|
Bu məqalə Bayat boyu haqqındadır. Bayatın digər istifadələri üçün Bayat səhifəsinə baxın. |
Bayat[2] (Boyat[3], Bəyat[4]) tayfası — türk tayfalardan birinin adı olub IX–X əsrlərdə Qayı boyu ilə yanaşı Şimali Qazaxıstan çöllərində oğuzlara başçılıq etmiş tayfalardandır.
| |||||||||||||||||||||
| Bayat damğası Mahmud Kaşğariyə görə Adi yapalağı, Əbulqazi Bahadır xana görə isə Qütb bayquşunu təmsil edir.[1] | |||||||||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||
| Dili | |||||||||||||||||||||
| Dini | |||||||||||||||||||||
| Mənşəyi | |||||||||||||||||||||
| Oğuz (Türk) | |||||||||||||||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||||||||||||||
Oğuz Xaqan Dastanına görə Oğuz türklərinin 24 boyundan biri və Qaşqarlı Mahmuda görə Divân-ı Lügati't-Türk'təki yirmi iki Oğuz boyundan doqquzuncudur.[5]
Azərbaycan xalqının formalaşmasında əsas amilə malik olan tayfalardan biri də Bayat tayfası olmuşdur. Həmin tayfanın söylədikləri nəğmələr isə Bayat tayfasının nəğmələri, yəni bayatı adı altında termin kimi formalaşmışdır[6]. Deməli, Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən geniş yayılan, ən kütləvi bir növü də bayatların adını yaşadan bayatılardır[7].
Şah İsmayıl Səfəvi yeni hökumətə dayaq olmaq və onu əldə saxlamaq üçün İranda yaşayan Boyat türklərindən bir dəstəsini siyahı üzrə köçürüb Dərbənddə və Şabranda yerləşdirmişdir.
Həmin tayfanın üzvləri tərəfindən salınmış yaşayış məntəqələri onların adı ilə Boyat adlandırılmışdır.
Bayat coğrafi adına Ağcabədi, Salyan, Neftçala, Ucar, Şamaxı, Şabran, eləcə də Şimali Azərbaycanda – Qədim Albaniyada – Arran–Şirvan ərazisində və digər yerlərdə təsadüf edilir.
Türk Muntəhəb-i tavarixi-səlcuqiyyə nin məlumatına görə, Sultan Səncərin oğuz-səlcuq qoşununda bayatlar daim sağ cinahda qayyılarla birgə dururdular, sol cinahda — bayandurlar və peçeneqlər.[8]
Əvvəlcə Bayat etnonimi XI əsrdə türk tarixçisi Mahmud Kaşğarinin əsərlərində Oğuz tayfası kimi qeyd olunmuşdur[9]. Bayat – Oğuz türklərinin bir tayfasıdır, bütün 24 Oğuz tayfasının başında Qayı tayfası ilə birlikdə dayanmışdır – "İl başı Kayı-Bayat".
Türk tayfalarının ənənələrində bu tayfanın mənşəyi Oğuz xanın nəvəsi Bayata gedib çıxır. Xivə xanlığının xanı və tarixçisi Əbülqazi Bahadır xanın "Şəcərəyi-tərakimə" kitabında tayfanın adının mənası "varlı" kimi verilir. Bayat, Oğuz-Xanın ilk oğlu Gün Xanın ikinci oğlu olmuşdur[10]. Tarixçi Fəzlullah Rəşidəddinin geniş tarixi əsəri "Cəmi ət-Təvarix"in bir hissəsi olan "Oğuz-nameh" əsərinə görə, Bayat adı "varlı, lütfkarlıqla dolu" mənasını verir[11].
Kiyev Rus dövləti ərazisində Bayatlar 10-12-ci əsrlərin xronikalarında Oğuz tayfalarının bir hissəsi kimi, bouts adı altında qeyd olunmuşdur[12].
Bayat, mənşəcə Oğuz türkləri olan Türkiyə, Azərbaycan və İranda yaşayan bir tayfanın adıdır. Tayfanın mənşəyi XII əsrə gedib çıxır. Bayat tayfası Aral çöllərindən köç etməyə başladıqda onların ilk məskənləri İranın şimal-şərqində yerləşən Böyük Xorasan vilayətinin cənubundakı Nişapur şəhəri olmuşdur. XIII əsrdə monqol qüvvələrinin hücumlarından sonra Bayat tayfası üç müxtəlif istiqamətə köçmüşdür.
Oradan bir qrup şərqə və şimal-şərqə getdi, buna görə də Bayat soyadı hələ də Əfqanıstanda mövcuddur[13].
İkinci qrup cənub-qərbə – İsfahan istiqamətinə getdi və Bayat soyadı Ərak (İran), Həmədan, Məlayir, İsfahan, Zəncan və Şiraz şəhərlərində geniş yayılıb. Üçüncü qrup isə şimal-qərbə getdi və Azərbaycanda iki yerə bölündülər; qrupun bir hissəsi qərbə – Anadoluya (Türkiyə) keçdi, digər hissə isə cənuba – İraq, Suriya və Livana getdi.
1928-ci ilə qədər Türkmənistanın Balkan vilayəti ərazisindəki Qızıl-Ətrek yaşayış məntəqəsi Bayathacı adlanırdı, hal-hazırda isə Bayat türkmənləri Türkmənistanın Lebap vilayəti ərazisindəki Darganata, Dyanev, Türkmənabad, Sayat, Fərap etrapı və Hocambaz etraplarında (rayonlarında) yaşayırlar. Bayat tayfasının nümayəndələrinə həmçinin Özbəkistanın Buxara vilayətinin bir çox rayonlarında, xüsusilə Alat (Özbəkistan) və Qaraqul rayonlarında rast gəlinir.
Bayatlar qərbi Anadoluda geniş yayılıblar, onların əsas məskunlaşdığı ərazilər Konya, Bursa, Afyonqarahisar, Balıkəsir və Kütahya vilayətləridir. Bu gün Bayat, Bayatlar, Bayatlı kimi adlar əsasən qərbi Anadoluda yerləşən 32 toponimdə rast gəlinir. Ad həmçinin İranda bir sıra toponimlərdə mövcuddur: Arāk yaxınlığında iki, Zəncan yaxınlığında bir, Urmiya yaxınlığında bir, Xuzistan əyalətində bir, Borūcərd yaxınlığında bir və Xorasan ərazisində bir. Post-sovet ölkələrində isə Bayat adını daşıyan yerlər mövcuddur: Azərbaycanda beş, Türkmənistanda dörd və Türkmənistan sərhədinə yaxın Özbəkistanda bir[14]. Hindistanın Qucarat əyalətində, Hindistan-Pakistan sərhədindən təxminən 250 km məsafədə bir yer mövcuddur.
- Boyat (Ağcabədi)
- Boyat (Neftçala)
- Boyat Şamaxı
- Boyat (Ucar)
- Bayat (Həştrud), Şərqi Azərbaycan
- Bayat-i Süfla (Miyanə), Şərqi Azərbaycan
- Bayat, Rəzavi Xorasan
- Bayat (Urmiya), Qərbi Azərbaycan
- Bayat Kənd Rayonluğu, Mərkəzi
- Bayat Qezel Təpəsi Zəncan ostanı
- Bayat Afyonqarahisar ili
- Bayat Çorum ili
- Bayat Amasya, Amasya ili
- Bayat Merzifon, Amasya ili
- Bayat Ayaş, Ankara ili
- Bayat Korkuteli, Antalya ili
- Bayat Altıeylül, Balıkəsir ili
- Bayat Gölbazarı, Biləcik ili
- Bayat Karqı, Çorum ili
- Bayat Çivril, Dənizli ili
- Bayat Çermik, Diyarbəkir ili
- Bayat Atabəy, İsparta ili
- Bayat Tosya, Kastamonu ili
- Bayat Bəyşəhər, Konya ili
- Bayat Məram, Konya ili
- Bayat Aslanapa, Kütahya ili
- Bayat Kütahya, Kütahya ili
- Bayat Gördəs, Manisa ili
- Bayat Soma, Manisa ili
- Bayat Bor, Niğdə ili
- Bayat Geyvə, Sakarya ili
- Bayat Durağan, Sinop ili
- Bayat Sivas, Sivas ili
- Bayat Yıldızeli, Sivas ili
- Bayat Ereğli, Zonquldak ili
- Şambayat Besni, Adıyaman ili
- Şambayadı, Çukurova, Adana ili
- Yakabayat, Bolu, Bolu ili
- Kitabi-Dədə Qorqud, Oğuzların əfsanəvi şəxsiyyəti
- Məhəmməd Füzuli, Osmanlı dövrünün Azərbaycan Divan (ədəbiyyat) şairi
- Fətəli şah Qacar, Qacar İranının ikinci şahı [15]
- Cavad xan, Qacarlar sülaləsinin üzvü və 1786–1804-cü illərdə Gəncə xanlığının son xanı [16].
Bayat bu gün İran, Azərbaycan və nisbətən Türkiyə, Əfqanıstan və Türkmənistanda geniş yayılmış soyaddır, burada mənası “Cəngavər” və ya “Kavaliyer”dir. Bayat soyadı həmçinin Birləşmiş Krallıqda, Hindistanda və Cənubi Afrika Respublikasında da rast gəlinir.
Bu adı daşıyan məşhur şəxslərə aşağıdakılar daxildir:
- Abbas Bayat (1947), İranlı iş adamı
- Asəf Bayat, İranlı sosiologiya professoru
- Ehsan Bayat, Əfqanıstan-Amerika sahibkarı, Ariana Televiziya Şəbəkəsinin sahibi və Bayat Fondunun təsisçisi[17]
- Mürtəzaqulu Bayat (1890-1958), İranın keçmiş baş naziri
- Şöhrət Bayat (1988), İranlı şahmat hakiməsi
- Məhəmməd Mehdi əl-Bayati (1962), İraq türkməni siyasətçisi
- Kristal Bayat, Əfqanıstanlı insan haqları fəalı, Taliban əleyhinə etirazları və qadın haqlarının müdafiəsi ilə tanınır.
- ↑ [1] Arxivləşdirilib 2022-04-17 at the Wayback Machine A HISTORICAL AND SEMANTICAL STUDY OF TURKMENS AND TURKMEN TRIBES, Bilkent University
- ↑ Dədə Qorqud kitabı ensiklopedik lüğət. "Öndər nəşriyyat". Bakı-2004. səh. 58.
- ↑ Rövşən Hüseyinov (Ağahüseynli, Eldar Səfa Şahvələdli. Albaniya-Arran-Şirvan. "Ünsiyyət" nəşriyyatı, Bakı-2008.səh.55.
- ↑ Dədə Qorqud kitabı ensiklopedik lüğət. "Öndər nəşriyyat". Bakı-2004. səh.60
- ↑ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't — Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 56
- ↑ Əli Əliyev, "Laçın — Qədim Oğuz yurdu". Bakı-2009. "Avropa nəşriyyatı". səh. 86.
- ↑ Dədə Qorqud kitabı ensiklopedik lüğət. "Öndər nəşriyyat". Bakı-2004. səh.60.
- ↑ Мусульманский мир 950–1150. Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы. Москва 1981.Birinci bölmə K.E. Bosfort Barbarların hücumları: Türklərin müsəlman aləmində zühuru səh. 30
- ↑ Divanü Lûgat-it-Türk ve Tercümesi (in Turkish), translated by. B. Atalay. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1985. Vol. I. p. 56; Vol. III. p.171
- ↑ Abu al Ghazi. "Genealogy of the Turkmens". M. Nauka. 1958.
- ↑ Fazl-Allah. "Oghuznameh (In Russian)". Baku. 1987.
- ↑ Gundogyyev, Ovez. "Огузы и Киевская Русь" [The Oghuz and the Kievan Rus] (PDF) (Russian). Східний світ. 2008. 19 iyul 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ↑ Şahin, Savaş. "Afganistan'daki Türkmen Varlığı ve Kültürü Üzerine" [About The Existence And Culture Of Turkmen In Afghanistan] (PDF). Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (türk). 3 (5). 2016: 1144–1160. İstifadə tarixi: 12 yanvar 2023.
- ↑ "BAYĀT – Encyclopaedia Iranica".
- ↑ Sümer, Faruk. "BAYATLAR". Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (türk). 4 (4). 3 iyul 2012: 373–398. ISSN 1015-2091. İstifadə tarixi: 12 yanvar 2023.
- ↑ "Cavad xan".
- ↑ The Bayat Foundation - Making a Difference in Afghanistan. October 18, 2006. WorldPress.org.