Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Video Mp3 Axtar Yukle
  Mp3 Yukle Mp3 Axtar
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  1-11 Sinif Derslikler Yukle
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Azərbaycan tarixşünaslığı

  • Məqalə
  • Müzakirə

Azərbaycan tarixşünaslığı — yerli və xarici mənbələr vasitəsilə Azərbaycanın və ya azərbaycanlıların tarixinin qeydə alınması, Azərbaycan ədəbiyyatında Azərbaycan və dünya ilə bağlı tarixi əsərlərin yazılması, Azərbaycan milli tarixşünaslığının inkişafı kimi məsələləri əhatə edir.

Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsasını qoyan Abbasqulu ağa Bakıxanov

XV əsrdə yazılmış "Tarix-i Xətai" və XVII–XIX əsrlərə aid edilən "Dərbəndnamə" tərcümə əsəri azərbaycan dilində yazılmış ilk tarixi əsərlər hesab edilir. XVIII əsrdə azərbaycan dilində kiçik tarixi əsərlər ortaya çıxmağa başlamışdır ("Xudabəndi oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi", "Səfəviyyə padşahları", "Şirvan hadisələri", "Müsibətnamə" və s.). Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsası Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə qoyulmuşdur. Dağıstan alimi Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazılmış "Əsəri-Dağıstan" kitabı Dağıstan tarixi haqqında Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edir, Əlkədəri bu əsəri ilə Dağıstanı qlobal İslam tarixinə inteqrasiya edirdi. Sovet dövründə Azərbaycan tarixi geniş öyrənilmişdir.

Mündəricat

  • 1 Qeyri-azərbaycandilli mənbələrin rolu
    • 1.1 Monqol, türkman və Səfəvi dövrü mənbələri
    • 1.2 Mənbələrdə türk dili və təqviminin istifadəsi
  • 2 Miflərə əsaslanan tarix
    • 2.1 Oğuz tarixi yaddaşı: Kitabi-Dədə Qorqud, Təvarih-i cihan, Bəhrul-ənsab və başqaları
  • 3 Orta əsrlər və erkən müasir dövr
    • 3.1 İlkin əsərlər
    • 3.2 XVIII əsr
  • 4 Azərbaycan dilində Dağıstan tarixşünaslığı
  • 5 XIX əsr—XX əsrin əvvəlləri
    • 5.1 Müasir tipli tarixçiliyin inkişafı
    • 5.2 Tarixə baxış
  • 6 AXC-dən indiki dövrə qədər
  • 7 Həmçinin bax
  • 8 İstinadlar
  • 9 Ədəbiyyat
  • 10 Əlavə oxu

Qeyri-azərbaycandilli mənbələrin rolu

Tarixçi Moisey Kalankatlı "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində (VII–X əsrlər) Azərbaycanda mövcud olmuş Qafqaz Albaniyası haqqında, bura hücum etmiş hunlar və xəzər türkləri haqqında məlumat verir,[1] onların həyatı, mənəviyyatı və inancları, xüsusilə xristianlığı qəbul etmələri təsvir edilir.[2]

IX əsr ərəb tarixçisi Yaqubinin "Kitab əl-buldan" əsərində Qafqaza, Ərməniyyəyə və Azərbaycana aid məlumatlar verilir. Rus şərqşünas Nikolay Aleksandroviç Karaulov əsərin bu hissələrini rus dilinə tərcümə etmiş, bu tərcümə "Qafqazın yerlərinin və tayfalarının təsviri üçün materiallar toplusu" məcmuəsinin 1903-cü ildə işıq üzü görən buraxılışında nəşr edilmişdir.[3] "Kitab əl–buldan"da Qafqaza aid hissələr 2008-ci ildə tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elmira Əlizadə tərəfindən azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.[4] "Tarixi-Yaqubi"dən (IX əsr) Qafqaz və Azərbaycanla bağlı hissələr Panteleymon Juze tərəfindən rus dilinə tərcümə edilərək 1927-ci ildə Bakıda nəşr edilmişdir.[5][6]

XVII əsr Osmanlı tarixçisi Münəccimbaşı Əhməd Dədənin ərəbcə yazdığı "Cami əl-düval" əsərinin[7][8] əhəmiyyəti hal-hazırda itmiş olan müxtəlif mənbələrdən (xüsusilə bir çox kiçik müsəlman sülalələri haqqında) götürülmüş məlumatların əsərdə qorunub-saxlanılmasıdır. Buna misal Münəccimbaşının itirilmiş "Tarix Bab əl-əbvab" ("Dərbəndin tarixi") əsərindən istifadə etməsidir. "Tarix Bab əl-əbvab"da Cənubi Qafqazın şərqi, Arran və Adərbayqanın sülalələri haqqında çox məlumat var idi.[7]

Monqol, türkman və Səfəvi dövrü mənbələri

Elxani dövrü alimi Fəzlullah Rəşidəddinin "Cəmi ət-Təvarix" əsəri səlcuqların tarixindən, türk və monqol tarixindən, mədəniyyətindən, türk boylarının mənşəyindən bəhs edir, həmçinin Oğuznamə, Oğuz xanın əfsanəsi bu əsərdə mövcuddur.[9]

Ağqoyunlu dövrünə aid "Kitabi-Diyarbəkriyyə" əsərində girişdən sonra Uzun Həsəndən Adəm peyğəmbərə qədər soy ağacı verilir, daha sonra Qara Yuluq Osman bəy ilə oğul və nəvələrinə dair xəbərlər verilir və bununla da Ağqoyunlu xanədanlığı tarixi başlayır.[10] Kitabda 1408–1419, 1424–1428, 1429–1433-cü illərə aid hadisələr demək olar ki, işıqlandırılmamış, 1441–1444 və 1446–1450-ci illərə aid hadisələr isə qısa olaraq təsvir edilmişdir.[11] Ağqoyunlu xanədanlığı tarixi haqqında Fəzlullah ibn Ruzbehan Xunci tərəfindən farsca yazılmış "Tarixi-aləm arayi-Əmini" əsəri[12] dövlətin çiçəklənmə dövrü olan Sultan Yaqubun hakimiyyəti zamanı baş vermiş hadisələrdən bəhs edir.[13]

Osmanlı mədəniyyətinə töhfə verən azərbaycanlılar (demonim) arasında Ağqoyunlu bürokratı və tarixçisi, Azərbaycanlı türklərin ləhcəsində danışan İdris Bitlisi var idi.[14][15] İdris Bitlisi Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubla birlikdə İran Azərbaycanından İrəvana etdiyi səyahəti "Risalə-i Xəzaniyyə" adı ilə fars dilində yazmışdır. Əsərdə Ağqoyunlular dövləti və tarixi əsərlərlə bağlı məlumatlar mövcuddur.[16]

Səfəvi tarixçiliyi həm Teymuri, həm qərbi Türkmən (Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu) tarixçilik ənənəsindən bəhrələnmişdir. Bu dövrdə azərbaycandilli[17][18] qızılbaşlar da tarixin yazılmasında iştirak etmişdir.[19] Azərbaycandilli[18] Səfəvi tarixçisi Həsən bəy Rumlu fars dilində "Əhsən ət-təvarix" əsərini yazmışdır. Əsərdə XV–XVI əsrlərdə Azərbaycan, İraq, Xorasan, Mavəraünnəhr, İranın müxtəlif bölgələri və digər ərazilərdə baş verən hadisələr xronoloji şəkildə təsvir edilir.[20] Digər azərbaycandilli[18][21] İran tarixçisi İsgəndər bəy Münşinin fars dilində "Tarix-i aləm aray-i Abbasi" əsəri Şah I Abbasın həyatı və hakimiyyət dövrü haqqındadır.[22]

  •  
    Cabanı döyüşü. Şirvan
  •  
    Qəbələ qalasının təslim olmasının müzakirəsi. Dal Mehmed Çələbi
  •  
    Salman xanın Bibiheybət türbəsini ziyarət etməsi. Dal Mehmed Çələbi
  •  
    Şah I Abbasın Qarabağda ovu. XVII əsr

Mənbələrdə türk dili və təqviminin istifadəsi

Səlcuqlardan başlayaraq şimaldan qıpçaqların, cənubdan oğuzların köçü nəticəsində Azərbaycan və erməni dilləri arasında əlaqə yaranmışdır. XII–XIV əsr mənbələrində, tarixçi Gəncəli Kirakos, Kilikiya zadəganı Sparapet Sempadın və digərlərinin əsərlərində 200-ə yaxın türk və Azərbaycan dili sözünə rast gəlinir.[23]

Hülakü xan və xüsusilə Abaqa xandan başlayaraq tarixi əsərlərdə görülən toponimlərin bir qismi türk dilində, bir qismi monqol dilindədir. Azərbaycanlıların Göyçə adlandırdıqları, Ermənistandakı Sevan gölü Fəzlullah Rəşidəddinin XIV əsr "Cəmi ət-Təvarix" əsərinin əlyazmalarının bəzilərində "Kökçə dəniz" adlandırılır.[24] XIV əsrin əvvəllərində tarixçi Vəssaf Azərbaycan türkcəsi ilə beyitlər yazmış, onları şərqi türkcəsi imlası ilə qarışdırmışdır. İran tarixçisi Həmdullah Qəzvininin əsərlərindəki bəzi sözlər Azərbaycan ləhcəsindədir.[25] Fəzlullah Rəşidəddinin tarixi əsərində il adları 26 dəfə türk dilində, 34 dəfə monqol dilində istifadə olunur. Ay adları isə yalnız türk dilində idi.[26]

Səfəvi imperiyasının çoxmədəniyyətli görünən xarakteri (on iki imam şiəliyi, fars və Azərbaycan dillərinin istifadəsi, idarəçiliyin ərəb və türk-monqol mənbəli olması) ən çox dövr tarixçilərin müxtəlif xronologiya metodlarını (hicri, şahın hökmranlıq illəri, türk-monqol təqvimi) istifadə etməsini nəzərə aldıqda təsdiqini tapır.[27] Səfəvilər dövründə türk təqvimi rəsmi təqvim kimi istifadə edilmiş, Səfəvi tarixçiliyində Teymuri (Çağatay) tarixçiliyinin təsiri altında bu təqvim yayılmışdır. Novruz bayramının bu təqvimin başlanğıcı hesab edilməsi Səfəvi tarixçisi İsgəndər bəy Münşi tərəfindən qeyd edilir: "Novruzun gəlişi ilə Türk Təqviminin İlan İli uğurlu və səadətli bir şəkildə başladı."[28]

Miflərə əsaslanan tarix

Əsas məqalələr: Oğuznamə, Azərbaycan dastanları, Azərbaycan zadəganlığı § Soy iddiaları, Azərbaycan tayfaları § Nəsil şəcərələri və hekayələri, və Azərbaycan mifologiyası § Böyük Daşqın və Nuhun soyundan gələn Türk
 
Osmanlı şahzadəsi və Osmanlı taxtına iddiaçı Cem Sultan

XIII–XIV əsr Elxani tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən "Cəmi ət-Təvarix" əsəri yazılarkən, türk xalqlarının və tayfalarının tarixini yazmaq üçün istifadə edilən əsas mənbələr həm Azərbaycanın yerli türk mühitində mövcud olmuşdur, həm də Orta Asiyadan və Şərqi Türküstandan çoxsaylı mühacirlərin gətirdikləri şəcərə əfsanələri istifadə olunmuşdur. Oğuz rəvayətlərinin geniş yayılmasının daha bariz sübutu isə bəzi hekayələri "Oğuznamə" adlandırılan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının Ağqoyunluların türkman mühitində, Azərbaycanda yazılı şəkildə qeydə alınmasıdır.[29]

Oğuz şifahi geneoloji ənənələri ya Anadolu, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır.[30] Oğuz xanla bağlı "Tarix-i Oğuz" (Oğuznamə) əsəri Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə"si və Suruçlu Yaqubun "İsgəndər haqqında roman" əsəri ilə bənzər süjet xətlərinə malikdir. Bu ədəbi əlaqələr Əhməd Zəki Vəlidi Toğanın "Tarix-i Oğuz"un Azərbaycanda yaradılması ilə bağlı arqumentini dəstəkləyir.[31]

XV əsr Azərbaycanında türkmənlər oğuz hekayəsini sülalə quruluşu mifi səviyyəsinə çıxarmışdılar. Bunlara misal olaraq, Qaraqoyunlu Qara Yusifin Cengiz Alpın, Ağqoyunluların isə Oğuz xanın oğlu Gün xanın oğlu Bayandur xanın nəslindən gəlməsi ilə bağlı soy iddiaları göstərilə bilər.[31]

XV əsrdə Azərbaycan türk mühitində Oğuz şəcərə əfsanələrinin yayılmasının daha bir sübutu oğuz bayat tayfasından olan Həsən ibn Mahmudun əsəridir. O, Məkkəyə gedərkən Osmanlı şahzadəsi Cem Sultan ilə görüşmüş və ona uyğur yazısı ilə yazılmış Oğuznamənin əlyazmasını göstərmişdir. Həsən ibn Mahmud Şahzadə Cemin istəyi ilə bir həftə ərzində "Oğuznamə"nin məlumatlarına əsaslanaraq, "Cam-i Cəm-ayin" adlı yeni bir əsər yazmışdır.[32] Bu əsərin əlyazmasını ilk dəfə kəşf edən Əli Əmiri Əfəndinin fikrincə, müqəddəs yerlərə uzun bir səfər etmiş bir Azərbaycan türkünün yanında oğuz geneoloji ənənəsinə aid əlyazma nüsxəsinin olması faktının özü belə ədəbiyyatın böyük nüfuzundan xəbər verir.[33] "Cam-i Cəm-ayin" əsərində Azərbaycan və Kürdüstanın yerli hekayələri də istifadə edilmişdir. Bunun sübutu oxşar hekayələri istifadə edən "Şərəfnamə" (Şərəf xan Bitlisinin əsəri) və "Kitabi-Dədə Qorqud"dur.[31] XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində Türk adlı padşahın Nuhun oğlu Yafətin böyük oğlu və vəliəhdi olmasını qeyd edir.[34]

Xalq ənənəsinə (azərbaycanlı və tərəkəmə mühacirlərinin rəvayətlərinə) görə, Azərbaycanda yetişən və ya ordan başqa yerlərə köçmüş aşıqlar belə bir sıraya qoyulur: Abbas Tufarqanlı, Dədə Qasım, Qurbani, Əmrah. Tufarqanlının bir şerinə istinad edilərək onun 777-ci ildə yaşadığı iddia edilsə də, şeirlərinin bugünkü forması onun bu qədər qədimdə yaşamasının mümkün olmadığını göstərir. Əmrahın hekayəsində isə onun Şah I Abbasla münasibətləri göstərilir, I Abbasın Vanı mühasirə etməsi də bu əsərin vacib epizodudur.[35]

Oğuz tarixi yaddaşı: Kitabi-Dədə Qorqud, Təvarih-i cihan, Bəhrul-ənsab və başqaları

Əsas məqalələr: Kitabi-Dədə Qorqud və Kitabi-Dədə Qorqudun tarixiliyi
…Bəkil derlərdi, bir yigit vardı... Oğuzdan köç eylədi. Bərdəyə, Gəncəyə varub, Vətən tutdu… qondı, qarovullıq eylədi”

Bəkil oğlu Əmranın boyu. Kitabi-Dədə Qorqud[36]

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı oğuz türklərinin (azərbaycanlılar, Anadolu türkləri və s.) ortaq irsidir,[37] 3 əlyazmasından ikisi (Drezden və Günbəd) azərbaycan dilindədir.[38][39] "Kitabi Dədə Qorqud" dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, dastanın son formasına düşməsi oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində başa çatmışdır.[40] Dastan oğuzların ələ keçirilmiş Qafqaz torpaqlarında "kafirlərlə" mübarizəsində bəhs edir.[41][42] Oğuzların Orta Asiyada, Sırdəryanın şimalında peçeneq və qıpçaqlarla mübarizəsi və münasibətləri haqqındakı tarixi yaddaş "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı vasitəsilə gürcülər və abxazlara tətbiq edilmişdir.[43][44] Dastan XV əsrdə müasir Azərbaycan ərazisində yazıya köçürülmüşdür.[45]

Əsərin qəhrəmanı Dədə Qorqud İslam peyğəmbəri ilə eyni dövrdə yaşamış bir şəxs olaraq göstərilir. Rəşidəddinə görə, Dədə Qorqud İnal Sır Yavkuy dövründə zühur etmiş və 295 il yaşamışdır. Zəki Vəlidi Toqan buradakı "yavkuy" sözünün "yabqu" sözünün dəyişmiş forması olduğunu fikirləşmiş, Qorqudun İslamın yayılmasından əvvəl, göytürklər dövründə, oğuz yabqularının yanında bir türk hakimi olduğu ideyasını ortaya çıxartmışdır.[46] Fəzlullah Rəşidəddinin verdiyi məlumatlar və "Şəcərəyi tərakimə" rəvayətlərinə görə, Qorqud həm qədim oğuz yabquları ilə, həm də İslam peyğəmbərindən 300 il sonra yaşamış Qazan xanla bir dövrün adamıdır.[46] Mənbələr bununla bağlı bir sübut vermədiyi üçün, Qazan xanın Qorqudla və İslam peyğəmbəri ilə eyni dövrdə yaşaması ilə bağlı rəvayətlər oğuz-salur dastanının daha sonrakı dövrünün, ehtimal ki, Anadolu və Azərbaycan mühitinin məhsuludur. Qazan xanın Qorqudla və İslam peyğəmbəri ilə eyni dövrdə yaşaması ona görə iddia edilirdi ki, bu fakt Qazanı oğuzlar tərəfindən islam övliyası kimi qəbul edilən Qorqud Ata ilə birləşdirərək, onun İslam uğrunda döyüşlərinə dini bir məna qatırdı.[47]

 
Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən.

"Cam-i Cəm-ayin" Xəlifə Məmun dövründə oğuz xanlarından Toxtemurun Gürcüstan və Ruma hücum etdiyini bildirir, Kitabi-Diyarbəkriyyə isə hələ İslam peyğəmbərinin vaxtında bayandurların Azərbaycana gəldiyini qeyd edir. "Bəhrul-ənsab"da bayandurların Azərbaycan və Şərqi Anadoluda məskunlaşmaqlarını eyni dövrə aparıb çıxardır. Buna baxmayaraq, səlcuqlardan əvvəlki türk axınlarının Kitabi-Dədə Qorqudun tarixi nüvəsini təşkil etdiyi iddia edilə bilməz. Sadəcə olaraq, bu mənbələrin verdiyi məlumatlar dastan hadisələrinin Sırdəryanın şimalından çıxarılaraq Şərqi Anadolu və Azərbaycana tətbiq edilməsini asanlaşdırmışdır.[48] Dastana oğuzların Böyük Səlcuq axınından əvvəl Anadolu və Azərbaycana girməsi ilə bağlı tarixi xatirələr qatışmış ola bilər.[49]

Ağqoyunlu Uzun Həsənin vaxtında yazılmış rəsmi mənbələrdə qeyd edilir ki, onun əcdadı olan Qara Yuluq Osman bəy Oğuz xanın nəslindəndir və İslam peyğəmbərinin dövründə Qara Yuluq Osmanın əcdadı Sunqur Türküstandan qıpçaq ölkəsinə, oradan Arrana və daha sonra Göyçə dənizi ətrafına köçmüş, Qara Yuluq Osmanın digər əcdadı Şəktür Xəlifə Məmunun vaxtında Əlincə qalasını gürcülərdən alaraq fəth etmişdir. Bu faktların dəqiq sübut edilməsi mümkün olmasa da, Kitabi-Dədə Qorqudda da eyni hadisələrin İslam peyğəmbərinin dövrünə yaxın baş verməsi dastanla Ağqoyunlu rəsmi mənbələri arasında mövcud olan uyğunluğu göstərir.[44]

Bayburtlu Osmanın "Təvarih-i cihan"ında Bayandur xanla bağlı verilən məlumatlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Mənbədə əvvəlcə qeyd edilir ki, Bayandur xan İsa peyğəmbərin dövründən az sonra Xorasandan Azərbaycana və Şərqi Anadoluya gəlmişdir, daha sonra isə onun fəaliyyəti İslam peyğəmbərinin dövrünə aid edilir. Bu mənbə Bayandur xandan sonra onun nəslindən gələn Uzun Həsənin Əcəmə hökmdar olduğunu qeyd edərək Ağqoyunlu tarixinə keçid edir.[44] "Təvarih-i cihan"da həm də iddia edilir ki, Salur Qazanın oğlu Xudabəndə Təbrizdə dəfn edilmişdir. Burada söhbət yəqin ki, Elxani hökmdarı Mahmud Qazandan və onun oğlu Məhəmməd Xudabəndə Ulcaytudan gedir, Bayburtlu Osman iki Qazan xanı səhv salmışdır. Bu iki şəxsin bir-biri ilə səhv salınması ola bilsin ki, Şərqi Anadolu və Azərbaycanda formalaşan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Salur Qazanı ön plana çıxarmış, mümkündür ki, dastanın yenidən inkişafına səbəb olan amillərdən biri olmuşdur.[44]

Qafqaza gələn səyyahlar "Kitabi-Dədə Qorqud" qəhrəmanları ilə bağlı məlumatlar vermişdir. 1638-ci ildə alman səyyahı və şərqşünası Adam Oleari Dərbənddə olarkən Dədə Qorqud hekayələrini eşitmiş və burada Qazan xanın həyat yoldaşı Burla xatunun, eləcə də Dədə Qorqudun özünün qəbrinin olduğunu qeyd etmişdir.[50] Adam Olearinin yazıya köçürdüyü rəvayətlərdə Təbriz camaatı Qazan xan və arvadının qəbirlərini qədim oğuz dastan ənənələri ilə əlaqələndirirdilər. Burla xatunun qəbrinin qırx addım boyunda fikirləşilməsi də bu qadının dastanda və "Şəcərəyi tərakimə"də "Boyu uzun Burla xatun" adlandırılması baxımından ayrıca bir mənaya malikdir.[49] Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi "Səyahətnamə"sində Dədə Qorqudun məzarının Dərbənddə olduğunu, şirvanlılar tərəfindən ona hörmətlə yanaşıldığını qeyd etmişdir. "Dərbəndnamə"də də Dədə Qorqudun Dərbənddəki məzarı haqqında yazılıb.[51]

Qarabağın azərbaycanlı məcburi köçkünlərindən olan bir hekayə söyləyicisi Birinci Qarabağ müharibəsi dövründə (1988–1994-cü illər) azərbaycanlıların onları doğma torpaqlarından çıxaran Ermənistan əsgərlərinə belə cavab verdiyini bildirmişdir: "Biz burada Dədə Qorqudun dövründən bəri yaşayırıq. Bu, bizim torpağımızdır və biz burada müqəddəslərimizə qurban kəsmişik. Şah İsmayıl Xətai atı ilə bu diyardan keçib və o qoca çinarın altındakı müqəddəs ziyarətgah da Dədə Qorqud vaxtından buradadır."[52] "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı 2018-ci ildə Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkiyənin ortaq qeyri-maddi mədəni irsi elan edilmişdir.[53][54].

Orta əsrlər və erkən müasir dövr

Tarixən Azərbaycanda tarixi əsərlərin yazılması üçün ərəb-fars dillərinə əsaslanan, Azərbaycan dili elementləri ilə zəngin ədəbi dil istifadə edilirdi.[55] Əlisöhbət Sumbatzadəyə görə XVIII əsrdə Azərbaycan dilində kiçik tarixi əsərlər ortaya çıxmağa başlamışdır.[56] İlya Petruşevskiyə görə isə, Azərbaycan tarixşünaslıq ədəbiyyatı XIX əsrə qədər məlum deyildi.[57]

İlkin əsərlər

 
XIII-XIV əsrlər Azərbaycan ədibi İzzəddin Həsənoğlu

XI əsrdə oğuzların Anadolu və Azərbaycana gəlişindən sonra İslamın yayılması ilə bağlı cəngnamələr xüsusi məşhurluq qazanmışdır.[58][59] İzzəddin Həsənoğlunun bu qəbildən olan "Sirətün-Nəbi" əsəri əsas olaraq Azərbaycan türkcəsinin xüsusiyyətlərini daşıyır. Bu əsər digər Azərbaycan şairi Mustafa Zəririn "Sirətün-Nəbi"sindən 100 il əvvəl yazılmışdır. Həsənoğlunun "Sirətün-Nəbi"si Məhəmməd peyğəmbərin həyatı, mübarizələri və İmam Əlinin müharibələri haqqındadır.[59]

XIV əsrdə Yusif Məddahın yazdığı "Qazavatnamə" əsəri İmam Əli ilə bağlı hekayələrdən ibarətdir.[60] Əvvəl Mustafa Zərirə aid edilən, daha sonra Yusif Məddahın əsəri hesab edilən "Qissa-i Yusif" məsnəvisi Yusifin həyatı və Züleyxa ilə hekayəsi haqqındadır.[61] XIV əsr Əməvi tarixçi Əbu Mihnəfin əsərinin tərcüməsi olan "Məqtal-i Hüseyn" Kərbəla döyüşü ilə bağlıdır və Yusif Məddaha və ya Şadi Məddaha aid edilir.[62][63]

XIV əsrdə yaşamış Nəsir Bakuvinin azərbaycanca yazdığı 55 beytlik müxəmməsi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Əsər təqribən 1306–1310-cu illər arasında yazılmış, Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytuya həsr edilmişdir. Əsərdə Olcaytunun Bakıya gəlməsi və burada gördüyü idarəçilik tədbirləri təsvir edilir:[64]

Şükr ola şol həqqə kim, bimüntəha ehsan ilən,
Sərfəraz etdi bizi Ulcaytutək sultan ilən.
… Himməti-şahanəsin hər yerdə təksir eylədi,
Xanələr abad qıldı əmr ilə, fərman ilən.

XV əsrdə Teymuri elçilərinin Çinin Min sülaləsinin paytaxtı Pekinə (türk-monqol və müsəlman mənbələrində "Xanbalıq" adlandırılır) səfəri ilə bağlı tarixi əsər Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Elçilərin Heratdan Xanbalıqa getməsi və geri qayıtması bağlı günlük qeydlərdən ibarət olan əsərin orijinalı farscadır. Ağqoyunlu dövlətinin Ərdistan şəhərinin darğası Zəynəddin Nur Əli bəy Mahmudlunun əmri ilə Hacı bin Məhəmməd Ərdistanlı əsəri orta azərbaycancaya tərcümə etmişdir ("Tarix-i Xətai" (1494/95)). Əsərin orta azərbaycan dilində nəsrlə yazılmış ilk tarixi əsər ola biləcəyi fikirləşilir.[65][66]

XV əsrin ilk yarısına aid "Əqaid-i Övliya-i Səba" əsəri Azərbaycan dilində yazılmışdır. Bu əsər ələvi-qızılbaş inancının keçmişi və ideologiyası haqqında əsas nəzəri əsərlərdən biri sayılır.[67] Əsər XVII əsrin II yarısında fars dilinə tərcümə edilmişdir ("Tuhfe-i Süleyman"). Bu faktın özü "Tuhfe-i Süleyman" əsərini türk dilindən fars dilində tərcümə edilən və şərh əlavə edilən, nadir əsərlərdən biri edir.[68]

XVI əsrdə Səfəvi hökmdarı I İsmayıl və oğlu I Təhmasibin hakimiyyət dövrləri Azərbaycan dili və ədəbiyyatının ən parlaq dövrü hesab edilir.[69] I Təhmasibin əmri ilə "Səfvət əs-səfa" və "Şühədanamə" fars dilindən azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Məhəmməd ibn Hüseyn Katib Nişati "Səfvət əs-səfa"nı şərti olaraq "Şeyx Səfi təzkirəsi" adlandırmışdır,[70] bu əsər Səfəvi dini lideri Şeyx Səfinin həyatı haqqındadır. "Şühədanamə" əsəri isə Əli ibn Əbu Talibin hekayələri və əfsanələri, Kərbəla döyüşü haqqındadır.[71]

Osmanlı tarixçisi Şükri Bitlisi tərəfindən azərbaycan dilində[72][73] yazılmış, I Səlimin hakimiyyət dövrü ilə bağlı "Səlimnamə" xüsusilə qeyd edilməlidir.[73] Əsər orijinal səlimnamələrdən biridir, Xoca Sadəttin Əfəndi, Gelibolulu Mustafa Ali kimi XVI əsr tarixçiləri tərəfindən mənbə olaraq dəyərləndirilmiş, müasir dövr tarix araşdırmalarında da qaynaq mətni olaraq istfadə edilmişdir.[74]

Azərbaycan aşıq sənətində geniş yayılmış vücudnamələr bioqrafik əhəmiyyət daşıyır.[75] Bu şeir formasında sənətkarlar bir növ özünün əsli-nəcabəti, ana bətninə düşməsi, anadan olması, uşaqlıq illəri, təhsil alması, ədəb-ərkanı həyatının müxtəlif yaş dövrləri, oturub-durması, ailə məişəti, məhəbbəti, el-obası, həyat yollarında olan çətinlikləri, gənclik, ahıllıq dövrü və s. haqqında avtobioqrafik məlumatlar verir.[76]

  •  
    Şükri Bitlisinin "Səlimnamə"si
  •  
    "Səfvət əs-səfa" tərcüməsi
  •  
    "Şühədanamə" tərcüməsi

XVIII əsr

 
Azərbaycan ədibi Molla Vəli Vidadi

XVIII əsrdə Azərbaycan dilində kiçik tarixi əsərlər ortaya çıxmağa başlamışdır. 1711-ci ildə anonim "Xudabəndi oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi" əsəri yazılmışdır. Əsər əsasən, I Abbasın müharibələrindən bəhs edir.[56] Həmçinin, əsərdə Şirvan və Qarabağ tarixi haqqında məlumata rast gəlinir.[77] Şirvan və Qarabağda çəyirtkələrə görə məhsulun xarab olması, buğda qiymətlərinin artması təsvir edilir. 1733-cü ilə aid "Səfəviyyə padşahları" əsəri isə Səfəvi sülaləsinin tarixi haqqındadır.[56]

İsfahan hakimiyyətinin zəifləməsi, separatizmin artması, Nadir şahın yüksəlişi və süqutu, daha sonra baş verən çəkişmələrə kütlələrin reaksiyası yazılan əsərlərdə öz yerini tapırdı. Ağa Məsih Şirvaninin "Müxəmməs"i 1749-cu ildə Şirvanda baş verən hadisələrlə bağlıdır. Əsərdə feodal Əhməd xan Şahsevənin Şamaxı xanı Sərkərə qarşı üsyan etməsi və Şamaxını tutmaq istəməsi təsvir edilir. Ağa Məsih Şirvani Əhməd xan Şahsevəni mənfi qəhrəman olaraq göstərir, feodal çəkişmələrini tənqid edir.[56]

Şakir Şirvaninin "Şirvan hadisələri" əsəri özünü Səfəvi şahzadəsi kimi qələmə verən II Sam mirzənin üsyanı ilə bağlıdır. Əsərdə II Sam mirzə, onun müttəfiqi Məhəmməd Qazı və dağlılar mənfi şəkildə göstərilsə də, Nadir şahın üsyanı yatırmağa gələn oğlu Nəsrullahın təkcə üsyançılara yox, Yeni Şamaxının (Ağsu) sakinlərinə qarşı göstərdiyi vəhşilik də qeyd edilir. Şair yerli sakinlərin şücaət və fədakarlığına hörmətini qeyd edir.[56]

Şair Nəbi "Müxəmməs" əsərində Şəki xanı Hacı Çələbinin (h.i. 1747–1755) zəkasını və cəsarətini, Qızılqaya xəyanətini, Çələbinin II İraklini məğlub etməsini təsvir edir. Molla Vəli Vidadi "Müsibətnamə" əsərində feodal çəkişmələrinin dağıdıcılığını müstəsna bacarıq və obrazlılıqla ortaya çıxarmışdır. Vidadi Məhəmmədhüseyn xan Müştaqın (h.i. 1759–1780) taleyindən təsirlənərək "Müsibətnamə"ni yazmışdır. O, Məhəmmədhüseyn xanla dost idi və xanın hakimiyyət çəkişmələri nəticəsində öldürülməsi Vidadiyə çox təsir etmişdi. Vidadi qeyd edirdi: "Nə Rumda, nə İranda belə bir kədər yoxdur".[56]

Azərbaycan dilində Dağıstan tarixşünaslığı

 
Azərbaycan dilindəki "Dərbəndnamə"nin ingilis dilinə tərcüməsinin üz qapağı

Cənubi Dağıstanda fəaliyyət göstərmiş, alim Hacı Məhəmməd əz-Zirdaği (1664/1669–1721/1728) öz elmi yaradıcılığını azərbaycan dilində yazmışdır. Onun azərbaycan dilində əlyazmasına filologiya tarixinə aid məlumatlar daxildir.[78]

Qafqazda "Dərbəndnamə" əsərinin digər dillərlər birlikdə Azərbaycan dilindəki nümunəsi də mövcud idi. "Dərbəndnamə" əsəri Azərbaycan dilində yazılmış ilk tarixi əsər hesab edilir.[79] Peter Benjamin Golden XVI əsrin sonu — XVII əsrin əvvəllərində fars mənbələrinin istifadə edilərək, "Dərbəndnamə"nin Azərbaycan variantının yaradıldığını qeyd edir.[80] "Dərbəndnamə"nin azərbaycan dilindəki əlyazmaları arasında XVII əsrdə Məhəmməd Ağdaşinin fars variantını istifadə edərək yaratdığı Rumyantsev nüsxəsi vardır.[81] V. V. Bartold bu nüsxəni 1719-cu ilə, Mirzə Kazım bəy 1731-ci ilə, Q. M. R. Orazayev isə 1815–1816-cı illərə aid edir.[82] Maqsud Əlixanov Avarski XIX əsrin sonunda Zaqatala qəzasında İlisulu Xəlil bəyin "Dərbəndnamə"nin ərəb nüsxəsi ilə birlikdə Azərbaycan versiyasının əla nüsxəsinə sahib olması haqqında məlumat verirdi. Ancaq bu məlumat təsdiq edilməmişdir.[83] Hal-hazırda əsərin Azərbaycan dilindəki 3 əlyazması AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır,[84] Bir Azərbaycan əlyazması isə Kiyevdə tapılmışdır.[85]

"Dərbəndnamə"nin Azərbaycan dilindəki versiyasının ingilis dilinə tərcüməsi Mirzə Kazım bəy tərəfindən edilmişdir.[80] Mirzə Kazım bəy Dərbəndnamənin Dərbənd əhalisi tərəfindən toplu şəkildə oxunduğunu öz gözləri ilə gördüyünü demişdir. Bu adət vətənin tarixini öyrənmə həvəsi və Azərbaycan tarixşünaslığının yaranmasının səbəbi olaraq dəyərləndirilmişdir. Digər bir fikrə görə, bu, sadəcə olaraq, Anadoluda "Battalnamə", "Danışməndnamə", "Hz. Əlinin müharibələri" əsərlərinin oxunması ənənəsinin Qafqazdakı bir oxşarıdır. Çünki əsərdə iranlılar və ərəblər əsərin subyektidir və xəzər türkləri kafir və o biri tərəf olaraq göstərilir. Əsərdə xəzərlər türk adlandırılmasa da, onların Xaqan, Tarxan, Barsıq, Bəşəngi kimi adlara və titullara malik olması adi insanların nəzərinə çatmasa da, tarixini öyrənəcək qədər savadlı zümrə bunu başa düşməli idi.[86]

Dağıstan alimi Həsən Əlkədəri 1892-ci ildə azərbaycanca "Əsəri-Dağıstan" kitabını yazmışdır, əsər onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə birlikdə olmaqla, Dağıstan tarixi haqqında Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edir.[87] Azərbaycan dilində yazılması əsərin dövrün bütün savadlı şəxsləri üçün oxunaqlı olmasına səbəb olur, Əlkədəri Dağıstanı qlobal İslam tarixinə inteqrasiya edirdi.[88] Əsərin Azərbaycan dilində yazılması həmçinin, onu göstərir ki, Əlkədəri bu əsəri ilə Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" ənənəsini davam etdirmək istəyib. O, Azərbaycan dilini Dağıstanın ümumi dillərindən biri adlandırırdı. Əlkədərinin əsəri türk dilində yazmaq istəməsi regionda Əfşar İranına olan marağın azalmasının göstəricisi ola bilər.[89]

Superhinin azərbaycan dilində yazdığı, 1891-ci ilə aid "Kitab Dərbənd-namə" əsəri Dağıstanın XVI–XIX əsrlər tarixi haqqındadır.[90] İsrafil Dərbəndi Superhinin oğlu Mirzə Cəbrayılın 1893-cü ilə aid "Zikr əxvələt Qazi Malla Avari" ("Qazı Malla Avarinin əməlləri haqqında") tarixi əsəri Qafqaz müharibəsi dövrünə həsr edilmişdir, azərbaycan dilində yazılmışdır.[91]

XIX əsr—XX əsrin əvvəlləri

Müasir tipli tarixçiliyin inkişafı

Qarabağnamələr
1. Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si

2. Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" əsəri[92]
3. Əhməd bəy Cavanşirin "1747–1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair" əsəri
4. Mirzə Yusif Qarabağinin "Tarixi Səfi"si
5. Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ"ı
6. Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun "Pənah xan və İbrahimxəlil xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri" əsəri
7. Mirzə Rəhim Fənanın "Tarixi-cədidi-Qarabağ"ı
8. Məhəmmədəli bəy Məxfinin "Əhvalati-Qarabağ"ı
9. Həsən İxfa Əlizadənin "Şuşa şəhərinin tarixi" əsəri

10. Həsənəli xan Qaradağinin "Qarabağ vilayətinin qədim cədid keyfiyyət və övzaları" əsəri

XIX əsrin I yarısı üçün xarakterik olan saray tarixçiliyinə zadəgan-mülkədar sinfi tərəfindən peyğəmbərlər, hökmdarlar, övliyalar, filosoflar və alimlərin həyatının xronoloji bir ardıcıllıqla salnaməyə çevrilməsi metodu daxil idi.[77] Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsası Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə qoyulmuşdur.[93][94] Bu əsər bütün qafqazlıların müxtəlifliklərinə baxmayaraq, dini və tarixi bağları olduğu Osmanlı türkləri və farslar kimi qonşu xalqlardan fərqli bir ortaq tarixə və bir dərəcəyə qədər ortaq kimliyə malik olduğunu göstərir.[95] Əsərdə Roma (Ammian Marsellin), yunan (Herodot), Bizans, erməni, gürcü, ərəb, fars və türkiyəli orta əsr müəlliflərinin əsərlərindən, eləcə də müasir müəlliflərin, o cümlədən Avropa və rus müəlliflərinin əsərlərindən götürülmüş məlumatlar istifadə edilmişdir[96].

Ruslar Cənubi Qafqazı ələ keçirəndən sonra, buralar ilə tanış olmaq məqsədilə, bölgənin tarixinə aid nümunələr yazılmasını tapşırmışdılar. Qarabağ tarixi ilə bağlı yazılmış bir sıra əsərlər belə ortaya çıxmışdır.[97] Azərbaycanlılar tərəfindən yazılan[98] və "Qarabağnamə" olaraq adlandırılan əsərlər Qarabağ tarixinin öyrənilməsi üçün vacib rol oynayır. Bunlardan yalnızca Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si və Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ"ı[99] azərbaycan dilində yazılmışdır. Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si 1736–1848-ci illərdə Qarabağda baş verən hadisələrlə bağlıdır, rus mövqeyindən yazılmışdır.[100]

XIX əsr Azərbaycan tarixşünaslığının digər nümunələri İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmidin "Şəki xanları və onların nəsilləri", Kərim ağa Fatehin "Şəki xanlarının müxtəsər tarixi",[101][102] Səidəli Kazım bəy oğlunun "Cəvahirnameyi-Lənkəran", Seyid Əzim Şirvaninin "Şirvan xanlığının tarixi" və "Şirvan diyarının qədim abidələri" əsərləridir.[103][104] Şeyx İbrahim Qüdsi tərəfindən qələmə alınan "Tarix-i Müqəddəs" əsərində İslam peyğəmbərinin və imamların həyatı, Gəncə hökmdarı Cavad xan və rus işğalı haqqında məlumat verilmişdir.[105]

XIX əsrin II yarısının zədəgan-mülkədar tarixçiliyinə Rzaqulu bəy, Həsənəli xan Qaradaği (1850–1929), Mir Mehdi Xəzani (1811–1893), Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar, Əbdül Lətif Əfəndi və Hacı Seyid Əbdülhəmid daxildir.[106]

XX əsrin əvvəllərində Həsən Mollazadə Gəncəvinin "Zübdət-ət-təvarix" əsərində Teymuri, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Nadir şah dövrləri, XVIII əsrin sonlarından XIX əsrin əvvəllərinə qədər olan dövr haqqında məlumat verilir, hadisələr sadəcə təsvir edilərək dini bir baxışla məsələlərin üzərindən keçilir. Bundan başqa bu dövrdə Fərhad Ağazadə və Şeyx İbrahim Tahir Musayev Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinə aid bir sıra məqalələr dərc etdirmişdir.[107]

  •  
    "Gülüstani-İrəm"
  •  
    "Əhvəlat-i Qarabağ"

Tarixə baxış

 
 
XIX əsrdə yazılmış tarixi əsərlərdə təsvir edilmiş, XVIII əsr şəxsiyyətləri: Əfşar hökmdarı Nadir şah (solda) və onun ölümündən sonra müstəqil olmuş, Qarabağ xanı Pənahəli xan

1803-cü ildə ruslar Gəncə xanlığına qarşı yürüş edərkən onların komandiri olan, gürcü əsilli rus generalı Pavel Sisianov Gəncə xanı Cavad xana yazdığı məktubunda hücumun əsas səbəbi olaraq onu göstərirdi ki, "Gəncə və onun ətrafı kraliça Tamaranın hakimiyyəti dövründə Gürcüstana mənsub idi, sonra Gürcüstan çarlarının zəifliyi üzündən ondan ayrılıb" və Gürcüstanı öz müdafiəsi altına alan Rusiya imperiyası Gəncəni Gürcüstanın bir hissəsi sayaraq onu "yadların əlində" saxlaya bilməz…[108] Cavad xan Sisianovun bu iddialarını rədd edirdi:[108]

  Bu rəvayətə bir kimsə inanmaz. Amma əcdadlarımız Abbasqulu xan və başqaları Gürcüstanı idarə edirdilər.[108]  

Xan dediklərinin doğru olmasının isbatı kimi Səfəvi dövrünün Kaxetiya hakimi olan Abbasqulu xan Ziyadoğlu-Qacarın Gürcüstanda ağalığından sonra orada qalan izləri göstərirdi: məscidlər, dükanlar və Abbasqulu xandan gürcü knyazlarına hədiyyələr.[108]

XIX əsrdə Qafqazda yazılmış tarixi əsərlər XVIII əsr hadisələri ilə xüsusilə maraqlanır, əsərləri yazanlar tarixi keçmişlərində əsas rol oynayan, Səfəvi dövrünün süqutu və Nadir şahın hakimiyyət dövrü məsələlərinə diqqət yetirirdilər. Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" əsəri Nadir şahın Pənahəlinin qabiliyyətli olduğunu qəbul etdiyini, ancaq şahın yaxınındakı bədxahların onların arasına girdiyi qeyd edir. Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sində isə göstərilir ki, Nadir şah Pənahəli xanın bacarığına görə özünü təhdid altında hiss etmiş, xan Qarabağa qaçmalı olmuşdur. "Qarabağ tarixi" və "Qarabağnamə"də bu iki şəxs arasındakı məsələ Nadir şahın ölümü ilə həll olunur, Pənahəli xan Nadir şahı əvəz edən Adil şaha sadiqliyini elan etsə də, Əfşarların torpaqlarının çoxunu itirməsindən sonra, öz muxtariyyətini bəyan edir. [109]

Erməni əsilli Mirzə Yusif Qarabağinin "Tarixi Səfi" əsəri isə Pənahəli xanı tənqid edir, Nadir şahın onu təyin etdiyi vəzifədən qaçdığını qeyd edir. Xanın Qarabağ məlikləri ilə yaxşı rəftar etməməsi də "Tarixi Səfi"də qeyd edilmişdir. Bu üç mənbədə ("Qarabağ tarixi", "Qarabağnamə" və "Tarixi Səfi") Səfəvi siyasi mirası ilə əlaqəli iddia irəli sürülməmişdir və daha çox Əfşar müdaxiləsi və Nadir şah irsinə diqqət ayrılmışdır. Mirzə Yusif Qacarları Səfəvilər kimi "qızılbaş" adlandırır, Mirzə Camal isə yazdığı "Qarabağ tarixi"ində qonşu hakimləri "qızılbaş ordusu" adlandırılaraq, Səfəvi kimliyini düşmənçilik məqsədilə istifadə edir. Mirzə Camal əsərində İbrahimxəlil xanın İran və Rum (Osmanlı) padşahlarına tabe olmadan dövləti idarə etdiyi bildirir.[110] Pənahəli xanın güc təsiri dairəsi olaraq, "Tarixi Səfi"də Şirvan və Dağıstan qeyd edilir. Çünki Qarabağ xanları siyasi nikahlar vasitəsilə, Dağıstan hakimləri ilə qohum idilər.[89] Mirzə Camal İraqın şimal sərhədlərindən Dağıstanın cənubuna qədər uzanan bir gücə malik dövləti (Qarabağ xanlığı) təsvir edərək, regional tayfa ittifaqlarına əsaslanmaqla, Qarabağ xanlarının özünəməxsus coğrafi iddialarını göstərirdi.[111]

Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm"i və Həsən Əlkədərinin "Əsəri-Dağıstan"ı XIX əsrin güc və legitimlik məsələlərini Əfşar siyasətinin birbaşa nəticəsi olaraq təsvir etmir. Bakıxanov Nadir şahın hakimiyyətinin sonuna yaxın göstərdiyi qəddarlığı qeyd edir, onun ölümü kitabın axırıncı hissəsinə keçiddə, hekayə cəhətdən xüsusi rol oynayır. "Gülüstani-İrəm"də ümumi Səfəvi dövrünə (1501–1736) 197 səhifədən 36-sının həsr edilməsi ilə müqayisədə, Nadir şahın dövrünə (1736–1747) ayrılan 16 səhifə onu göstərir ki, müəllif bu şəxsiyyətə həddindən artıq geniş yer vermişdir. Həsən Əlkədəri də Nadir şahın qəddarlığını tənqid edir, ancaq buna baxmayaraq, yenə də Osmanlı və Səfəvi dövrü ilə müqayisədə, Nadir şah hakimiyyəti onun əsərində daha geniş yer tutur. Ümumiyyətlə, XIX əsrin Qafqazında müsəlmanlar tərəfindən yazılmış tarixi əsərlərdə Nadir şaha qarşı heyranlıq özünü göstərir.[111]

AXC-dən indiki dövrə qədər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə açılan Bakı Dövlət Universitetinin ilk dörd fakültəsindən biri tarix idi.[112] 1919-cu ildə İstiqlal Muzeyi yaradıldı, Cavad bəy Rəfibəyov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Yevgeni Paxomovu və başqaları tərəfindən "Şərq arxeologiyası və tarixini sevərlər dərnəyi" (sonrakı adı "Müsəlman Şərqini Öyrənən Cəmiyyət") təşkil edildi.[113]

1936-cı ildə AMEA Tarix İnstitutu fəaliyyət göstərməyə başladı. Sovet dövrü tarixşünaslığına Rəşid bəy İsmayılovun "Azərbaycan tarixi", Yevgeni Paxomovun "Azərbaycan tarixinin qısa kursu", V. Sısoyevin "Azərbaycan (Şimali) tarixinin qısa oçerki", Vasili Bartoldun "Azərbaycan tarixinin qısa xülasəsi" əsərlərini misal çəkmək olar. Sovet dövründə Azərbaycanın qədim dövr tarixinin öyrənilməsi üçün İshaq Cəfərzadə və İqrar Əliyevin "Azərbaycanın qədim tarixi üzrə oçerklər", Əbdülkərim Əlizadənin "13–14 əsrlərdə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi və siyasi tarixi", XIX–XX əsr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün isə Əlisöhbət Sumbatzadənin "Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsi və onun mütərəqqi iqtisadi və mədəni nəticələri" və "XIX əsrdə Azərbaycan Sənayesi" əsərləri diqqətəlayiqdir. 50-ci illərin sonu—60-cı illərin əvvəllərində nəşr olunan 3 cildlik "Azərbaycan tarixi" (dörd kitabda) əsəri isə Azərbaycan tarixinin bütün mərhələlərini əhatə edirdi. Şirvanşahlar dövləti və Bakı şəhərinin tarixinin öyrənilməsində isə Sara Aşurbəyli xüsusilə qeyd edilməlidir.[113]

Türk dövlətlərinin vahid layihəsi nəticəsində, ortaq türk tarixinin bu ölkələrdə keçirilməsi qərarlaşdırılmışdır. 2022-ci ildə Azərbaycanda ortaq türk tarixi dərsləri başladılmışdır.[114] 2025-ci ildə yayımlanan hesabata görə, Azərbaycanın dərsliklərində Holokost aydın və birbaşa olaraq öyrədilir və bu hadisə 6 milyon yəhudinin sistematik soyqırımı kimi göstərilir. Dərsliklərdə alman faşistlərinin vəhşilikləri, yəhudilərin toplandığı düşərgələr və antisemitik qanunlar haqqında təsvirlər və ilkin mənbə məlumatları verilir. 9-cu sinif, Azərbaycan tarix dərsliyində antisemitizmin izahı açıq şəkildə verilmiş, beləliklə, Azərbaycan öz tədris proqramında bu izahı verən ilk müsəlman ölkəsi olmuşdur. Tədris proqramı həmçinin, Çar Rusiyasında yəhudilərin təqibini və Dreyfus işini əhatə edərək, Holokostdan kənarda da tələbələrin antisemitizm haqqında tarixi biliyini genişləndirir.[115]

Həmçinin bax

  • Azərbaycan arxeologiyası

İstinadlar

  1. ↑ Патканов К. П. Предисловие // История Агван Моисея Каланкатуйского.— СПб., 1861.— стр. XII.
  2. ↑ Смбатян Ш. В. Предисловие. Мовсес Каланкатуаци. История страны Алуанк. Матенадаран 1984
  3. ↑ Отдѣл первый. — Свѣдѣнiя арабскихь писателей о Кавказѣ, Арменiи и Адербейджанѣ. III. Ибн–Хордадбэ. IV. Кудама. V. Ибн–Рустэ. VI. Ал–Якубiй. — Переводь и примѣчанiя Н. А. Караулова, стр. 55. // Сборникь матеріаловь для описания мѣстностей и племень Кавказа (СМОМПК). Изданіе Управленія Кавказскаго Учебнаго Округа. Выпускь тридцать второй. Тифлись: Типографія Канцеляріи Главноначальствующаго гражданскою частію на Кавказѣ и К. Козловскаго, 1903.
  4. ↑ "2008-ci ildə AMEA Akademik Z. M. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun fəaliyyəti haqqında hesabat — www.orientalstudies.az". Archived from the original on 2015-08-19. İstifadə tarixi: 19 avqust 2015..
    Orijinal mətn (az.)
    İş: Əl-Yaqubi «Kitab əl-buldan». Qafqaza aid hissələrin tərcüməsi və şərhlər (3 ç.v.), icraçı – t.e.n., b.e.i. E.E.Əlizadə, icra müddəti – 2008-ci il.
    IX əsrin görkəmli tarixçisi Əbu-l-Abbas əl-Yaqubi «Kitab al-buldan» əsərində səyahət etdiyi ölkələrdəki şəhərlər arasındakı məsafələr, ticarət yolları, vergi sistemi haqqında zəngin məlumat verir. Azərbaycanın əsas şəhərlərindən Ərdəbil, Bərdə, Təbriz, Urmiyə, Marağa, Zəncan və s. adını çəkir.
  5. ↑ Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar, 2005
    Orijinal mətn (az.)
    Azərbaycan tarixinə aid təqdim edilən bu materiallar məcmuəsinə ancaq ərəb tarixi əsərlərindən, daha doğrusu, «ilm ət-tərix» cərəyanı nümayəndələrinin əsərlərindən məlumatlar daxil edilib. Bunlar aşağıdakı əsərlərdən götürülmüş parçalardır:
    ...
    Əhməd ibn Əbu Yaqub ibn Cəfər əl-Yaqubi. Tarix.
    ...
    Bəlazuri və Yaqubinin əsərlərindən Azərbaycana dair çıxarışlar P.K.Juze tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və 1927-ci ildə de Quyenin nəşrindən götürülmüş ərəb mətni ilə çap olunmuşdur.
  6. ↑ Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar, 2005
    Orijinal mətn (az.)
    Yaqubinin «Tarix» əsərinin II cildindən Azərbaycan və Ərminiyəyə aid çıxarışlar professor P.K.Jüze tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və 1927-ci ildə Bakıda ərəb mətni ilə nəşr olunmuşdur. Nəşrdəki çıxarışlar Xutsmanın Leyden nəşrindən götürülmüşdür.
  7. ↑ 1 2 Kramers, 1993. səh. 572–573
  8. ↑ Hatice Arslan-Sözüdogru — Müneccimbasi als Historiker — Islamkundliche Untersuchungen Band 289, Klaus Schwarz Verlag, ISBN 978-3-87997-363-7
  9. ↑ Ghiasian, Mohamad Reza. "The Topkapı Manuscript of the Jāmiʿ al-Tawārikh (Hazine 1654) from Rashidiya to the Ottoman Court: A Preliminary Analysis". Iranian Studies (ingilis). 51 (3). 2018-05-04: 399–425. doi:10.1080/00210862.2018.1428085. ISSN 0021-0862. 2023-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-21.
  10. ↑ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt XXVI. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 2002, sayfa 75
  11. ↑ Введение, стр. 33. // Великие Комнины и Восток (1204–1461). — Ш. М. Шукуров. Под редакцией С. П. Карпова. Серия "Византийская библиотека. Исследования." Санкт–Петербург: Издательство Алетейя, 2001, 448 стр. ISBN 5-89329-337-1
  12. ↑ В. История Ирана: (10) Ак-Коюнлу, стр. 849. // Ч. А. Стори. — Персидская литература. Био-библиографический обзор. В трех частях. Перевел с английского, переработал и дополнил Ю. Э. Брегель. Часть II Arxivləşdirilib 2016-03-07 at the Wayback Machine. История Ирана, Курдистана, Средней Азии, Афганистана, Турции, Кавказа, Арабских стран, Европы и Америки, Китая и Японии. Ответственный редактор Ю. Э. Борщевский. Москва: Главная редакция восточной литературы, 1972, 616 стр. (от 699 до 1314)
  13. ↑ § 2. Его труды (текст) // Фазлуллах ибн Рузбихан Хунджи Arxivləşdirilib 2011-08-22 at the Wayback Machine. Тарих-и алам-ара-йи амини. Баку. 1987
  14. ↑ İnalcık, 2011. səh. 43-45
  15. ↑ İnalcık, 2011. səh. 414
  16. ↑ B. AKOT, ""Mevlâna İdris-i Bitlisî ve Manzum Kırk Hadîs Tercümesi: Hadîs-i Çihil",," İslami Araştırmalar, vol.24, no.2, pp.71–84, 2013.
  17. ↑ Grigoriev, Sergei. "Об этнической принадлежности шиитов Афганистана" [On the ethnicity of the Shiites of Afghanistan]. Восток: история и культура (rus). Saint Petersburg. 2000: 32–46. Кызылбаши, первоначально состоявшие из представителей семи малоазиатских тюркоязычных племен румлу, шамлу, устаджлу, афшар, каджар, текелю и зулкадар, говоривших на азербайджанском языке, были с XV в. одной из главных военно-политических опор Сефевидского государства.
  18. ↑ 1 2 3 Floor, Willem; Javadi, Hasan. "The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran". Iranian Studies. 46 (4). 2013: 569. doi:10.1080/00210862.2013.784516. ISSN 0021-0862. JSTOR 24482868. 2023-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-18.
  19. ↑ Quinn, Sholeh (2004). "Historiography vi. Safavid period". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Volume XII/4: Historiography III–Homosexuality III. London and New York: Routledge & Kegan Paul. pp. 363–367. ISBN 978-0-933273-78-8.
  20. ↑ Шахин Фарзалиев. Азербайджан в 15–16 веках: на тему "Ахсанут-таварих" Гасан бека Румлу. — Баку, 1983.
  21. ↑ И. П. Петрушевский "Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в 16 начале XIX века" Восточный факультет Ленинградского государственного университета 1949 г. стр 18. "Искендер-бек-Туркеман, по прозванию Мунши ("секретарь"). Этот крупнейший из представителей сефевидской придворной историографии родился около 968 г. х. (1560/61 г. н. э.) и происходил из азербайджанского кочевого племени туркеман"
  22. ↑ Тарих-и аламара-йи Аббаси // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2006. — Т. V. — ISBN 9965-9908-5-9. (CC BY-SA 3.0)
  23. ↑ Azerbaycan-ermeni dil temasları üzerine. Z. İ. Budaqova, V. L. Qukasyan. Çeviri: Doç. Dr. Sevinç Üçgül)
  24. ↑ Sümer, 1957. səh. 435-436
  25. ↑ Togan, 1981. səh. 272 e-g
  26. ↑ István Vásáry. The role and function of Mongolian and Turkic in Ilkhanid Iran // Turcologia.
  27. ↑ Marcinkowski, Christoph, 'Persian Historical Writing under the Safavids (1501–1722/36)', in José Rabasa, and others (eds), The Oxford History of Historical Writing: Volume 3: 1400–1800, Oxford History of Historical Writing (Oxford, 2012; online edn, Oxford Academic, 16 Mar. 2015).
  28. ↑ SAFEVÎ DÖNEMİ TARİH YAZIMINDA ON İKİ HAYVANLI TÜRK TAKVİMİ. Namiq Musalı. I Türk Kültürü Araştırmaları Sempozyumu. 2014
  29. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 87
  30. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 89
  31. ↑ 1 2 3 İlker Evrım Bınbaş. "OḠUZ KHAN NARRATIVES". Encyclopædia Iranica. April 15, 2010. 2022-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-09.
  32. ↑ Bayati H. M., 2011. səh. 6
  33. ↑ Mustafayev, 2021. səh. 88
  34. ↑ Оразаев Г. М.-Р. Исторические сочинения Дагестана: на тюркских языках: тексты, комментарии. — Махачкала: Эпоха, 2003. — С. 87. — 332 с.
  35. ↑ Boratov, 2002. səh. 24-25
  36. ↑ "Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər" (az.). "Öndər" nəşriyyat. 2004. (#accessdate_missing_url) (səh. 135)
  37. ↑ Şükrü ÖZTÜRK, "DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDE TÜRK SPORU". Asos Journal (2016).
  38. ↑ Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — ISBN 5560002518. (азерб.)
  39. ↑ Ercilasun, A. B. "Dede Korkut Kitabı’nın Yeni Nüshası ve Üzerindeki Yayınlar" . Milli Folklor 16 (2019): 5–22 <https://dergipark.org.tr/en/pub/millifolklor/issue/49086/626390 Arxivləşdirilib 2022-09-04 at the Wayback Machine>
  40. ↑ Мелетинский Е. М. Огузский эпос "Китаб-и дэдэм Коркут" // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1985. — Т. III. — С. 588–590.
  41. ↑ Короглы Х. Китаби деде Коркуд // Большая советская энциклопедия. — М., 1973. — Т. XII. — С. 203.
  42. ↑ Китаби-Дәдә Горгуд (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — C. V. — S. 408.
  43. ↑ Boratov, 2010. səh. 56-57
  44. ↑ 1 2 3 4 Boratov, 2010. səh. 58-59
  45. ↑ Якубовский А. Ю. ""Китаб-и Коркуд" и его значение для изучения туркменского общества в эпоху раннего средневековья" // Книга моего деда Коркута. — М-Л.: Издательство АН СССР, 1962.
  46. ↑ 1 2 Boratov, 2010. səh. 38-39
  47. ↑ Boratov, 2010. səh. 41-42
  48. ↑ Boratov, 2010. səh. 48-49
  49. ↑ 1 2 Boratov, 2010. səh. 60-61
  50. ↑ АСЭ, 1981, с. 408.
  51. ↑ АСЭ, 1981, с. 408.
  52. ↑ Mirzeler, Jafarov, 2012. səh. 265
  53. ↑ "Нематериальное наследие: девять новых элементов включены в Репрезентативный список нематериального культурного наследия человечества" (rus). UNESCO. 2021-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-30.
  54. ↑ "Héritage de Dede Qorqud/Korkyt Ata/Dede Korkut : la culture, les légendes populaires et la musique liées à cette épopée - patrimoine immatériel - Secteur de la culture - UNESCO" (fransız). ich.unesco.org. 2019-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-30.
  55. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 26.
  56. ↑ 1 2 3 4 5 6 Сумбатзаде, 1987. səh. 18-20
  57. ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 25.
  58. ↑ Altaylı, 2023. səh. 239-240
  59. ↑ 1 2 Altaylı, 2023. səh. 241-242
  60. ↑ Smith, 1976. səh. 5
  61. ↑ Kayaokay, 2022. səh. 27–28
  62. ↑ Ağayeva, 2021. səh. 481
  63. ↑ Smith, 1976. səh. 6
  64. ↑ Sənan İbrahimov. Köbnü məkanə sığmayan Nəsimi. Bakı, "Ləman" nəşriyyatı, 2019. 304 səh. Səhifə 37.
  65. ↑ MUSTAFAYEV, Şahin: " İpek Yolu Sefaretnameleri: Bir Akkoyunlu El Yazmasında 1419–1421 Yıllarında Çin’e Gönderilen Bir Timurlu Büyükelçiliğinin Tarihi", Ankara, Yükselen İpek Yolu: İpek Yolu’nda Kültür Ve Sanat, 2016, 3: 67–87. (referans sayfası 68–69)
  66. ↑ Stein, Heidi (2014). "Ajem-Turkic". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873–9830.
  67. ↑ Atabay, 2024. səh. 79
  68. ↑ Atabay, 2024. səh. 88
  69. ↑ H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. December 15, 1988. 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-10.
  70. ↑ Şeyx Səfi təzkirəsi ("Səfvətüs-səfa"nın XVI əsr türk tərcüməsi). Nəşrə hazırlayan: M. Nağısoylu, S. Cabbarlı, R. Şeyxzamanlı. Kitabın redaktoru, izahların və lüğətin müəllifi: Möhsün Nağısoylu. Bakı: Nurlan, 2006, 932 səhifə (Təkrar nəşri: 2010).
  71. ↑ Heidi Stein. Ajem-Turkic (англ.) // Encyclopaedia of Islam, Three. — Brill, 2014.
  72. ↑ Albayrak Sak, 2023. səh. 203
  73. ↑ 1 2 ŞüKRİ-I BİTLİsİ VE SELİMNAMESI. Doç. Dr. Ahmet UGUR: Arxivləşdirilib 2018-07-19 at the Wayback Machine
    Orijinal mətn (türk.)
    Eseri olan SELIM-NAME nin bir adı da FVTVHATV'S-SELIMIYYEdir. Çokuzun bir şekilde mesnevi terzinde Azeri lehçesiyle yazılmıştır. Şehsüvar.oğlu Ali Bey'in isteği üzerine Ahmedi'nin ıskender-namesi şeklinde yazılmıştır. Fakat daha sonra'HaliI-oğlu Koçi Bey, eserde birçok yalnışlar olduğunu söylemişve bunun üzerine yazar, eseritekrar, Koçi Bey'in verdiği bilgiler üzerine, yazmıştır. Eser bir geniş girişten sonra, Selim'in Trabzon da valiliği ile başlar ve KanUni'nin tahta çıkması ile son bulur.
  74. ↑ Albayrak Sak, 2023. səh. 204
  75. ↑ "Aşıq şeirinin şəkilləri". 2017-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-23.
  76. ↑ Məhərrəm Qasımlı, Mahmud Allahmanlı. "Aşıq şeirinin poetik biçimləri və çeşidləri" (az.). Elm və təhsil. 2018. 2021-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-13.
  77. ↑ 1 2 Hacısalihoğlu, 2012. səh. 47
  78. ↑ Гасанов, 1994. səh. 155—157
  79. ↑ Иманов Г. Вопросы историографии Азербайджана. Наши достижения и ближайшие задачи // Наука в АССР за 15 лет. — Баку, 1936. — С. 155.
  80. ↑ 1 2 Golden, Ben-Shammai, Roná-Tas, 2007. səh. 21
  81. ↑ Оразаев Г-М. Р. Дербенд-наме (Румянцевский список) // Дагестанские исторические сочинения. — М.: Наука, 1993. — С. 6–7, 12.
  82. ↑ Оразаев Г-М. Р. Дербенд-наме // Дагестанские исторические сочинения. — М.: Наука, 1993. — С. 11.
  83. ↑ Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Изд-во восточной литературы, 1973. — Т. 8. — С. 476.
  84. ↑ Yükselen Peler, 2016. səh. 97-98
  85. ↑ SEYİTYAHYA, Nariman. DERBENDNÂME’NİN KYİV YAZMASINDAKİ VERSİYONU VE ONUN ZEYLİ. Kiyev: VI. INTERNATIONAL EUROPEAN CONFERENCE ON SOCIAL SCIENCES. 2021. səh. 342-351. 2024-03-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-23.
  86. ↑ Yükselen Peler, 2016. səh. 99
  87. ↑ Большая советская энциклопедия. Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine — 1952. — С. 287.
    Orijinal mətn (rus.)
    Связи с Азербайджаном способствовали возникновению в конце 19 в. у лезгин и светской письменной литературы. Виднейшим её представителем был Гасан-Алкадари (1834–1910) — автор широко распространённой книги „Асари-Дагестан“, написанной в 1892 на азербайджанском языке и представляющей собой свод восточных письменных сведений по истории Д. с многочисленными комментариями, замечаниями и стихотворными вставками самого Алкадарп.
  88. ↑ Gould, Rebecca Ruth, and ريبيكا روث جولد. "The Antiquarian Imagination in Multilingual Daghestan — تخييل الأثري في ثقافة داغستان متعددة اللغات." Alif: Journal of Comparative Poetics, no. 41, 2021, pp. 38–72. JSTOR, https://www.jstor.org/stable/27002734 Arxivləşdirilib 2022-07-07 at the Wayback Machine. Accessed 21 Mar. 2023.
  89. ↑ 1 2 Karamustafa, 2021. səh. 97
  90. ↑ Тагирова Н. А. Оригинальная дагестанская литература Нового времени на арабском языке (по материалам Фонда восточных рукописей Института истории, археологии и этнографии ДНЦ РАН) // Дагестан и мусульманский Восток. Сборник статей. — М., 2010. — С. 248.
  91. ↑ Абдурахман из Газикумуха. Книга воспоминаний саййида Абдурахмана, сына устада шейха тариката Джамалуддина ал-Хусайни о делах жителей Дагестана и Чечни / Пер. с араб. М.-С. Саидова. Редакция перевода, подготовка факсимильного издания, комментарии, указатели А. Р. Шихсаидова и Х. А. Омарова. Предисловие А. Р Шихсаидова. — Махачкала: Дагестанское книжное издательство, 1997. — С. 5–18.
  92. ↑ Hewsen, 1995. səh. 270
  93. ↑ "БАКИХА́НОВ". Краткая литературная энциклопедия. 2012-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-25.
  94. ↑ Karamustafa, 2021. səh. 88
  95. ↑ Hasan Javadi. "BAKIKHANOV, ABBAS-KULI-AGA" (ingilis). Encyclopaedia Iranica. 2024-04-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-05.
  96. ↑ Гюлистан-и Ирам. — Баку: Элм, 1991. — 304 с. — ISBN 3-8066-0236-2.
  97. ↑ Karamustafa, 2021. səh. 89
  98. ↑ Bournoutian, 1994. səh. x
  99. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 63
  100. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 54
  101. ↑ Dorn, Boris Andreevich (1858). Auszüge aus Muhammedanischen Schriftstellern: betreffend die Geschichte und Geographie der südlichen Küstenländer des Kaspischen Meeres : nebst einer kurzen Geschichte der Chane von Scheki (in German). St. Peterburg: Eggers. p. 12. OCLC 28162672.
  102. ↑ Mumtaz, Salman (1929). "Criticism and comments on "Brief History of Shaki Khans"". Maarif İşçisi [Enlightenment Worker] (in Azerbaijani). 2: 85–90.
  103. ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 547
  104. ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 649-650
  105. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 48
  106. ↑ Сумбатзаде, 1987. səh. 40
  107. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 66-67
  108. ↑ 1 2 3 4 Дубровин, 1866. səh. 226
  109. ↑ Karamustafa, 2021. səh. 91-92
  110. ↑ Karamustafa, 2021. səh. 93-94
  111. ↑ 1 2 Karamustafa, 2021. səh. 95-96
  112. ↑ Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты. (Сборник документов). — Баку, 1998
  113. ↑ 1 2 Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 650-652
  114. ↑ "Məktəblərdə "Ortaq Türk tarixi" dərsliyi bu ildən tədris olunacaq". İstifadə tarixi: 2025-03-21.
  115. ↑ "Azerbaijan becomes first Muslim-majority country to define antisemitism in textbooks" (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-03-21.

Ədəbiyyat

  • Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). "Azərbaycan" cildi (50 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. Məsul katib: akademik T. M. Nağıyev. 2007. 884 səh. ISBN 978-9952-441-01-7.
  • ALTAYLI, S. (2023). İZZEDDİN HASANOĞLU’NUN "KİTAB-I SİRETÜ’N NEBİ" MESNEVİSİNDE HZ. ALİ CENKNAMELERİNİN İZLERİ. Karadeniz Araştırmaları, 20(77), 237–258. https://doi.org/10.56694/karadearas.1267678
  • Ağayeva, Sevinc. "Traces of Folk Literature in the "Maqtal" of Yusuf Maddah in the 14th Century" (PDF). Söylem Filoloji Dergisi. 6 (2). August 2021: 476–481. doi:10.29110/soylemdergi.935736. ISSN 2548-0502. 2023-06-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-03-20.
  • Bournoutian, George. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers. 1994. ISBN 978-1-56859-011-0.
  • HACISALİHOĞLU, FUAT. Azerbaycan'da tarihçilik. Ankara Üniversitesi. 2012. səh. 378. 2024-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-22.
  • Bayati Həsən Mahmud oğlu. Cami-Cəm ayin. Bakı: “Mütərcim” TNPM. 2011. səh. 68.
  • Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
  • Hewsen, Robert H. "Review: George A. Bournoutian, A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh". Journal of the Society for Armenian Studies. Society for Armenian Studies. 6. 1995.
  • Karamustafa, Ali. (2021). Reading Nineteenth-Century Persian Histories from the Caucasus. 10.30687/978-88-6969-550-6/005.
  • Kayaokay, İlyas. 14. Asrın Yeni Keşfedilen İki Eseri: Hikâyet-i Yemâme / Sehâvet-i Imâm 'Ali [Two Newly Discovered Works of the 14th Century: Hikâyet-i Yemâme / Sehâvet-i Imâm 'Ali] (türk). DBY Yayınları. 2022. ISBN 978-625-7471-65-7. 2024-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-20.
  • Kramers, J. H. Müned̲j̲d̲j̲im Bas̲h̲i̊ // The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume VII: Mif–Naz. Leiden and New York: BRILL. 1993. 572–573. ISBN 90-04-09419-9.
  • Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1994.
  • Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar Arxivləşdirilib 2023-07-09 at the Wayback Machine. Ərəbcədən tərcümə edən, ön söz, qeyd və şərhlərin müəllifləri: Z. Bünyadov, C. İsgəndərli, H. Əkbərov, S. Süleymanova, E. Ağayeva. Bakı: "Nurlan" NPM, 2005, 336 s.
  • Meddāḥ, Yūsuf-i. Smith, Grace Martin (redaktor). Varqa Ve Gülşāh: A Fourteenth Century Anatolian Turkish Mes̲nevī. E. J. Brill. 1976. ISBN 978-90-04-04742-6. 2024-02-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-20.
  • Сумбатзаде А. Азербайджанская историография XIX–XX вв.. — Б., 1987. — С. 18–20:.
  • Sümer, Faruk. "Azerbaycan'ın Türkleşmesi Tarihine Umumi Bir Bakış". Belleten (türk). 21 (83). 20 iyul 1957: 429–448. ISSN 0041-4255. 2023-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-26.
  • Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
  • YÜKSELEN PELER, G. (2016). Bakü’de Bulunan Üç Derbendnâme Nüshası Üzerine. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30(41), 97–108.
  • Yaqub Babayev. ANA DİLLİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATININ TƏŞƏKKÜLÜ VƏ EPİK ŞEİRİN İNKİŞAFI (XIII-XIV ƏSRLƏR). Bakı: ADPU. 2008. səh. 128.
  • Şaməddin Xəlilov, Məmməd Adilov. Mustafa Zərir. Yusif və Züleyxa (PDF). Bakı: Şərq-Qərb. 2006. səh. 128. ISBN 9952-34-016-8.
  • Mustafayev, Shahin. GENEALOGICAL LEGENDS AS A REFLECTION OF THE HISTORICAL MEMORY OF THE ANCIENT OGHUZES. НАРОДЫ И РЕЛИГИИ ЕВРАЗИИ. Том 26, №1. 2021. səh. 82-96. 2024-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-25.
  • Atabay, T. (2024). Safevi Tarikatının İlk Türkçe Kaynaklarından ‘Akā’İd-i Evliyā’-i Seb’a Arxivləşdirilib 2024-07-06 at the Wayback Machine. SÜREK Alevilik — Bektaşilik Ve Kültür Araştırmaları Dergisi(2), 79–101.
  • Albayrak Sak, V. (2023). ŞÜKRÎ-İ BİTLİSÎ SELİMNÂMESİNDE LALE VE LALEZÂRA DAİR. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 27(1), 203–214.
  • Дубровин Н. Закавказье от 1803–1806г.., СПб., 1866, 223–241
  • Boratov, Pertev Naili. Halk hikâyeleri ve halk hikâyeciliği. İstanbul: Numune Matbaası. 2002. səh. 264. ISBN 975-7306-93-2.
  • Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399
  • Китаби-Дәдә Горгуд (aз) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Баку: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — Т. V. — С. 408.
  • Mirzeler, M. K., & Jafarov, A. (2012). The Memory of Loss: Voices of Azeri Storytellers from Nagorno Karabakh. Journal of Muslim Minority Affairs, 32(2), 253–268. https://doi.org/10.1080/13602004.2012.694669
  • Golden, P., Ben-Shammai, H., & Roná-Tas, A. (Eds.). (13 Aug. 2007). The World of the Khazars. Leiden, The Netherlands: Brill.

Əlavə oxu

  • Boeschoten, Hendrik. Alexander Stories in Ajami Turkic. Wiesbaden: Harrasowitz, 2009.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_tarixşünaslığı&oldid=8103205"
Informasiya Melumat Axtar