Salur Qazan

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında qeyd edilən hadisələrin vacib bir hissəsinin oğuzların IX–XI əsrlərdə, köhnə yurdları olan Sırdəryanın şimalında yaşadıqları dövrdə baş verdiyi fikirləşilir.^[1] Dastanın əsas qəhrəmanlarından olan Qazan xan IX–X əsrlərdə "kafir" peçeneqlərlə mübarizə aparmış, bəzən udmuş, bəzən uduzmuş bir oğuz xanı ola bilər. Bütün döyüşlər onun dövründə baş verməsə də, dövr keçdikcə Qazan xan oğuz–peçeneq mübarizəsi dövrünün ümumi bir qəhrəmanına çevrilmişdir.^[2]

"Kitabi-Dədə Qorqud"da gürcü hökmdarı Şöklü Məlikin kafirlərinin Qazanın evinə basqın etməsi və uşağını qaçırması ilə "Şəcərəyi tərakimə"də peçeneqlərin salur boyuna hücum edib, Qazan xanın anasını qaçırması faktı oxşarlıq təşkil edir. "Şəcərəyi tərakimə"də Qazan xanın peçeneqlərə əsir düşməsi və "Kitabi-Dədə Qorqud"da Qazan xanın kafirlərə əsir düşməsi haqqında məlumat verilir. "Şəcərəyi tərakimə"də Tuymaduqun rəhbərliyindəki peçeneqlərin Qazan xanın anasını 3 il əsir saxlamaqları və qadının qayıtdıqdan sonra oğlan uşağı doğması məlumatı verilir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da isə Qazan xanın anasını əsir alan düşmən istəyir ki, qadını Yayxan Keşişoğluna ərə versin, onların doğulan oğlunu da qardaşı Qazan xana qarşı döyüşə göndərsin.^[3]

Əfsanəvi Oğuz xandan Qazan xanın atasına qədər davam edən salur xanları şəcərəsinin qısa olması "Şəcərəyi tərakimə"nin müəllifi Əbülqazi Bahadır xanın diqqətini çəkmişdir və o, siyahıda bəzi salur xanlarının çatışmadığını iddia etmişdir. Ancaq Pertev Naili Boratava görə, şəcərənin qısa olmasının səbəbi salur boyunun Qazan xandan əvvəlki dövrdə, tarixi cəhətdən vacib rol oynamaması ilə əlaqədardır.^[2] Hacı Bektaş Vilayətnaməsi isə salurlu Qazan xan ilə ondan qabaq hakimiyyətdə olmuş Bayandur xan arasında sələf-xələf münasibəti qurur.^[4][5]

"Şəcərəyi tərakimə"də İraqa köçən xanların şəcərəsi verilir. Burada Qazan xanın, həm də onun atası və oğlunun adı var. Ata adı dastanla uyğun gəlməsə də, oğlu dastandakı kimi Uruz adlandırılır.^[3][2] "Şəcərəyi tərakimə"də, "Kitabi-Dədə Qorqud"da və Adam Olearinin Azərbaycan rəvayətlərində Qazan xanın arvadı olaraq, Burla xatun verilir. Ümumilikdə, "Kitabi-Dədə Qorqud"un digər mənbələrlə bənzərliyi dastanın epizodlarının Anadolu mühitinə uyğunlaşdırıldığını göstərir.^[2]

Oğuz igidlərinin başında bəylərbəyi Qazan xan dayanır. Bayandur xandan sonra oğuz bəyləri Qazan xanı özlərinə başçı, hökmdar, həm də arxa, pənah sayırlar. Qazan xanın mərdliyi, qəhrəmanlığı, dövlət başçısı, sərkərdə olaraq tədbirliliyi Oğuz elinə əmin-amanlıq, səadət gətirir. Qazan xan anasına böyük ehtiramla yanaşan bir oğul, xanımını ürəkdən sevən ər, oğlunun bir igid olaraq yetişməsinə çalışan, onun qəhrəmanlığı ilə fəxr edən atadır. Düşmənə əyilməyən, ən çətin anlarda belə özünü, xalqını, dinini sındırmayan Qazan xan Oğuz igidlərinin ən müsbət xüsusiyyətlərinin daşıyıcısı kimi tərənnüm olunur.

Bayandur xanın qızı, Salur Qazanın xanımı "boyu uzun Burla xatun" eposun ən mükəmməl qadın surətlərindəndir. Burla xatun etibarlı, namuslu həyat yoldaşıdır. "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy"da Burla xatun yeganə oğlunun öldürülməsinə razı olur, ta ki Qazan xanın, Oğuz elinin namusu tapdalanmasın. Bununla belə, o anadır. Eposda Burla xatunun oğlu Uruza qarşı səmimi analıq hissləri, həyəcanları, sarsıntıları ifadə olunur. Burla xatunun timsalında eposda bir sıra igid, qəhrəman, zəngin mənəviyyatlı qadın obrazları yaradılmışdır. Qadınlar ictimai həyatda kişilər kimi fəaldırlar. Oğuz qızları öz gələcək həyat yoldaşları ilə at çapır, ox atır, sınaqdan çıxardıqdan sonra ailə qurmağa razılıq verirlər. Oğuz qadınları mərd və sədaqətlidirlər.

• Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399

• Kitabi-Dədə Qorqud