapter 7 Towards a universal service delivery platform. San Francisco.

•   Vikianbarda Biznes modeli ilə əlaqəli mediafayllar var.
• Sustaining Digital Resources: An on-the-ground view of projects today, Ithaka, November 2009. Overview of the models being deployed and analysis on the effects of income generation and cost management.