Əli Şəmidə (tam adı: Əli İsmayıl oğlu Şəmidə; 1915, Ənzəli, Gilan ostanı – 1997, Bakı) — azərbaycanlı şərqşünas alim, tərcüməçi, fədai, 21 Azər hərəkatının iştirakçısı.
| Əli Şəmidə | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 1915 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1997 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | şərqşünas, siyasətçi, zabit |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Azərbaycan Demokrat Partiyasının Miyana Vilayət Komitəsinin sədri və Miyana fədailərinin rəhbəri olub. Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra baş nazir Mir Cəfər Pişəvərinin köməkçisi və Azərbaycan Demokrat Cavanlar Təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin rəyasət heyətinin üzvü olub.
Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra mühacirət edib və AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunda fəaliyyət göstərib.
Əli İsmayıl oğlu Şəmidə 1915-ci ildə Ənzəli şəhərində anadan olub.[1][2] 1931-ci ilin əvvəlində İran Kommunist Partiyasının gizli təşkilatının üzvü olub. Elə həmin ildə həbs olunub və 10 il həbs cəzasına məhkum edilib. 3 il Rəştdə, 7 il isə Tehranda həbsdə saxlanılıb.[1] Həbsdən azad olunduqdan sonra ömürlük İsfahan şəhərinə sürgün olunub. Sürgündə olduğu müddətdə "Rusbaf" toxuculuq fabrikində işləyib.[1]
1941-ci ilin avqust sentyabr aylarında Britaniya və SSRİ qoşunları İrana daxil oldular.[3][4][5] 1941-ci il sentyabrın 17-də Rza şah taxtından imtina edərək İranı tərk etdi.[6][7] Bundan sonra ölkə ərazisində həbsdə olan siyasi məhbuslar azadlığa buraxıldılar və müxtəlif siyasi təşkilatlar yaranmağa başladı.[8][9] Əli Şəmidə də bu dövrdə İsfahandan Tehrana gəlib və Tudə Partiyasına qoşulub. Partiyaya qoşulduqdan sonra siyasi fəaliyyət göstərmək üçün isfahan şəhərinə göndərilib. 1943-cü ildə Tehrana çağırılaraq burada "Zəfər" qəzetində fəaliyyət göstərməyə başlayıb.[1] 1942–1945-ci illərdə demokratik qəzet və jurnallarda məqalələrlə çıxış edib və rus klassiklərinin əsərlərinin tərcüməsi ilə də məşğul olub. Tudə Partiyasının birinci qurultayında nümayəndə kimi iştirak edib və İcraiyyə komitəsinin katibi təyin olunub. 1945-ci ildə Parisdə keçiriləcək Birinci Ümumdünya Həmkarlar İttifaqının konfransında iştirak etmək üçün nümayəndə seçilib.[10] Konfransa gedərkən həbs olunub.[11][12] Həbsinə etiraz etmək üçün aclıq aksiyasına başlayıb.[13] 120 saat davam edən aclıq aksiyasından sonra həbsdən azad edilib.[1][13]
1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Partiyasına üzv olduqdan sonra 21 Azər hərəkatında iştirak edib. Miyana fədailərinə rəhbərlik edib və Azərbaycan Demokrat Partiyasının Miyana Vilayət Komitəsinin sədri olub.[14][15] 1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulub.[16] Mir Cəfər Pişəvəri Milli Hökumətin baş naziri, Tağı Şahin və Əli Şəmidə isə onun köməkçiləri seçiliblər.[17] Azərbaycan Demokrat Cavanlar Təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin rəyasət heyətinin üzvü olub.[18]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyana istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[19][20] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[21] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi yaradıldı.[22][23] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr yaratmaq oldu.[21][24][25] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[23][26] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[21][27] Lakin bu istəyi də cavabsız qaldı.[28]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai dəstələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında əmr verdi.[29][30][31] Elə həmin gündən etibarən, İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[32][33] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[33] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[32][33] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[32][34] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[35] [36] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[37][38] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[34][37] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[39] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[40][41][42]
Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra Əli Şəmidə Şimali Azərbaycana mühacirət edib.[1] 1947–1953-cü illərdə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsində fəaliyyət göstərib və ADF-nin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru olub.[1][43] 1953-cü ildə Bakıda Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsinə seçilən 15 nəfərdən biri olub.[44][45] 1953-cü ildən elmi fəaliyyətlə məşğul olub. 1958-ci ildə "İran Xalq Partiyasının rəhbərliyi ilə İranda fəhlə və həmkarlar ittifaqı hərəkatı (1941–1946)" adlı dissertasiyanı müdafiə edərək tarix elmləri doktoru adını alıb.[46] Sonrakı illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda fəaliyyət göstərib.[2]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 İsmayılov, Güləddin. "21 Azər hərəkatının sərhəng (polkovnik) fədaisi Əli Şəmidə". Azərbaycan Demokrat Firqəsi. 2021-04-29. 2024-10-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-01.
- ↑ 1 2 3 Hüseynov, Rafael. "Tarix döngəsində dönüklər və dönməzlər aralığında". science.gov.az. 2023-07-17. 2023-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-01.
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 64
- ↑ "WW2 People's War - Fact File : Persia Invaded". www.bbc.co.uk. 2012-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
- ↑ "World War II - Pacific, Japan, Allies | Britannica". www.britannica.com (ingilis). 2025-03-07. 2015-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
- ↑ Ələkbərli, 2021. səh. 113
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 65
- ↑ Məmmədli, 2009. səh. 99
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 13
- ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 560
- ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 573
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 30
- ↑ 1 2 "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 205
- ↑ Miyanalı, Əlirza; Fələki, Lütfəli. Fədailər Azərbaycan xalqının 21 Azər hərəkatında (PDF) (az.). 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 73
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 71
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 114
- ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 2015-01-04. 2025-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
- ↑ Rossow, 1956. səh. 30
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ Fərhadov, Əli. Azərbaycan Qəzetində (1947-1949) Milli Publisistika və Maarifçiliyə Baxış (az.). Bengi - Dünya Yörük-Türkmen Araştırmaları Dergisi. 2023. 139. ISSN 2717-6584.
- ↑ Balayev, 2018. səh. 87
- ↑ Çingizoğlu, Ənvər. "Əbdüssəməd mirzə Kambəxş: "Qırmızı şahzadə"". Reyting.az. 2020-04-22. İstifadə tarixi: 2025-04-02.
- ↑ Kazımi, Pərviz. "Güneyli siyasi mühacirlərin Azərbaycanın elmi mühitində iştirakı (1950-1980)" (PDF). Azərbaycan Ruznaməsi. İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- "Azərbaycan" qəzeti I. Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin orqanı: 1945-1946-cı illər, Təbriz (az.). I. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2022. səh. 928. ISBN 978-9952-556-47-6.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2023-05-02. İstifadə tarixi: 2024-11-29.
- Ələkbərli, Faiq. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi: XIX-XX əsrlər (az.). III. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2021. səh. 684. ISBN 9789952817607. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-02.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-14.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-25.
- İbrahimov, Mirzə. O демократическом движении в Южном Азербайджане (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1948. səh. 48.
- Məmmədli, Pərvanə. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi: XIX-XX-XXI yüzilliklər (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2009. səh. 230.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 2024-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-26.
- Rossow, Robert. "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (ingilis). X (1). 1956: 17–32. JSTOR 4322770. 4 February 2022 tarixində arxivləşdirilib.
- Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.