Əməvilər xilafəti

Əməvilər İslamdan əvvəl Məkkədə olduqca vacib vəzifəni yerinə yetirirdilər: Baş komandanlıq vəzifəsi onlara həvalə olunmuşdur. Haşimilərdən fərqli olaraq Əməvilər (Osman istisna olmaqla) Məhəmməd peyğəmbəri dəstəkləməkdə gecikmiş və Məkkənin fəthi vaxtı müsəlman olmuşdular. Buna baxmayaraq onlar olduqca savadlı olduqlarından həm Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən, həm də Məhəmməd peyğəmbərin xələfləri tərəfindən yüksək vəzifələrə təyin edilmişdilər. Xəlifə Əbu Bəkrin əmri ilə qardaşı Yezidlə birlikdə Suriyaya hərbi yürüşə göndərilən Muaviyə, İordaniyada bir-sıra uğurlara nail olmuşdu. Əldə etdiyi uğurlardan ötrü hicri 17-ci ildə İordaniyaya əmir təyin edildi. Bu hadisədən bir il sonra qardaşı vəbadan öldü. Xəlifə Ömər onu qardaşının yerinə Dəməşq valisi təyin etdi. Osmanın dövründə isə bütün Suriyanın valisi təyin edildi. O, Osmanın qətlə yetirilməsinə qədər bu vəzifəni icra etdi.

Osmanın qətlindən sonra Əlini Mədinədə xəlifə seçdilər. Muaviyə, Əli Osmanın qatillərinin tapılmasında laqeydlik etdiyini və Osmanın qatillərini öz ordusunda gizlətdiyini deyərək Əliyə beyət etmədi. Hətta xəlifəyə qarşı üsyan etməklə kifayətlənmədi, Osmanın yaxın qohumu olaraq hüquqi baxımdan onun qanını tələb etmə haqqına sahib olduğunu söylədi. Bunu həyata keçirmək şərti ilə də Şam əhalisindən beyət aldı. Əli ilə Osmanın qanı üzərində mübarizə aparan Aişə, Təlhə və Zübeyr üçlüyü konfliktinin nəticəsini gözləyərək neytrallığını qorudu. Əli Cəməldə qalib gələrək Muaviyədən ona beyət etməsini tələb etdi. Cavab olaraq Muaviyə Əlidən üç şeyi — Osmanın qatillərini ona verməsini, xəlifəlikdən əl çəkməsini və şura tərəfindən yeni xəlifənin seçilməsini təmin etməsini tələb etdi.

Tərəflərin iddialarından əl çəkməməsi onları Siffində üz-üzə gətirdi.

Döyüşlər fasilələrlə üç ay davam etdi. Müharibənin son günündə döyüşlərin Əlinin xeyrinə başa çatmaq üzrə olduğunu görən Muaviyə, Amr ibn Asın təklifi ilə nizələrin ucuna Qurani-Kərim səhifələri taxdıraraq müharibənin dayandırılmasına və məsələnin hakimlərə həvalə edilməsinə nail oldu. Beləliklə, ordusunu qəti məğlubiyyətdən xilas etməklə yanaşı, işi hakimlərə həvalə etdirərək Əlinin ordusunun parçalanmasına və sayı 12.000-ə çatan xaricilərin meydana çıxmasına zəmin yaratdı. Hakim hadisəsinin (Hakim Vaqeəsi) məsələnin həllindən çox onu daha da mürəkkəbləşdirdi. Bu isə yalnız onun (Muaviyənin) xeyrinə oldu. Xaricilər səbəbilə böyük qüvvə itkisinə məruz qalan Əlinin yeni ordu toplamaqda çətinlik çəkməsindən istifadə edən Muaviyə vəziyyətini daha da yaxşılaşdırdı. Misir başda olmaqla xəlifəyə tabe olan bəzi mühüm məntəqələri nəzarəti altına aldı. Əli hicri 40-cı (661-ci) ildə İbn Mülcəm adlı xarici tərəfindən qətlə yetirildikdən sonra, Muaviyə Şam əhalisindən "əmirəl-möminin" titulu ilə beyət aldı. Əlinin yerinə Həsən xəlifə seçildi. Həsənin İraq ordusuna güvənməməsi və digər səbəblərlə mübarizədən imtina etdi və Muaviyəyə beyət etdi. Bu beyət ilə Muaviyə hicri 41-ci ilin Rəbiüləvvəl ayının sonlarında (iyul 661-ci il) bütün İslam dünyasını öz hakimiyyəti altına aldı; beləliklə, təxminən doxsan il müsəlmanlara rəhbərlik edəcək Əməvilər dövlətini qurmuş oldu. Muaviyənin xilafətini rəsmi olaraq "Hakim Vaqeəsi"ndən sonra, yaxud Əlinin ölümündən sonra elan etdiyi barədə müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Ancaq sünni görüşə görə, onun xilafəti Həsənin ona beyətindən sonra rəsmiləşmişdir.

Muaviyənin xəlifə olması ilə İslam tarixində yeni dövr başlamışdı. O, Raşidi xəlifələrindən fərqli olaraq, "xəlifətullah" titulunu istifadə etmişdir. O, müəyyən şərtlər daxilində Həsəndən beyət alaraq, bütün ölkədə öz hakimiyyətini təmin etmişdi. 661-ci ildə baş verən bu hadisə "birlik ili" adlandırılmışdı. Lakin Əməvi müxalifləri mübarizələrindən əl çəkmədilər. Ümmətin birliyini qorumaq məqsədilə Muaviyəyə itaəti üstün tutan passiv dini müxalifət istisna edilərək, Əməvilərə qarşı olan müxaliflər iki əsas qrupa ayrımaq mümkündür: dinin bəzi hökmlərini digər qruplardan çox fərqli şəkildə şərh edən və özlərindən olmayan müsəlmanların qanını tökməyi dini bir zərurət sayan inqilabçı Xaricilər və xilafətin Əli övladlarının haqqı olduğunu iddia edən Əli tərəfdarları.

İslam cəmiyyətinin mühüm daxili çəkişmələr və böyük ölçüdə siyasətə yönəlmiş bir şəraitində hakimiyyətə gələn Muaviyə üçün ən önəmli məsələ bu iki müxalifət qrupunun itaət altına alınması idi. Hər iki qrupun mərkəzi İraq bölgəsi olduğu üçün Muaviyə bu bölgəyə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Kufə və Bəsrə valiliklərinə bacarıqlı şəxslər təyin etdi. Bəsrə valisi Muğirə ibn Şöbə və onun ölümündən sonra həm Bəsrə, həm də Kufə valiliyini öz üzərinə götürən Ziyad ibn Əbih sayəsində bölgədə sabitlik təmin edildi. Az və çox sayda qüvvə toplayaraq tez-tez üsyan edən xaricilərə qarşı sərt tədbirlər görülərkən, vaxtında hərəkətə keçməyən Əli övladlarını nəzarət altında saxlamağın yolları axtarıldı və bu sahədə müəyyən uğurlar əldə edildi. Muaviyə öz xilafəti dövründə onları üsyançı bir ünsür olmaqdan çıxarmağı bacardı. Hətta onları xaricilərə qarşı döyüşlərdə istifadə etdi. Muaviyə İraq valilərinə geniş səlahiyyətlər vermişdi. Ziyad ibn Əbih gözləniləndən daha uğurlu oldu. Muaviyə onun tətbiq etdiyi sərt siyasətə qarşı olsa da, bu siyasətə göz yumdu.

Digər mühüm bir bölgə olan Misirdə də əmin-amanlıq Amr ibn Asın uğurlu siyasəti sayəsində təmin olunmuşdu.

Muaviyə ölkədə siyasi sabitliyi təmin etdikdən sonra uzun müddətdir dayanmış olan hərbi yürüşlərə yenidən start verdi. Bu hərbi yürüşlər üç əsas istiqamətə yönəlmişdi: Şam orduları Bizansın hakimiyyətində olan Anadolu və Erməniyyə, İraq orduları Xorasan, Mavəraünnəhr və Sind, Misir orduları isə Şimali Afrika torpaqlarında mübarizə apardılar. Anadoluda yürüşlər il ərzində həm yayda, həm də qışda olmaqla ildə iki dəfə təşkil olunurdu. Bu yürüşlərin əsas hədəfi Bizansın paytaxtı Konstantinopol idi. Quru və dəniz yolu ilə gələn İslam qüvvələri hicri 49-cu (669) ildə ilk Konstantinopolu mühasirəsini aldılar; daha sonra Kapıdağ yarımadasını ələ keçirərək, Konstantinopol yürüşü üçün oranı təhlükəsiz baza halına gətirdilər. Qış aylarını burada keçirən və baharda yürüşə çıxan qüvvələr, Konstantinopolu mühasirəyə aldılar. Bu mühasirədən dörd il sonra yeddi il davam edəcək hücumlar başladı. Bu müddətdə Rodos və digər bəzi adalar tabe edildi. Bu adalarda və Kapıdağ yarımadasında yerləşdirilmiş qüvvələr Muaviyənin ölümündən sonra Boğaziçidən və Egeydən geri çəkildilər.

Xorasan və Sind bölgəsində isə daxili qarışıqlıqlardan istifadə edərək üsyan etmiş bəzi mərkəzlər itaət altına alındı. Özünətanedən sonra yeni yürüşlərə həyata keçirilməyə başlandı. Sicistan şəhərlərini ələ keçirən müsəlman birləşmələri, Kabilə qədər irəliləyib bu şəhəri də tabe etdilər. Hindistanın bir hissəsini xərac ödəməyə məcbur etdilər. Xorasanın bir hissəsi, Toxaristan və Kuhistan zəpt edildi. Ceyhunu keçən qüvvələr Buxara və Səmərqəndi ələ keçirdilər. Uqbə ibn Nafi tərəfindən həyata keçirilən fəthlər sayəsində İfrikiyyə və Afrikanın dərinliklərində mühüm uğurlar əldə edildi. Uqbə, güclü hərbi qarnizon qurmaq məqsədilə Qayrəvan şəhərini inşa etdirdi. O, uğurlu siyasəti ilə bərbərlərin müsəlmanlaşmasınısürətləndirdi və bu sayədə bölgədə İslam hakimiyyəti gücləndi.

Əsl gücünü özünə səmimi şəkildə bağlı olan Şam ordusundan alan Muaviyə, İslam cəmiyyətinin mövcud vəziyyətini yaxşı qiymətləndirərək qurucusu olduğu dövlətin təməllərini möhkəmləndirdi. İslamdan əvvəl Bizans hakimiyyəti altında yaşamış və nizamlı dövlət quruluşuna, hərbi və siyasi intizama alışmış Şam xalqı yeni hökmdarları Muaviyəni asanlıqla qəbul etdilər, öz ənənələrinə görə qanuni saydıqları bu sülaləni Qurana və Sünnəyə uyğunluğu baxımından müzakirə etməyə ehtiyac duymadılar. Muaviyə müxalifləri ilə razılığa gəlmək üçün onların anlayacağı dildən danışmağı prinsip etmişdi. Siyasətindəki incəlik helm (təmkin) idi; gücə yalnız çox məcbur qaldıqda müraciət edirdi. Ancaq Ziyad ibn Əbih nümunəsində olduğu kimi valilərinin sərtliyinə göz yumur, bəzən isə bunu təşviq edirdi.

O, həm də öz qəbiləsinin nüfuzu altına düşməməyə çalışırdı. Muaviyə, Osmanın aqibətini yaşamamaq üçün mühüm əyalətlərə başqa qəbilələrdən valilər təyin etdi. Qəbilə başçılarına dəyər verdiyini göstərən hər cür addımı atdı. Paytaxtdakı qəbilə şeyxlərindən və şəhərlərdən göndərilən qəbilə heyətlərindən geniş şəkildə istifadə edirdi. Bu dəstəyi öz oğlu Yezidin varis elan edilməsində də səmərəli şəkildə istifadə etdi. Yəmən mənşəli Kəlb qəbiləsindən etdiyi evliliklə İslamdan əvvəl Şama yerləşmiş bu güclü qəbilənin dəstəyini təmin etdi. Yezidin varisliyinin qəbul edilməsində xüsusilə anasının mənsub olduğu bu qəbilənin mühüm payı olmuşdur. Qəbilə başçılarına özlərindən biri kimi yanaşan, biliyi, fəsahəti və heybəti ilə bir ərəb zadəganı kimi tanınan Muaviyə, onların üzərində qurduğu şəxsi nüfuz və etibar sayəsində oğlu Yezid üçün beyət alaraq öz qəbiləsinə yetmiş illik hakimiyyət şansı yaratdı.

Dövlətini bəzi Bizans institutlarından faydalanaraq quran və sabit vəziyyətə gətirən Muaviyə qeyri-müsəlmanlara qarşı da çox yaxşı münasibət göstərmiş, onların könlünü qazanmış və bəzilərini sarayında vəzifəyə gətirmişdi. Məsələn, müşavirlərindən olan Sərcun ibn Mənsur xristian idi.

Xilafəti qəbilə təəssübünə əsaslanan mübarizə nəticəsində əldə etmiş Muaviyənin ən mühüm tədbiri oğlu Yezidi varis təyin etməsi olmuşdur. Onun bu məsələdəki fəaliyyətlərini Kufə valisi Muğirə ibn Şöbənin təklifi ilə başladığı rəvayət olunur. Muaviyə, oğlunun xilafətə layiq olduğunu göstərmək üçün bəzi təşəbbüslər etmişdi. Bu məqsədlə onu tələsik şəkildə hicri 50-ci (670) ildə Konstantinopol səfərinə göndərmişdi. Yezidin Həccə getməsi və Hicaz xalqına bol yardımlar etməsi də bu məqsədlə əlaqələndirilmişdir. Muaviyə əvvəlcə yalnız valilərinə açdığı bu niyyətini bu məsələyə müsbət yanaşmayan Ziyad ibn Əbihin ölümündən sonra (53/673) açıq şəkildə elan etdi. Müsəlmanların xilafət məsələsi ucbatından yeni bir daxili müharibəyə sürüklənməməsi üçün bu yolu zəruri gördüyünü irəli sürən Muaviyə, Hicazdan kənarda ciddi bir müxalifətlə qarşılaşmadı. Qəbilə liderləri üzərindəki nüfuzu sayəsində məqsədinə asanlıqla çatdı. Lakin Mədinədə Hüseyn, Abdullah ibn Zübeyr, Abdullah ibn Ömər, Əbdürrəhman ibn Əbu Bəkr, Aişə və digər bəzi önəmli səhabələr onun bu addımını şura yolu ilə gələn xilafəti sülaləyə çevirmək kimi dəyərləndirdilər və buna şiddətlə etiraz etdilər.

Muaviyənin hicri 60-cı ilin Rəcəb (aprel 680) ayında vəfatından sonra paytaxt Dəməşqdə və digər mərkəzlərdə Yezidə beyət edildi. Bu məsələdə problem çıxaran yeganə şəhər Mədinə oldu. Yezidin xilafəliyini leqal saymayan Əbdürrəhman, Hüseyn və Abdullah ibn Zübeyr, zorla beyət almaqla vəzifələndirilmiş valinin təqibindən qurtularaq Məkkəyə getdilər. Abdullah ibn Ömər isə Muxtarın üsyanına qədər Taifdə gizləndi. Onların bu hərəkəti ilə Muaviyə dövründə nəzarət altında saxlanılan müxalifət hərəkətə keçdi. Bu işə öndərlik edənlər isə kufəlilər oldu. Onlar Məkkəyə sığınmış Hüseynə elçilər və məktublar göndərərək onu Kufəyə dəvət etdilər. Dəvətlərini qəbul edib şəhərlərinə gəldiyi təqdirdə onu xəlifə elan edəcəklərini və onun bayrağı altında Yezidə qarşı birləşəcəklərini bildirdilər. Hüseyn vəziyyəti araşdırmaq üçün əmisi oğlu Müslim ibn Əqili Kufəyə göndərdi. O da Kufədə çox əlverişli bir zəmin tapdı. Sülhsevər vali Numan ibn Bəşirin tolerantlığından istifadə edən Müslim, Hüseyn adından xalqdan beyət aldı. Ardınca isə Hüseyni Kufəyə çağırdı.

Baş verənlərdən xəbərdar olan Yezid, Bəsrə valisi Ubeydullah ibn Ziyadı Kufə valisi təyin edərək üsyanı yatırmaqla vəzifələndirdi. Ubeydullah vəzifəyə başladıqdan dərhal sonra Müslim ibn Əqil və tərəfdarlarını öldürtdü. Kufədəki hadisələrdən xəbərsiz olaraq Kufəyə üz tutmuş Hüseynin yolunu kəsdi. Hicri 61-ci ilin Məhərrəm ayının 10-da (10 oktyabr 680), cümə günü Kərbəlada baş verən döyüşdə Hüseyn və onunla birlikdə olanların demək olar ki, hamısı vəhşicəsinə qətlə yetirildi. İslam tarixinin ən böyük faciələrindən biri olan və əsrlərlə davam edəcək mübarizələrin əsasını təşkil edən bu hadisə, şiəliyi sadəcə siyasi tərəfdarlıqdan çıxarıb, xilafətin Əli nəslinin haqqı olduğu inancını ilahi bir təyinat kimi qəbul edən bir firqəyə çevirdi. Müsəlmanların iki cəbhəyə ayrılmasının əsas səbəbi olan bu faciə nəticəsində başlayan üsyanlar, Əməvilərin süqutunun mühüm səbəblərindən biri oldu. Xalqın Əməvi hakimiyyətinə qarşı nifrət hisslərini alovlandıran bu hadisə Hicaz bölgəsini daha da həssas bir hala saldı. Hüseynin şəhadətindən sonra Məkkədə yalnız qalan Abdullah ibn Zübeyr gizlincə beyət almağa başladı. Əməvi valisinin namazda imamlıq etməsinə mane oldu. Digər tərəfdən, Mədinə əhalisi Yezidə beyətdən onun əyləncə və israfçılığı səbəbindən imtina etdi və bu ərazidə Əməvilərin hakimiyyəti ciddi şəkildə sarsıldı.

Yezid bu üsyanları yatırmaq üçün suriyalı əsgərlərdən ibarət 12.000 nəfərlik bir ordu göndərdi. Harrə döyüşündə Əməvi hakimiyyətinə qarşı üsyan edən mədinəliləri məğlub edən bu ordu, rəvayətə görə, qazandığı zəfərdən sonra şəhəri talan etməkdən və şəhərdə çoxsaylı əxlaqsızlıqlar törətməkdən çəkinmədi. Daha sonra Məkkəyə yönələn ordu şəhəri mühasirəyə aldı, lakin Yezidin ölüm xəbəri gəlincə mühasirəni dayandıraraq Dəməşqə qayıtdı.

Dövlət işlərindən çox əyləncə ilə məşğul olan Yezid, Hüseynin öldürülməsi, müqəddəs şəhərlərin talan olunması, Kəbənin mancanaqla daşlanması kimi əməlləri səbəbilə müsəlmanların yaddaşında İslam tarixinin ən pis adlarından biri kimi qaldı. Yeziddən sonra hakimiyyətə keçən və qısa müddətli xilafəti dövründə mühüm bir iş görməyən oğlu II Muaviyənin ölümündən sonra Əməvi taxtı sarsıldı. Muaviyənin ustalıqla ört-basdır etdiyi fikir ayrılıqları daha da güclənərək üzə çıxdı. Fikri ixtilaflar, qəbiləçilik və bölgələrarası rəqabət səbəbilə müsəlmanlar ikinci bir daxili çəkişmənin astanasına gəldilər. Abdullah ibn Zübeyr, II Muaviyənin ölümündən sonra Məkkədə müxalifətini davam etdirdiyi kimi, Əhli-Beyt tərəfdarlarının dəstəyini də qazanaraq İraqda nüfuz sahibi oldu. Hətta Əməvilərin mərkəzi olan Dəməşqdəki Qeys qəbiləsi belə onu dəstəkləyirdi. Əməvi sülaləsinin davamını təmin edəcək olan Mərvan ibn Həkəm belə taxta keçmək ümidi qalmadığı üçün Abdullah ibn Zübeyrə qoşulmağı düşünürdü. Lakin bu zaman Bəsrədən Dəməşqə gələn Ubeydullah ibn Ziyadın təklifi ilə xilafətə namizəd oldu. Bu məqsədlə təşkil olunan Cəbiyə görüşmələrindən Mərvan xəlifə olaraq çıxdı. Suriyanın böyük qəbiləsi Bəni Kəlbin dəstəklədiyi Yezidin oğlu Xalid birinci, Əməvi ailəsindən Amr ibn Səid əl-Əşdək isə ikinci vəliəhd kimi təsdiqləndi.^[2]

Xəlifəliyi rəsmiləşən Mərvana qarşı təhlükələr qalmaqda davam edirdi. Bu təhlükələrin əsas mənbəyi Abdullah ibn Zübeyri dəstəkləyən Qeys qəbiləsi idi. Mərvan müttəfiqlərinin dəstəyinindən istifadə edərək Mərcirahit döyüşündə Dahhak ibn Qeys başçılığındakı qeysiləri məğlubiyyətə uğraymağı bacarır. Bu qələbədən sonra Dəməşqdəki hakimiyyətini möhkəmləndirməyə nail olur. Bu döyüş Əməvi hakimiyyətinin davamlığını təmin etsə də, Kəlb (Mərvanın müttəfiqi) və Qeys qəbilələri arasına düşmənçilik yaratmış, onlar arasında bitməyən qəbilə döyüşlərinə səbəb olmuşdur. Dəməşqdəki hakimiyyətini möhkəmlən Mərvan, Abdullah ibn Zübeyrin Fələstinə olan hücumlarının qarşısını aldır. Misirə də yürüş edərək oranı abdullah ibn Zübeyr tərəfdarlarından təmizləyir. Misirdən qayıtdıqdan sonra vəfat edən Mərvan, Cəbiyə toplantılarında vəliəhd elan olunan Xalid ilə Amrı vəliəndlikdən uzaqlaşdıraraq onların yerinə öz oğlanları Əbdülməliklə Əbdüləzizi təyin etməyi bacarmışdı.

Atasın ölümündən sonra Əbdülməlik ibn Mərvan hicri 65-ci ildə (miladi 685) Dəməşqdə xilafət taxtına çıxdı. Onun dövründə xilafət bir neçə cəbhədə parçalanmışdı. Ən böyük təhlükə isə Məkkədə özünü xəlifə elan etmiş Abdullah ibn Zübeyr idi. Əbdülməlik ilk olaraq bu təhlükəni aradan qaldırmaq üçün çalışdı. Ən etibar etdiyi sərkərdəsi Həccac ibn Yusifi Abdullah ibn Zübeyrin üzərinə göndərərək onu mühasirəyə aldırtdı. Həccacın komandanlı etdiyi Əməvi ordusu Məkkəyə hücum etdi 692-ci ildə Abdullah ibn Zübeyr öldürüldü. Bu hadisə ilə xilafət yenidən Əməvi nəzarətinə keçdi. Əbdülməlik eyni zamanda mərkəzi idarəçiliyin bərpası üçün mühüm inzibati, iqtisadi və mədəni layihələrə imza atdı. O, rum və fars məmurları vəzifələrindən azad edərək, onların yerinə müsəlman ərəbləri təyin etdi. Ərəb dili rəsmi dövlət dili elan edildi. Əbdülməlik güclü mərkəzi hakimiyyət qurdu və Əməvi sülaləsinin mövqeyini möhkəmləndirdi. Onun hakimiyyəti Əməvilərin güclənməsinin əsasını qoydu.

Əbdülməlikdən sonra onun oğlu I Vəlid ibn Əbdülməlik xəlifə elan edildi. Vəlid dövrü Əməvilərin ərazi baxımından ən genişləndiyi dövr hesab olunur. Onun dövründə İslam orduları qərbdə İspaniyaya, şərqdə isə Hindistan və Orta Asiyanın dərinliklərinə qədər irəlilədi. Onun dövründə Əndəlüs fəth edildi (711): Tariq ibn Ziyad rəhbərliyində müsəlman ordusu Cəbəllütariq boğazından keçərək İspaniyanı fəth etdi. Qüteybə ibn Müslüm Xorasan və Mavəraünnəhrdə uğurlu yürüşlər etdi. Məhəmməd ibn Qasım Hindistanın Sind bölgəsini ələ keçirdi. Vəlidin dövründə dövlət gəlirləri artdı və ictimai tikinti işləri genişləndi. Məscidlər, yollar, körpülər tikildi. Onun dövründə xilafət özünü qüdrətli imperiya kimi təsdiq etdi.

Vəliddən sonra bir sıra xəlifələr hakimiyyətə gəldi: Süleyman ibn Əbdülməlik (715–717), Ömər ibn Əbdüləziz (717–720), II Yezid, Hişam ibn Əbdülməlik və başqaları. Bunlardan yalnız Ömər ibn Əbdüləziz ədalətli və islahatçı siyasəti ilə fərqləndi.

Ömər ibn Əbdüləziz, təvazökar həyat tərzi, israfçılığa qarşı olması və qeyri-ərəb müsəlmanlara (məvalilər) bərabər hüquqlar verməsi ilə tanındı. Onun dövründə məvalilərə vergi güzəştləri edildi, Əhli-Beytə qarşı təqiblər dayandırıldı, dəqiq dövlət qeydiyyatı və vergi sistemləri yaradıldı. Lakin bu islahatlar Əməvi elitasını narazı saldı və Ömər ibn Əbdüləzizin ömrü qısa oldu – ehtimal olunur ki, zəhərlənərək öldürülüb.

720-ci ildən sonra hakimiyyətə gələn xəlifələr zəif idarəçiliyə malik idilər. Ərəblərlə qeyri-ərəb müsəlmanlar arasında ayrı-seçkilik daha da dərinləşdi. Məvalilər, xüsusilə Xorasan və İrandakı müsəlmanlar Əməvilərə qarşı narazı idilər. Şiələr, xaricilər və digər müxalif qruplar da bu narazılığı qızışdırırdı. Bundan əlavə, xəlifə Hişam ibn Əbdülməlikdən sonra gələnlər bir-biri ilə taxt-tac uğrunda mübarizəyə aparırdı. Dövlət xəzinəsi israfçılıqla tükəndi, vergi yükü artdı, xalq narazı qaldı. Bu narazılıqlar fonunda Abbasilər gizli şəkildə dəstək toplamağa başladılar. Onlar Əhli-Beytə yaxınlıqları ilə tanınır və xalqa ədalətli idarəçilik vəd edirdilər. İnqilabın əsas dayağı Xorasan oldu. Burada Əbu Müslim Xorasani adlı bacarıqlı və nüfuzlu bir sərkərdə Abbasilərin adından böyük ordu topladı. Hicri 129-cu ildə (miladi 747) Abbasi inqilabı açıq şəkildə başladı. Əvvəlcə Mərv şəhəri ələ keçirildi, ardınca isə İraq və digər əyalətlərdə Abbasi hakimiyyəti qəbul edildi. 750-ci ildə Zəb döyüşündə Abbasi ordusu Əməvi xəlifəsi II Mərvanın qoşunlarını darmadağın etdi. II Mərvan Misirə qaçdı, lakin orada yaxalanaraq öldürüldü. II Mərvan üzərində qələbədən sonra xilafət yeni sülalənin banisi olan Əbu Abbas əs-Saffahın əlinə keçdi. O, Əməviləri rəhmsizliklə məhv eddi. Yalnız gənc Əbdürrəhmana Əndəlüsə qaça bilmək nəsib oldu və burada o, (756) Kordoba əmirliyini yaratdı.^[3]

• Süfyanilər:

1. I Muaviyə ibn Əbu Sufyan (661),
2. I Yezid ibn Muaviyə (680),
3. II Muaviyə ibn Yezid (683).

• Mərvanilər:

1. I Mərvan ibn Həkəm (684),
2. Əbdülməlik ibn Mərvan (685),
3. I Vəlid ibn Əbdülməlik (705),
4. Süleyman ibn Əbdülməlik (715),
5. Ömər ibn Əbdüləziz (717),
6. II Yezid ibn Əbdülməlik (720),
7. Hişam ibn Əbdülməlik (724),
8. II Vəlid ibn II Yezid (743),
9. III Yezid ibn I Vəlid (744),
10. İbrahim ibn I Vəlid (744),
11. II Mərvan ibn Məhəmməd (744–750).^[2]

Əməvilərdə ədliyə işlərini qazılıq, hisbə və məzalım məhkəmələri aparırdı. Hakimlər (qazı) fəqihlərdən seçilirdi. Qazıları birbaşa xəlifə və ya əyalət valisi təyin edirdi. Qazıların vəxifəsi dini məsələlərlə bağlı işlərə baxmaq, möhtəsiblərin vəzifəsi isə əxlaqsızlığın qarşısını almaq və əsayişi təmin etmək idi. Onlar bəzən sürətli qərar alınması lazım olan məhkəmə işlərinə də baxa bilirdilər. hisbə təşkilatının vəzifəsini müxtəsər olaraq "əmir bil-məruf nəhiy ənil-münkər" şəklində qeyd etmək olar. Hisbə təşkilatının digər vəzifəsi dükan və bazarlarda ölçü və çəki alətlərinə nəzərat, qida maddələrinin keyfiyyətini yoxlamaq, borcların vaxtında ödənməsini təmin etmək, küçə və məhəllələrin təmizliyini təmin etməkdən ibarət idi.

Məzalım məhkəmələrinin səlahiyyətləri qazılıqlarla müqayisə də fövqaladə idi. Onların vəzifəsi, vəzifəli və nüfuzlu şəxslərin qanunsuzluq etməsinin qarşısını almaqdan ibarət idi.

Qazıların baxa bilmədikləri işlərə baxan bu ali məhkəmələr birbaşa xəlifənin, ümumi valinin və ya onların təyin etdiyi "qazıl-məzalim"in sədrliyi ilə təşkil olunurdu. Xüsusilə yüksəksəviyyəli idarəçilərin mühakimə olunduğu, fövqəladə səlahiyyətlərə malik olan məzalım məhkəməsində iclasların keçirilə bilməsi üçün mühafizəçilər, qazılar, fəqihlər, katiblər və şahidlərdən ibarət beş qrup vəzifəli şəxsin hazır olması tələb olunurdu.^[2]

Ömərin başladığı hərbi təşkilatlanmanı yeni yaranmış şəraitə uyğun şəkildə inkişaf etdirməyi planlayan Əməvi xəlifələri məcburi hərbi xidmət sistemini tətbiq etdilər. Əməvi ordusu "Divanul-cund" tərəfindən idarə olunurdu və onun əsasını "murtəziqə" adlanan, daimi və nizami statuslu, maaşlı əsgərlər təşkil edirdi. Bu əsgərlər dövlətdən maaş alırdılar. Cihadın fəzilətindən faydalanmaq üçün könüllü şəkildə cəbhəyə yollanan və "mütətavvia" adlandırılan könüllülərə isə maaş ödənmirdi. Onlar yalnız ələ keçirilən qənimətdən pay alırdılar.

Əməvilərin ilk dövrlərində ordu yalnız ərəb mənşəli əsgərlərdən ibarət idi. Daha sonralar isə ərəb olmayan müsəlmanlar (məvali) da orduya çağırılmağa başlandı. İranlı, bərbər və türk mənşəli müsəlmanlardan orduya alınanların sayı son dövrlərdə xeyli artmışdı. Lakin onların komandanlıq vəzifəsinə gətirilməsi olduqca nadir hallarda baş verirdi.

Əməvi ordusu qılınc, qalxan və nizə ilə silahlanmış piyadalardan (muşat və ya rəccalə), qılınc, qalxan, nizə, döyüş baltası, ox və yaydan istifadə edən süvarilərdən (fursan), oxçular (rumat), neft alovu atan əsgərlər (nəffatun), mühəndislər və istehkamçılardan ibarət idi. Əməvilər dövründə iranlılardan beşli təbiə sistemi götürülmüşdü. Bu sistemə görə ordu beş əsas hissədən ibarət olurdu: mərkəzdə baş komandanın rəhbərlik etdiyi əsas qüvvələr (qəlbul-ceyş), sağ cinah (meymənə), sol cinah (meysərə), süvarilərdən ibarət ön dəstə (taliə və ya muqəddəmə) və arxa dəstələr (səqatul-ceyş).

Əməvilər quru qoşunlarına verdikləri əhəmiyyət qədər dəniz qüvvələrinə də böyük əhəmiyyət verirdilər. İslam donanmasının yaradılmasında mühüm rol oynamış Müaviyənin qurduğu donanma Bizansı məğlub etmiş və bəzi adaları ələ keçirmişdi. Bu donanma bir neçə dəfə Konstantinopola qədər irəliləməyi də bacarmışdı.^[2]

Əməvilər dövründə elmi inkişaf əsasən dini elmlərin ətrafında cəmlənmişdi. Quran elmləri, hədis, fiqh, qiraət və ərəb dilinin əsas elmi istiqamətlər idi. Bu dövr elmi düşüncənin formalaşması baxımından keçid mərhələsi idi. Elmi fəaliyyətlərin mərkəzi daha çox Dəməşq, Kufə, Bəsrə və Mədinə kimi şəhərlərdə cəmlənmişdi. Əməvilər dövründə qiraət, fiqh, kəlam və s. səhasind görkəml alimlər yetişmişdir. Əməvilər dövründə yetişən elm adamlarından bəzi bunlardır:

• Əbu Əsvəd əd-Duəli ərəb dilinin qrammatikasının əsasını qoymuşdur.^[4] Quranın doğru oxunması üçün nöqtələmə və hərəkələmə sistemini^[5] ilk tətbiq edən şəxs hesab olunur.
• Nafi və İbn Kəsir Quran qiraət məktəblərinin baniləri kimi tanınırlar. Onların sistemi bu gün də istifadə olunur.
• Həsən əl-Bəsri İslam fəlsəfəsinin (kəlam) və zahidliyin əsas nümayəndələrindən biri.^[6] Fikirləri ilə həm sünni, həm də digər məzhəblərə təsir etmişdir.
• Əbu Hənifə Əməvilərin son dövrlərinə təsadüf edən görkəmli fiqh alimi, Hənəfi məzhəbinin banisi.^[7]
• Əta ibn Əbu Rəbah, Mücahid ibn Cəbr, İkrimə təfsir elminin ilk önəmli simaları olmuş,^[8] Quranın mənalarının izahında önəmli rol oynamışlar.

Bu dövrdə ilk riyazi və astronomik biliklərin toplanması da başlamışdır. Hind və yunan elmlərinə maraq göstərilərək tərcümələr üçün zəmin yaradılmışdır. Ərəblər özlərinə məxsus təqvim sistemini inkişaf etdirməyə başlamış, sadə riyazi əməliyyatlar və hesablamalar üçün üsullar işlənmişdir.

Əməvilər dövründə ərəb-islam mədəniyyəti formalaşmağa başlamış və bu mədəniyyət geniş bir coğrafiyaya yayılmışdır. Ərəb dili rəsmi dilə çevrilmiş, yazışmalar, idarəçilik və elmi işlər bu dildə aparılmağa başlanmışdır. Bu isə ümumi mədəni birliyin əsasını qoymuşdur. Ədəbiyyat və şeir sahəsində görkəmli ədib və şairlər yetişmişdir. Fərəzdaq, Cərir və Kumeyt ibn Zeyd ərəb poeziyanın görkəmli nümayəndələridir.^[9] Onlar siyasi, dini və ictimai mövzularda şeirlər yazaraq, dövrün ruhunu əks etdirmişlər.

Əxbərilər və ravilər ağızdan-ağıza ötürülən folklor və rəvayətlərin toplanmasında mühüm rol oynamış, tarix və ədəbiyyatın inkişafına zəmin yaratmışdır.

Fəlsəfə və düşüncə sahəsində Qədəriyyə və Mürciə kimi teoloji cərəyanlar bu dövrdə meydana gəlmiş, düşüncə müzakirələri canlanmışdır. Bu, İslam təfəkkür tarixində ilk intellektual debatların əsasını qoymuşdur.

Əndəlüsdə (İspaniya ərazisində) Əməvilər tərəfindən musiqi və saray mədəniyyəti inkişaf etdirilmiş, Ziryab kimi musiqiçilər bu mədəniyyəti daha da zənginləşdirmişlər (Ziryab daha çox Abbasilər dövründə məşhurlaşsa da, onun təməli Əməvilər dövründə atılmışdır^[10]).

Əməvilər dövründə bayramların keçirilməsi, saray əxlaqı, geyim, yemək adətləri, toy və yas mərasimləri də inkişaf etmiş və bir çox ictimai ənənələr formalaşmışdır.

Əməvilər dövründə İslam memarlığı ilk klassik nümunələrini yaratmağa başlamışdır. Bu dövrdə dini tikililər ön planda olsa da, həm də ictimai və inzibati binalar tikilmişdir. Əsas memarlıq üslubu Bizans və Sasani memarlığından ilhamlanaraq ərəb zövqü ilə birləşdirilmişdir.^[11] Qübbəli mənsidlərin inşası məhz bu dövrdə baş vermişdir. Əməvi dövrünün ən məşhur memarlıq nümunələri bunlardır:

• Əməvi məscidi və ya Şam Cümə məscidi^[12] (Dəməşq) Əməvi xəlifəsi I Vəlid tərəfindən inşa etdirilmişdir. Əvvəl Bizans kilsəsi olan bu məkan sonradan məscidə çevrilmiş və İslam memarlığında ilk monumental məscid nümunəsi oldu.
• Qübbətüs-Səxrə^[13] (Qüdsdə) xəlifə I Əbdülməlik tərəfindən tikdirilmişdir. Həm dini, həm də siyasi rəmz olaraq qəbul edilir. Qızıl günbəz və mozaika bəzəkləri ilə tanınır.
• Qiblə məscidi, Əbdülməlik və oğlu Vəlidin dövründə tamamlanmışdır.

Tikililəri inşa edən memarların çoxu Bizans mənşəli idi, lakin ərəb ustaları ilə birgə işləyərək yeni bir üslub yaratdılar. Mənbələr adlarını çox zaman çəkməsə də, memarlıq irsi onların peşəkarlığını göstərir.

Əndəlüsə keçən Əməvilər (xüsusilə II Əbdürrəhman dövründə) Kordoba məscidinin tikintisinə başlamış, bu isə sonrakı İslam memarlığının zirvəsi hesab olunmuşdur. Əməvilər dövründə memarlıq yalnız dini deyil, inzibati və hərbi məqsədlərlə də inkişaf etdirilmişdir: saraylar, qala divarları, yollar və körpülər inşa edilmişdir. Rəsafə, Ənbər və Vasit kimi şəhərlər yenidən qurulmuş və ya salınmışdır.

• Berkey, J. (1992). The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo. Princeton University Press.
• Creswell, K. A. C. (1932). Early Muslim Architecture. Oxford University Press.
• Ettinghausen, R., & Grabar, O. (2001). The Art and Architecture of Islam: 650–1250. Yale University Press.
• Gibb, H. A. R. (1963). Arabic Literature – An Introduction. Oxford University Press.
• Goldziher, I. (1971). Muslim Studies, Vol. II. Aldine Publishing.
• Hillenbrand, R. (1994). Islamic Architecture: Form, Function and Meaning. Columbia University Press.
• İbn Xəldun. əl-Muqəddimə.
• Kennedy, H. (2004). The Prophet and the Age of the Caliphates. Pearson Education.
• Nasr, S. H. (1968). Science and Civilization in Islam. Harvard University Press.
• Nicholson, R. A. (1907). A Literary History of the Arabs. Cambridge University Press.
• Təbəri, Tarix ər-Rusul vəl-Muluk.
• Watt, W. M. (1973). The Formative Period of Islamic Thought. Edinburgh University Press.

• Abbasilər xilafəti

1. ↑ https://history-maps.com/story/Umayyad-Caliphate.
2. ↑ ^{1 2 3 4 5} "Emeviler". 14.04.2025 tarixində arxivləşdirilib.
3. ↑ "Zamanların mozaikası: hadisələr və şəxsiyyətlər". 14.04.2025 tarixində arxivləşdirilib.
4. ↑ Watt. The Formative Period of Islamic Thought (ingilis). 27.
5. ↑ İbn Xəldun. əl-Muqəddimə (ərəb). I. 240.
6. ↑ Goldziher, Ignaz. Goldziher, Ignaz. Muslim Studies (ingilis). II. 18–22.
7. ↑ Watt, Montgomery. The Formative Period of Islamic Thought (ingilis). 78.
8. ↑ Berkey, Jonathan. The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo (eb). 15–18.
9. ↑ Nicholson. A Literary History of the Arabs (ərəb). 147–158.
10. ↑ Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates (ingilis). 109.
11. ↑ Təbəri. Tarix ər-Rusul vəl-Muluk (ərəb). I. 562–563.
12. ↑ Creswell. Early Muslim Architecture (ingilis). I. Oxford University Press. 1932. 41–59.
13. ↑ Creswell. Early Muslim Architecture (ingilis). I. Oxford University Press. 1932. 77–80.