Ərətna bəy

İbn Ərəbşah hesab edirdi ki, Ərətna monqol idi. Həmçinin, Şikarinin "Qaramannamə" əsərində Ərətnanın atası monqol kimi göstərilib,^[7] lakin Kəmay Gödəyə görə, Ərətnanın mənşəyi haqqında ən etibarlı məlumatı "Tarix-i Olcaytu" əsərinin müəllifi Abdullah ibn Əli Kaşani vermişdir. Məhəmməd Olcaytu dövründə (hakimiyyəti: 1304–1316-cı illər) yaşayan hökmdarları sadalayarkən Kaşani bildirir ki, "Əmir Tarımtaş və onun iki qardaşı Sünuktaş və Ərətna uyğur tayfasından gəlirlər". Tarixçilər Əhməd Zəki Vəlidi Toğan, İsmayıl Haqqı Uzunçarşılı, Faruq Sümər və başqaları iddia edirdilər ki, Ərətna uyğur türklərindən olub.^{[8][9][10][5][11][12]}

Ərətnanın anasının adı Tyukelti xatun idi. "Qaramannamə"yə görə, Ərətnanın atasının adı Cəfər bəy olmuşdur, lakin Faruq Sümər Ərətnanın atasının adının Taycu Baxşi olduğunu irəli sürmüşdür.^[8] Zəki Vəlidi Toğan hesab edirdi ki, Taycu Baxşi Elxani hökmdarı Abaqa xanın ən yaxın və etibarlı adamlarından biri olmuşdur. Taycu Anadoluda islamı qəbul etmiş və "Cəfər" adını götürmüşdür.^[8] Baxşi türk xalqlarında şair-nəğməkarlara deyilir.^[13]

Ərətnanın dörd qardaşının olmasına baxmayaraq, sadəcə iki qardaşının adları məlumdur — Tarımtaş və Sünuktaş. Üçüncü qardaşın adı bilinmir, lakin onun bir oğlunun adının Fəridun olduğu məlumdur. Adının Buraq olduğu təxmin edilən dördüncü qardaşın 2 oğlunun adı məlumdur – Pir Məhməd və Mutəhharten. Onun həmçinin, bir qızı olduğu bilinir. Qardaşlardan əlavə, Ərətnanın bacısı da var idi və Teymurtaş ilə evlənmişdi.^[14][15]

Ərətnanın adını qədim türk dilindəki "uyğ. erdini~erdäni~ertini" sözünə aid edirlər. Bu sözün mənası "xəzinə" və ya "qiymətli şey" deməkdir.^{[16][17][18][13][11]} Həmçinin, Mahmud Qaşqari yazırdı ki, bu adın "Erdin" və "Ertini" kimi başqa formaları da olmuşdur və bu adlar "böyük inci" mənası verir.^[7] Sanskrit dilindən bu söz "Ratna" kimi səslənir, fars dilində bu ad "Ərətna",^[19][13][11] monqol dilində isə "Aratna" formasındadır. Dövrün mənbələri öz qeydlərində Ərətna bəyin adını "Ərətna", "Erednu" və ya "Ertənu" kimi qeyd ediblər.^[7]

Ərətna Anadoluya Elxani ordusu ilə gəlmişdi.^[12] Məhəmməd Olcaytu (hakimiyyəti: 1304–1316-cı illər) dövründə Ərətna ikinci dərəcəli əmir olmuşdur^[6] və noyon titulu daşıyırdı.^[12] Xon Kenə görə, Məhəmməd Olcaytu öldükdən sonra hakimiyyətə gələn Əbu Səid Bahadur xan və Əmir Çoban dövründə (hakimiyyəti: 1316–1327-cı illər) Ərətna onların xidmətində zabit olmuşdur.^[11] Əmir Çobanın oğlu Teymurtaş Anadolunun valisi təyin edildiyi zaman^[6][11] Ərətna onun köməkçisi olmuşdur.^[5] Bu vaxtda Ərətnanın bacısı artıq Teymurtaşla evlənmişdi. İsmayıl Haqqı Uzunçarşılıya görə, Ərətna Teymurtaşla qohumluğu sayəsində üstünlük əldə etmişdi.^[6]

Teymurtaş 1327-ci ildə atası Əmir Çobanın edamından xəbər tutduqdan sonra Məmlük dövlətinin paytaxtı Qahirəyə qaçdı və kürəkəni Ərətnanı Anadolu valisi təyin etdi.^[6] Məmlük tarixiçi və Məmlük sultanının katibi ibn Fəzlullah Öməri də qeydlərində Ərətnanın bu dövrdə Anadolu valisi olduğunu təsdiq edirdi.^[20] Teymurtaşın əvvəlcə Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmməd tərəfindən isti qarşılansa da, daha sonra 1328-ci ilin avqustunda edam edildi.^[6]

Teymurtaşın yerinə Əbu Səid Bahadur xan Həsən Cəlayırı Anadolu valisi təyin etdi.^[5][6] Həsən Cəlayır Anadolunun işlərinə çox qarışmır, Ərətnaya etibar edirdi.^[5][6] Beləliklə, Ərətna faktiki olaraq Elxanilərin Rum ərazilərindəki valisi idi.^[3] 1335-ci ildə Əbu Səid vəfat etdikdən sonra onun varisi olmadığı üçün Elxanilər daxilində taxt uğrunda qarşıdurmalar başladı.^[21] Ərətna bəy bu vəziyyətdən istifadə edərək Rum torpaqlarında müstəqil hakimiyyət sürməyə başladı.^[22][20] Həsən Cəlayırın öz namizədi Məhəmməd xanı taxta çıxarması və hakimiyyəti faktiki olaraq ələ keçirməsi ilə Ərətna 1335–1340-cı illərdə Həsən Cəlayırın adından bölgəni idarə etməyə davam etdi.^[3][21] 1337-ci ildə^[3] Həsən Cəlayırın Teymurtaşın oğlu Həsən Çobani^[c] tərəfindən məğlub edilməsindən^[3][11][21] sonra Ərətna Həsən Çobaninin hakimiyyətini tanımadı və Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmmədə tabelik bildirdi.^[3][21][11]

1338-ci ilin avqustunda Darəndə valisi Mərcan Xadimin Sivasa, Ərətna bəy ilə görüşə yollanmasından istifadə edən Qaraca bəy Zülqədər Darəndəyə hücum etdi. Gecə vaxtı hücuma keçən Zülqədər ordusu ip vasitəsilə qala divarlarına qalxdı və qısa zamanda qala qarnizonunu məğlub edərək bölgəni ələ keçirdi. Bu hücumdan sonra Ərətna bəy 1339-cu ildə Qaraca bəy üzərinə yürüşə başladı. Həmin il baş vermiş qarşıdurmada hər iki tərəfdən 500 nəfər həlak oldu və Ərətna döyüş meydanı tərk edərək geri çəkildi. Nəticədə Qaraca bəy Ərətnanın iki oğlunu və çox sayda qənimət ələ keçirdi. Lakin Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmmədin göstərişi ilə Zülqədəroğulları ələ keçirmiş olduqları 20 min baş iribuynuzlu mal-qaranın bir hissəsini geri qaytardılar.^[23] 1340-cı ildə Qaraca yenidən Ərətna torpaqlarına yürüş təşkil etdi. Tarixçi Refet Yunança görə, bu hücum Məmlük sultanının əmri ilə baş vermişdi. Bu hücumların qarşısını almaq üçün Ərətna Qahirəyə elçi heyəti göndərdi. Lakin elçilərə Ərətna bəyliyinin Məmlüklərə tam tabe olmadığı, Məmlük sultanın adının xütbədə oxunmadığı və adının sikkə zərb edilmədiyi bildirildi. Məmlüklərın himayəsi altında Qaraca bəy Ərətna torpaqlarına hücumlarına davam etdi. Bu səbəbdən Ərətna bəyin özü Qahirəyə getmək istəsə də, Suriya valisi Tengiz ona ərazidən keçməyə icazə vermədi.^[24]

Ərətna yalnız Qaraca bəy ilə qarşı-qarşıya deyildi. Faktiki olaraq Elxani taxtını ələ keçirmiş Həsən Çobani onun üzərinə yürüş təşkil edərək Ərzurum, Ərzincan və Şəbinqarahisarı ələ keçirmişdi və 1343-cü ilə qədər bu əraziləri öz nəzarətində saxladı.^[3][21][25] Həsən Çobani Sivası da ələ keçirmək istəyirdi və Ərətna üzərinə yürüşə hazırlaşırdı. Ərətna bu yürüşdən xəbər tutduqdan sonra ordu toplayaraq Həsən Çobaninin ordusunu qarşılamaq üçün Qaranbük^[d] istiqamətində hərəkətə keçdi.^[8] 1343-cü ilin sentyabr-oktyabr aylarında^[8] Ərətna ilə Həsən Çobani və onun taxta çıxardığı kukla elxan Süleyman xanın arasında döyüş baş verdi. Döyüşdə Ərətna qələbə qazanaraq^[3][21][25] Süleymanın düşərgəsindən böyük qənimət ələ keçirdi.^[21] Bu qələbə Ərətnanın bölgədəki nüfuzunu artırdı.^{[8][4][11][21]} Kəmay Gödəyə görə, Qaranbük döyüşü Çobanilərin Anadolu üzərində hakimiyyət planlarına son vermiş və Ərətnaya müstəqil hakimiyyət qurmağa imkan vermişdir.^[8] Məğlub olan Həsən Çobani geri çəkildi və həmin il sui-qəsd edilərək öldürüldü.^[11][21]

Mərkəzi və Şərqi Anadolunun böyük hissəsi Ərətnanın nəzarətində idi. Bura Niğdə, Ankara, Amasya, Tokat, Samsun, Ərzincan, Sivas, Kayseri, Ağsaray, Dəvəli, Qarahisar, Mərzifon daxil idi.^{[4][12][5][11][20]} Ərətnanın paytaxtı əvvəlcə Sivas olsa da, lakin paytaxt sonradan Kayseriyə köçürüldü.^[26] 1341-ci ildən etibarən müstəqillik elan edən Ərətna xütbələri öz adına oxutmağa və öz adına sikkə zərb etdirməyə başladı. O, sikkələrdə "Əlaəddin",^{[8][5][11][21]} "Rəşidəddin" və "Seyfədin"^[8] adlarından və "sultan" titulundan istifadə etmişdir.

Ərətna 1352-ci ildə vəfat etmiş^[5][11][6] və ehtimal ki, öz tikdiyi Köşkmədrəsədə dəfn olunmuşdur.^[4] Kəmay Gödəyə görə, Ərətna bəy 1304–1316-cı illərdə artıq Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytunun əmirlərindən biri olduğu üçün, 1352-ci ildə onun yaşı altmışdan çox olmalı idi.^[8]

Səyahətçi ibn Bətutə Sivasa gələn zaman Ərətna ilə görüşmüş və onu "İraq hökmdarının naibi" adlandırmışdır:^[4]

"Qaramannamə"də onun haqqında belə yazılıb: "O, elə böyük bir şəxsiyyət idi ki, onu görən hər kəs onun nəhəng olduğunu düşünürdü. O, öküzün üstündə gəzirdi".^[7]

Mənbələrə görə Ərətna alim, mərhəmətli və şəfqətli bir insan idi, insanlar onun hakimiyyətindən razı idilər.^[11][21] Seyrək saqqalı olması səbəbindən ona "kosa saqqallı peyğəmbər" deyilirdi.^[12][11] Tarixçilər Dmitri Yeremeyev və Mixail Meyerə görə Ərətna 1352-ci ildə vəfat edənə qədər Kiçik Asiyanın ən nüfuzlu hakimlərindən biri sayılırdı.^[5]

Ərətnanın indiyədək üç həyat yoldaşının adı məlumdur — Toğa xatun, İsfahan Şah xatun və Suli Paşa (ö. 1339). İbn Bətutənin yazdığına görə, Toğa xatun Həsən Cəlayırın qohumu idi və Kayseridə yaşamışdır.^[4][27] İsfahan Şah xatun Ərətnanın kiçik oğlu Məhəmməd bəyin anası idi.^[12] O, digər həyat yoldaşı Suli Paşa üçün Ərətna Köşkmədrəsə adlanan bir türbə tikdirmişdir.^[28] Məzarı üzərində həkk olunmuş qeydə görə, Suli Paşa 1339-cu ildə vəfat etmişdir. Ehtimal olunur ki, Suli Paşa Zülqədər hökmdarının qızı və ya Amasya əmirlərindən Tüli bəyin bacısı idi.^[8]

Ərətnanın ümumilikdə üç oğlu vardı: Həsən, Cəfər və Məhəmməd.^[e][12] Ən böyük oğlu Həsən, Sivas hakimi olmuşdur. O, 1347-ci ilin dekabrında, gənc yaşda vəfat etmiş və Ərətna tərəfindən tikilmiş türbədə, Güdük Minarədə dəfn edilmişdi.^[12][29] Atasının ölümündən sonra Cəfər və Məhəmməd hakimiyyət uğrunda mübarizə aparmağa başladılar. 1355-ci ilin aprelində Məhəmməd Yalnızgöz döyüşündə Cəfəri məğlub etdi və hakimiyyəti ələ keçirdi. Lakin Məhəmməd bəy monqollarla mübarizədə uğursuz oldu və 1365-ci ilin oktyabrında Sivasda Hacı Şadgəldi və Hacı İbrahim tərəfindən öldürüldü.^[12]