Əbdülqasım Əzimi

Əbdülqasım Əizim 1909-cu ildə Naxçıvandan Məşhəddə köçmüş ailədə anadan olub.^[1][2] İbtidadi və orta təhsilini Məşhəddə Firdovsi məktəbində alıb. Tehranda Hərbi Akademiyada təhsil alıb.^[3][2] Müxtəlif bölgələrdə xidmət edib və şah ordusunda polkovnik rütbəsinə qədər yüksəlib.^[1] 1943-cü ildə Tudə Partiyasına üzv olub.^[2]

1945-ci il oktyabrın 27-də Əbdülrza Azər, Həsən Nəzəri, Mahmud Qazi Əsədullahi, Məhəmməd Agahi, Seyid Yusif Murtəzavi və Tağı Musəvi ilə birlikdə^[4] Təbrizə gəlib.^[5] Azərbaycan Demokrat Partiyasına üzv olub.^[6] Marağada, Qoşaçay və Sayınqalada fədai dəstələrinin formalaşdırılmasında eləcə də bu bölgələrin şah qoşunlarından təmizlənməsində iştirak edib.^[6][7]

1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulub.^[8][9] Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisi 1945-ci il dekabrın 20-də Qızılbaş Xalq Qoşunlarının yaradılması haqqında qanun qəbul etdi.^[10][11] Milli Hökumət yeni yaranmış qoşunlarına Şah İsmayıl Xətainin öz ordusuna verdiyi adı, "Qızılbaş" adını verdi. Cəfər Kavian, Mir Cəfər Pişəvəri tərəfindən Xalq qoşunları naziri təyin olundu.^[12][13][14] Qızılbaş Xalq Qoşunlarının baş hərbi qərargahı yaradıldı.^[10][15] Bu qərargaha Cəfər Kavian, Əbdülqasım Əzimi, Qulam Yəhya, Mir Cəfər Pişəvəri, Mirzə Rəbi Kəbiri, Mahmud Pənahiyan, Nəvai Abdini, Möhsün Milaniyan və Əbdülrza Azər seçildilər.^[10][11][16] Qısa müddətdə təşkil olunan xalq qoşunlarının tərkibində müxtəlif rütbəli 300 zabit toplandı.^[17] 14 zabitə polkovnik, 8 zabitə isə general rütbəsi verildi. General rütbəsi alanlardan biri də Əbdülqasım Əzimi idi.^[18] Ümumilikdə qoşunların sayı 18.000 nəfərə çatdırıldı.^[17] Bir neçə hərbi məktəb açıldı.^[19] Təbriz şəhərində açılan hərbi məktəbin dərs proqramının yazılmasında və məktəbə müəllimlərin seçilməsində Əbdülqasım Əzimi iştirak edib.^[2] 1946-cı ilin fevral ayında Xalq Qoşunları Nazirliyi tərəfindən Marağa, Qoşaçay və Urmiyanın 1-ci briqadasının komandanlığına təyin olunub.^[20]

Əbdülqasım Əzimi 1946-cı ilin mart ayında milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün və Milli Hökumətin qurulmasında göstərdiyi şücaətə görə "21 Azər" medalı ilə təltif olunub.^[2]

1946-cı ilin aprel ayında İran ordusunun 800 nəfərlik hərbi birləşməsi İncə və Qalaburun kəndlərinə hücum ediblər. Bu bölgəki Azərbaycan qoşunlarına Marağa briqadasının komandiri kimi Əbdülqasım Əzimi rəhbərlik edib. 17 aprel tarixində Qızılbaş Xalq Qoşunları komandanı Cəfər Kaviana verdiyi məlumata görə dörd gün davam edən toqquşmalarda İran qoşunları geri çəkilməyə məcbur olublar və Qızılbaş Xalq Qoşunları İncə və Qalaburun kəndlərində nəzarəti bərpa ediblər. ^[21]

1946-cı ilin aprelin 23-də Təbrizdə Azərbaycan Milli Hökuməti və Kürdüstan Milli Hökuməti arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən^[22] iyun ayında Azərbaycan Ali Hərbi Şurasının üzvü Əbdülqasım Əziminin rəhbərliyi altında fədailərdən və Qızılbaş Xalq Qoşunlarının üzvlərindən formalaşdırılmış hərbi dəstələr Saqqız cəbhəsinə göndərildilər. Bu dəstələr avqust ayına qədər Kürdüstan Milli Hökumətinin hərbi dəstələrinə kömək edərək Kürdüstan ərazisini tamamilə şah ordusundan təmizlədilər.^[2]

1946-cı il noyabrın sonlarında şah qoşunları ilə baş tutmuş bərabər olmayan döyüşdə bir neçə fədai ilə birlikdə əsir götürülüb.^[2]

1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.^[23][24] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.^[25] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.^[26][27] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.^[25][28][29] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.^[27][30] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.^[25][31] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.^[32]

1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarının və fədai qüvvələrinin şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmələri və döyüş meydanlarını tərk etmələri haqda qərar verdi.^[33][34][35] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.^[36][37] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.^[37] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.^[36][37] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.^[36][38] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.^[39][40] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.^[41][42] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.^[38][41] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.^[43][44] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.^[45][46][47]

1947-ci ilin yanvar ayında Azərbaycan Milli Hökumətinin digər zabitləri ilə birlikdə Təbrizdə güllələnib.^[48][49][50]