Albaniyada aromunlar

Aromunlar ilk dəfə 1912-13-cü illərdə London Konfransında Albaniya daxilində azlıq qrupu kimi tanınıblar. Balkan müharibələri zamanı serblər və yunanlar ilə birlikdə Osmanlı imperiyasına qarşı vuruşmuşlar.

Albaniyada kommunist rejimi dövründə aromunlar ayrıca azlıq qrupu kimi tanınmırdı. Albaniyada kommunizmin süqutundan sonra ölkədə etnik aromunların canlanması baş verdi. Assimilyasiya və identifikasiya Albaniya və Balkanlardakı aromunlara aid mürəkkəb məsələ olub və olmaqda davam edir.^[2]

Moskopol

Moskopol və ya Voskopoya şəhəri ( alb. Voskopojë ) bir vaxtlar dünyada ən böyük aromun əhalisinin yaşadığı yer idi. 3500 nəfərdən çox əhalisi olan aromunların mədəniyyət və ticarət mərkəzi idi. Şəhər 1788-ci ildə Təpədələnli Əli Paşa tərəfindən yerlə-yeksan edilmiş və aromun xalqının Balkanlara köçməsinə səbəb olmuşdur. Onların bir çoxu Şimali Makedoniya, Albaniya və Yunanıstana köçərək assimilyasiya oldular. Aromunların ən böyük yerləşdiyi ərazilər Şimali Makedoniyanın Pelister bölgəsi, Kruşevo şəhəri və Prespa gölünün ətrafı idi. Moskopol aromunları ( arom. Moscopoleanji ) bu gün aromunların ən böyük hissəsini təşkil edir. Onlar aromun dilinin Qrabov-Moskopol ləhcəsində danışırlar və Kruşevodakı Qrabov-Moskopolluların nəslindəndirlər. Bugün Şimali Makedoniyanın konstitusiya hüququna əsasən tam tanınmış azlıq qrupudur.

Qrabova

Qrabova 10-cu əsrdə yaradılmış orta əsr şəhəri idi. Aromunlar bir neçə dəfə Qrabovanı tərk ediblər, lakin kənd heç vaxt tamamilə boşalmayıb. Depopulyasiyanın ilk dalğası 17-ci əsrdə baş verdi və 1931-ci ildən başlayaraq müharibələrarası dövrdə Qrabovalıların çoxu Elbasan və Luşniyə köç etdilər. 1933-cü ildə kənddən 15 ailə Rumıniyaya köç etdi; onlar əvvəlcə Cənubi Dobrucada, sonra isə 1940-cı ildə Konstansa qraflığının Nisipari kəndində məskunlaşaraq oradan da yaxınlıqdakı daha böyük şəhərlərə (Medgidiya, Ovidiu, Konstansa ) köçdülər. Qrabova əhalisi aromun dilinin Qrabov-Moskopol ləhcəsində danışır.

Albaniyadakı aromunlar, digər aromunlar kimi, əsasən şərqi pravoslav xristianlarıdır. Korçada onların Müqəddəs Sotir ( arom. Ayiu Sutir ) adlı aromun dilli kilsəsi var. İlk dəfə 1925-ci ildə tikilən kilsə 1959-cu ildə Albaniya kommunist hakimiyyəti tərəfindən sökülüb. 1995-2005-ci illərdə yenidən qurulmuşdur. Korçadakı Müqəddəs Sotir kilsəsi Albaniyada ölkənin aromun azlığına xidmət edən azsaylı kilsələrdən biridir.

Aromun dilli mediaya yunanpərəst ( arom. Popullore ) və ( arom. Ta Nea tis Omonias ) qəzetləri daxildir. Həmçinin qeyri-müntəzəm olaraq çıxan ( arom. Fratia Vellazeria, Fratsilia )^[3], eləcə də ( arom. Farsharotu, Arumunet/Vllehte, RTSH 2, RTSH Gjirokastra ) qəzetləri də var. RTSH 2 bazar ertəsindən cümə gününə qədər xəbər və proqramları aromun dilində, RTSH Gjirokastra isə yalnız şənbə günləri yayımlayır. Televiziya mediasının yanında RTV Armakedon internet radiosu da var.

Tirana Universitetində xarici dillər fakültələri arasında aromun dili fakültəsi də mövcuddur.

2023-cü il siyahıyaalınmasında Albaniyada 2459 nəfər özlərini aromun olaraq qeyd ediblər. 2011-ci il siyahıyaalınmasında 8266 nəfər özünü aromun qeyd etmişdi. Xüsusi məlumatların keyfiyyəti ilə bağlı Milli azlıqların müdafiəsi üzrə Çərçivə Konvensiyası Məsləhət Komitəsi bildirmişdir ki, "siyahıyaalmanın nəticələrinə son dərəcə ehtiyatla baxmaq və səlahiyyətliləri milli azlıqların müdafiəsi ilə bağlı siyasətini müəyyənləşdirərkən siyahıyaalma zamanı toplanmış milli mənsubiyyət haqqında məlumatlara əsaslanmaları lazımdır".^[4] 2011-ci ildə Albaniyada aparılan siyahıyaalma kontekstində ölkədəki aromun icmasının nümayəndələri bildiriblər ki, nəticələr Albaniyanın aromun əhalisinin real sayını əks etdirmir.

1995-ci ildə Tom Vinnifrizə görə, Albaniyada aromun dilini bilməsindən asılı olmayaraq, aromun mənşəli olan və ya özlərini mütləq ayrı bir şəxsiyyət hesab etmədən aromun dilində danışan təxminən 200.000 fərd var idi.^[5] 2002-ci ildə Frank Kressinq və Karl Kaserin məlumatına görə, Albaniyada 30-50 min arasında aromun var idi.^[6] 2004-cü ildə Arno Tanner Albaniyanı aromunların əhalinin nisbətən əhəmiyyətli faizini (təxminən 2%) təşkil etdiyi yeganə ölkə kimi qeyd etdi.^[7]

Albaniyada aromun icmaları Moskopolda, ən məşhur yaşayış məskəni olan Kolonje rayonunda, Fierin dörddə birində yaşayırlar. Tom Vinnifrizin qeyd etdiyi kimi, aromun dili Andon Poçidəki ibtidai məktəblərdə və Korça yaxınlığındakı Borovedə tədris olunurdu(1987).^[8] Rumıniya tədqiqat qrupu 1960-cı illərdə alban aromunlarının Tirana, Stan Karbunare, Skrapar, Pojan, Bilişt və Korçaya köç etdiyi və onların Karaca, Moskopol, Drenove və Boboştice ərazilərində məskunlaşdıqları qənaətinə gəldi.^[8]

Muzeqe Albaniyanın cənub-qərbində, Fier mahalının hissələrini əhatə edən ərazidir. Buranın bir çox kəndlərinə yayılmış böyük bir aromun əhalisi var. Muzeqenin aromun sakinlərinə aromun dilində ( arom. Muzachiars ) deyilir.

Aromanların böyük bir hissəsinə Cənub-Şərqi Albaniyada da rast gəlmək olar.

• Moskopol bir vaxtlar çiçəklənən aromun mərkəzi idi və indiki adı Voskopoya.
• Korça
• Vithkuq
• Drenove
• Boboshtice
• Dardhe
• Leskovik

Aromunlar ilk dəfə 1912-1913-cü illərdə London Konfransında kommunist dövrünə (1967) qədər azlıq qrupu kimi tanınıblar. 1967-ci ildən 1992-ci ilə qədər sadə albanlar, 1992-ci ildən 2017-ci ilə qədər isə mədəni və dil azlığı kimi tanınırdılar. 2017-ci ildən bəri aromunlar Albaniyada rəsmi olaraq tanınan etnik azlıq statusunu aldılar.

Albaniyadakı aromun əhali arasında mövcud siyasi fikir ayrılıqları mövcuddur. Çoxsaylı bir qrup yunanpərəst, digər bir qrup yalnız aromun tərəfdarları, eləcə də Rumıniya tərəfdarı olan fraksiyalar var və sonuncular daha azdır. Onların hamısı aromun etnik mənşəyini təbliğ edirlər, lakin öz milli kimliklərini necə müəyyənləşdirməkdə fərqlənirlər. Məhz yunan tərəfdarı olan qrup Yunanıstandakı aromunların əksəriyyətinin aromun dil və mədəni xüsusiyyətləri ilə bir olaraq yunan olduqları ilə razılaşırlar. Digər tərəf tamamilə fərqli aromun kimliyini dəstəkləyənlər həm milli, həm də etnik olaraq aromun olduqlarını iddia edirlər və yunan və ya rumın milli şüuruna sahib olduqlarını inkar edirlər.

Aromunların Albaniyada öz siyasi partiyası var. Albaniya Vlaxları Partiyası (ing. PVSH) kimi tanınır, 2011-ci ildə təsis edilib ^[9] və bütün alban aromunlarının birləşməsini hədəfləyir.^[10] Bundan əlavə iki başqa aromun siyasi partiyası da var: Makedoniya Vlaxlarının Demokratik Birliyi və Makedoniya Vlaxları Partiyası, hər ikisi Şimali Makedoniyadadır.

Təhsil:

• Daniel Moskopolites (1754-1825) - Albaniyadan olan aromun alimi
• Aurel Plasari - Alban ziyalısı^[11]
• İlo Mitke Qafezezi - Alban ziyalısı
• Mitruş Kuteli - alban yazıçısı, ədəbiyyatşünası və tərcüməçisi

Maliyyə:

• Mocioni Ailəsi - Avstriya-Macarıstan bankçılıq və xeyriyyəçi ailə.

İncəsənət/Musiqi:

• Albert Verria (1936-2015) - Alban aktyoru ^[12]
• Sander Prosi (1924-1985) - Alban aktyoru ^[13]
• Nikolla Zoraqi (1928–1991) - bəstəkar ^[13]
• Violeta Manuşi (1926-2007) - aktrisa
• Marqarita Xhepa (1932-) - aktrisa ^[13]
• Ndricim Xhepa (1957-) - aktyor
• Eli Fara (1968-) - Müğənni və bəstəkar
• Janaq Paço (1914-1991) - Alban heykəltəraş ^[14]
• Jakov Xoxa (1923-1979) - Alban yazıçısı
• Paraşqevi Simaku (1966-) - keçmiş alban musiqiçisi. ^[15]
• Prokop Mima (1920–1986) - Alban aktyoru

Siyasətçilər:

• Apostol Arsaçe (1789-1869) Yunan-Rumıniya siyasətçisi və xeyriyyəçi
• Dhimiter Tutulani (19 mart 1857 - 1937), alban hüquqşünas və siyasətçisi ^[16]
• Rita Marko (1920-2018) - Albaniya Siyasi Bürosunun sədri. ^[17]
• Liri Gero (1926-1944) - Alban İkinci Dünya Müharibəsi şəhidi və qəhrəman qızı. ^[18]
• Teodor Heba (1914-2001) - 1950-1951-ci illərdə Siyasi Büronun alban sədri ^[19]
• Nako Spiru (1918-1947) - Alban kommunist siyasətçisi ^[20]
• Llazar Fundo (1899-1944) - Alban kommunisti, Balkan kommunist federasiyasının keçmiş üzvü, 1944-cü ildə təmizlənmiş.
• Afanas Şundi (1892-1940) - alban siyasətçisi, əczaçı və Alban Pravoslav Kilsəsinin erkən tərəfdarı

Din:

• Haralambi Balamaci (1850-1914) - Aromun keşiş
• Damian of Albania (1886-1973) - Arxiyepiskop Albaniya kilsəsində 1966 -1967
• Nektarios Terpos (17-ci əsrin sonu – 18-ci əsrdə) keşiş və müəllif

Digər:

• Marqarita Tutulani (1925 - 6 iyul 1943) antifaşist
• Vasil Traşa (1926-1958), alban partizanı və pilotu

•  
  Moskopolda Milli Aromun festivalı, 15 avqust 2010-cu il
•  
  Moskopolda aromun dilində lövhə

1. ↑ Project, Joshua. "Aromanian in Albania" (ingilis). İstifadə tarixi: 2017-08-29.
2. ↑ Schwandner-Sievers, Stephanie. "The Albanian Aromanians' Awakening: Identity Politics and Conflicts in Post-Communist Albania" (PDF). European Centre for Minority Issues (ECMI). 3–7. İstifadə tarixi: 17 March 2023.
3. ↑ . JSTOR Kahl Thede Kahl.
4. ↑ "Third Opinion on Albania adopted on 23 November 2011". Advisory Committee on the Framework for the Protection of National Minorities. İstifadə tarixi: 29 June 2017.
5. ↑ Schwandner-Sievers, Stephanie. "The Albanian Aromanians' Awakening: Identity Politics and Conflicts in Post-Communist Albania". www.ecmi.de. European Centre for Minority Issues. March 1999. 1–2. 26 January 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-17.
6. ↑ Kressing, Frank; Kaser, Karl. Albania--a Country in Transition: Aspects of Changing Identities in a South-East European Country. Nomos. 2002. səh. 12. between 5,000 and 15,000 Macedonians and Montenegrins in the north and east ; between 30,000 and 50,000 Vlahs or Aromanians
7. ↑ Tanner, 2004
8. ↑ ^{1 2} Winnifrith, 1987
9. ↑ Mustaka, Valentin. "Një vjetori i partisë "Aleanca për Barazi dhe Drejtësi Europiane" ABDE / Un an di la fundatsia a partidul "Ligãturea ti Egaliteati sh-Drept European" ABDE". Arumunët Albania (alban və aroman). 2 (19). 2012. 2–5.
10. ↑ "A.B.D.E Aleanca për barazi dhe drejtesi europiane me program politik, në thelb: Bashkimi i vllehëve në një forcë të vetme politke". City News Albania (alban). 10 November 2016.
11. ↑ Naegele, Jolyon. "Albania: Vlach population, Aromanian language in danger of disappearing". Radio Free Europe/Radio Liberty. 7 November 2001.
12. ↑ Bizhyti, Jovan. "Vllehtë në hapësirat myzeqare". October 4, 2015. 20 April 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 September 2021.
13. ↑ ^{1 2 3} Gusho, Jani. "Fratia – VËLLAZËRIA" (rumın). February 2011. səh. 7. ...cu origina armână: Sandër Prosi, Prokop Mima și Margarita Xhepa, și compozitorlu mari Nikolla Zoraqi.
14. ↑ Government, Albanian. "Armënët ose Vllehët e Shqipërisë". Albanian Government. n.d. 20 June 2017 tarixində arxivləşdirilib.
15. ↑ ""Cdo shekull Vëllezër"! – Dielli | The Sun" (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-12-25.
16. ↑ "Minoriteti Vllah/Arumun | MINORITETET NË SHQIPËRI" (ingilis). 20 June 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-12-13.
17. ↑ Channel, TV1. "Dorëshkrimet e rralla të Rita Markos për luftën: Si e njoha Qemalin dhe Enverin". July 11, 2018. 13 July 2018 tarixində arxivləşdirilib.
18. ↑ Bizhyti, Jovan. "Vllehtë në hapësirat myzeqare". October 4, 2015. 5 October 2015 tarixində arxivləşdirilib.
19. ↑ "Arumunet albania nr 42". issuu (ingilis). İstifadə tarixi: 2021-10-09.
20. ↑ "The Aromanian Question: Lessons of a Bloody History - Aromanian Cultural Society Farsharotu" (ingilis). 25 April 2018. İstifadə tarixi: 2022-01-04.

• Albaniyada azlıqlar. albanca