İnternet mədəniyyəti

Tədqiqatçılar bənzər anlayışları ifadə etmək üçün “kibermədəniyyət”, “rəqəmsal mədəniyyət” və “şəbəkə mədəniyyəti” kimi terminlərdən istifadə ediblər. Əvvəlki tədqiqatlarda “kibermədəniyyət” termini xüsusilə elan lövhəsi sistemləri, Usenet və İnternet forumu ətrafında formalaşan mədəni təsəvvürləri təsvir etmək üçün işlədilmişdir^[6]. Hovard Reynqold “Netizen” terminini populyarlaşdırmışdır, bu termin, virtual icmaların üzvlərini və onlayn vətəndaşlıq həyatında fəal iştirak edən insanları təsvir etmək üçün istifadə olunur^[7].2000-ci illərin ortalarına qədər tədqiqatçılar fəal iştirak və yayımlama proseslərinə diqqət yetirmiş, bunu izah etmək üçün tez-tez “konvergent mədəniyyət” və “fəal iştirak mədəniyyəti” anlayışlarından istifadə etmişlər^[2][8]. Bəzi tədqiqatçılar, ictimaiyyətin texniki və sosial şəbəkələr vasitəsilə necə formalaşdığını ifadə etmək üçün “şəbəkələşmiş ictimaiyyətlər” (networked publics) terminini üstün tuturlar^[9][3].

Əlavə məlumat üçün: İnternetin tarixi

İnternet mədəniyyətinin bir çox xüsusiyyətlərinin Həvəskar radiorabitə, zinlər (özəl nəşrlər), fan klublar və elmi-fantastika fandomu kimi sahələrdə əvvəlcədən formalaşmış nümunələri vardır, bu mühitlərdə həvəskarlar paylanmış ictimaiyyətlər qurur və ortaq biliklər (lore) paylaşırdılar^[6][2]. Bu ilkin nümunələr sonradan onlayn mühitdə geniş şəkildə inkişaf edəcək bərabərhüquqlu (Peer-to-peer) ünsiyyət, “Bunu özün et” (DIY) nəşriyyatçılıq və kollektiv məna-yaratma modellərini formalaşdırmışdır. Folklorşünaslar qeyd edirlər ki, rəqəmsal folklor uzun müddətdir mövcud olan Lətifələr, Əfsanələr və kollektiv hekayəçilik kimi formaları şəbəkələşmiş yayımın sürətinə və miqyasına uyğunlaşdıraraq transformasiya edir^[10].

1970-ci illərdən 1990-cı illərə qədər şəbəkələşmiş sosial mühitlər forum sistemləri (bulletin board systems), Usenet, Internet Relay Chat (IRC) və çoxistifadəçi rol oyunları (MUD) üzərində formalaşmışdır. Bu mühitlərdə yeni gələnlər qaydaları, terminologiyanı və moderasiya praktikasını öyrənirdilər^[6]. Bu məkanlar saxta adlarla identifikasiyanı, texniki nüfuzu və könüllü idarəetməni normal hala gətirdi və bu günkü platformalara hələ də təsir göstərir^[11].Şəbəkə akademik müəssisələrin hüdudlarından çıxanda, 1993-cü ilin sentyabrında America Online-un (AOL)istifadəçilərinə Usenet-ə çıxış verməsi ilə başlayan fenomeni təsvir etmək üçün ‘əbədi sentyabr’ termini yaradıldı. Bu, əvvəlki sentyabr effektinin dövri xarakterini effektiv şəkildə sona çatdıran, onlayn mədəni normalara və netiketə bələd olmayan yeni istifadəçilərin davamlı axınının başlanğıcı oldu.

Vebin (Ümumdünya hörümçək toru)ilk onilliyi, təxminən 1990–2000-ci illər, şəxsi veb səhifələr, webring-lər və mövzu forumları ilə xarakterizə olunurdu. Tədqiqatçılar sənədləşdirirlər ki, icmalar söhbətləri necə təşkil edir, arxivlər yaradır və iştirak və iştirak etməmə qaydalarını necə formalaşdırırdılar^[1].

2000-ci illərin ortalarında Veb 2.0 dalğası istifadəçi tərəfindən yaradılan məzmunu və xidmət yönümlü platformaları təqdim etdi ki, bu da nəşr etmə və məlumatın yayılma xərclərini azaltdı^[12]. Amerikalı media tədqiqatçısı Henry Jenkins "sənət ifadəsinə aşağı sədlərlə" giriş imkanı verən, qeyri-rəsmi mentorluq və güclü paylaşma normaları ilə dəstəklənən bir iştirakçı mədəniyyəti təsvir etmişdir^[8][2].

2010-cu illərdən etibarən sosial və axtarış xidmətləri kəşfi alqoritmik sıralama və tövsiyə sistemləri vasitəsilə mərkəzləşdirdi. Tədqiqatçılar mədəniyyətin bu platformalaşmasını açıq protokollardan xüsusi infrastruktur və sistemlərə keçid kimi təhlil edirlər; bu da görünürlüyü idarə və diqqəti monetizasiya edir^[13][4][14].

İbtidai rəqəmsal mədəniyyət əsasən Anglosferada mərkəzləşmişdi. İnternetin Britaniya–Amerika ixtirası kimi yaranması və kompüter texnologiyasının əsasən ingilis dilinə uyğun hazırlanmış mətn kodlaşdırma sistemlərinə söykənməsi, İngilisdilli cəmiyyətlərə və sonradan Latın qrafikalı dillərdən istifadə edən cəmiyyətlərə rəqəmsal mədəniyyətə üstün çıxış imkanı verdi. Lakin zamanla İnternetin dil mənzərəsi daha müxtəlif hala gəldi. 1990-cı illərdə İnternetdəki ingilis dilində məzmunun payı təxminən 80% idisə, 2018-ci ilə qədər bu göstərici 52,9%-ə qədər azaldı^[15][16].

İnternet mədəniyyəti, Hipermətn və URL texnologiyaları üzərində qurulmuş sitat gətirmə, link paylaşma, kredit vermə və remiks etmə kimi praktikaları kodlaşdırır. Tədqiqatçılar, platformalar üzrə müxtəlif rolları eyni anda idarə edən insanları əhatə edən, üst-üstə düşən auditoriyalara və kontekstin qarışmasına malik ‘şəbəkələşmiş ictimaiyyətlər’ (networked publics) anlayışını təsvir edirlər^[9][1][8].

Tədqiqatçılar onlayn praktikaları strukturlaşdıran bir neçə submədəniyyəti təsvir edirlər; bunlara iştirakçı fan şəbəkələri, hacker və pulsuz proqram təminatı layihələri, influencer iqtisadiyyatları və spesifik maraqlar ətrafında hərəkət edən kənar (fringe) icmalar daxildir^{[2][11][17][18]}.

• Fan icmaları serial hekayə anlatımı, iştirakçı arxivçilik və hədiyyə iqtisadiyyatı ətrafında təşkil olunur. Amerikalı media tədqiqatçısı Henry Jenkins göstərir ki, fanlar hekayələri genişləndirir, ictimaiyyət qarşısında yaradıcı əməkdaşlığı koordinasiya edir və media istehsalçıları ilə müəlliflik hüquqları barədə razılaşmalar aparırlar^[2][19].

• Hacker və pulsuz proqram təminatı icmaları həmkar yoxlaması, versiya idarəetməsi və açıqlıqla bağlı əxlaqi iddialara önəm verirlər. Etnoqrafik tədqiqatlar göstərir ki, "Meritokratiya" hekayələri qapıkeçmə (gatekeeping) praktikaları və epizodik etirazlarla yanaşı mövcud olur^[11][3].

• Influencer mədəniyyətləri özünü brendləşdirmə, alqoritmik qarşılıqlı əlaqə və reklamverənlərlə münasibətləri birləşdirir. Tədqiqatçılar bu iqtisadiyyatda qeyri-sabit əmək, auditoriya əməyi və aspirasion sahibkarlığı vurğulayırlar^[17][20][21].

• Spesifik maraqlar ətrafında ixtisaslaşmış icmalar formalaşır, kənar (fringe) şəbəkələr isə platformaların imkanlarından antagonistik və Ekstremizm hərəkət üçün istifadə edirlər. Tədqiqatçılar radikallaşma prosesinin dinamikasını, platformalararası miqrasiyanı və tövsiyə sistemlərinin rolunu izləyirlər^[18][4].

Memlər mədəni mübadilə vahidləri kimi fəaliyyət göstərir, rəqəmsal təkrar istehsal və şəbəkə effektləri sayəsində təqlid və törəmə yolu ilə yayılır və dəyişir. İsrail kommunikasiya tədqiqatçısı Limor Şifman İnternet memi platformalar arasında ‘dairəvi şəkildə yayılan, təqlid edilən və transformasiya olunan rəqəmsal elementlər qrup’u kimi təyin edir^[23]. Tədqiqatçılar şəkil makroları, reaksiyalı GIFlər, qısa formatlı videolar və copypasta kimi formatları ortaq şablonlar və normalara malik janrlar kimi təhlil edirlər^[10][19].

Oyunvari təcavüzkarlıq, ironiya və daxili zarafatlar bir çox icmanın mərkəzindədir və saxta adlardan istifadə (pseudonimlik) və Kontekst süqutu ilə asanlaşdırılır. Amerikalı media tədqiqatçısı Vitney Flips göstərir ki, subkultural yumor "oyunvari və zəhərli" səviyyələr arasında hərəkət edə bilər və xəbər media və platforma dinamikaları tərəfindən gücləndirilə bilər^[18][10].

Onlayn icmalar həmçinin konflikt və aqressiya kimi davranışlar nümayiş etdirə bilər; məsələn, trolling — qəsdən təhqiramiz və ya provokativ məzmun paylaşmaq hərəkəti.

Remiks praktikaları mövcud media və istifadəçi tərəfindən yaradılmış əsərlərdən götürür, rəqəmsal nümunələmə (sampling) və hiper Link texnologiyaları üzərində qurulur. Tədqiqatçılar bunu kollektiv arxivlərdən ilham alan və yerli (vernacular) yaradıcılıq kimi təqdim edirlər; yaradıcılar mənbələri göstərir, linklərlə şərhlər əlavə edir və formatları ictimaiyyət qarşısında təkrar işləyirlər^[19][1].

Kimlik istifadəçi hesab sistemləri və profil texnologiyaları vasitəsilə təmin olunan İstifadəçi adları, Avatar (rəsm) və İstifadəçi profili üzərindən formalaşdırılır. Tədqiqatçılar göstəriblər ki, Təxəllüs təcrübə aparmaq və risk götürmək imkanı yaradır, eyni zamanda təcavüz və qaçınmaq üçün də istifadə oluna bilər. Irq, cins və sinif üzərində aparılan işlər göstərir ki, oflayn bərabərsizliklər Axtarış alqoritmlərində və görünürlük göstəricilərində təkrarlanır^[24][25].

1998–1999-cu illərdə aparılmış bir erkən tədqiqat göstərdi ki, iştirakçılar onlayn əldə olunan məlumatı jurnallardan, radio və televiziyadan əldə olunan məlumatdan bir qədər daha etibarlı hesab edirlər, amma ən etibarlı məlumat isə qəzetlərdən əldə olunan məlumat hesab olunurdu^[26]. Onlayndakı etibarlılıq, oflayn dünyada olduğu kimi müəyyən edilir. Lavrens Lessiq iddia etmişdir ki, müəyyən bir onlayn icmanın strukturu etibarlılığın müəyyənləşdirilməsində ən vacib amil ola bilər. Amillərə aşağıdakılar daxildir: anonimlik, fiziki kimliklə əlaqə, şərh qiymətləndirmə sistemi, rəy növü (müsbət və ya həm müsbət, həm mənfi), moderasiya^[27].

Bir çox sayt anonim şərh imkanını təmin edir, belə hallarda şərhlə bağlı istifadəçi identifikatoru “qonaq” və ya hər hansı digər avtomatik adla göstərilə bilər. Anonim şərhə imkan verən bir struktura malik icmalarda etibarlılıq yalnız şərhin obyektinə bağlıdır. İdentikliyə müəyyən bağlılıq tələb edən saytlar isə bəzən yalnız şərh oxucularının şərhçini qiymətləndirməsinə imkan verən ləqəb tələb edə bilər; bu, ya açıq şəkildə, ya da qeyri-rəsmi reputasiya vasitəsilə olur. Lakin internetin cəmiyyətə inteqrasiyası ilə şəxsi məlumatların tez-tez “səhvən” yayılması və Rəqəmsal ayaq izi kimi anlayışların yüksəlişi nəticəsində anonimlik hələ də mümkündürsə də, azalmışdır^[28].

İnternet dili texniki şivə ilə oyunbaz yenilikləri birləşdirir - bunlara qısaltmalar, Leetspeak və platformaya xas üslublar daxildir və bunlar simvol məhdudiyyətləri və Klaviatura məhdudiyyətləri ilə formalaşır^[29][30].

İstifadəçilər tonu idarə etmək və emosiyanı göstərmək üçün mətni Emotikonlar, Emojilər, stikerlər və GIFlərlə tamamlayırlar, sadə mətn ünsiyyətinin məhdudiyyətlərini kompensasiya edirlər. Bu təcrübələr az kontekstli mühitlərdə praktik göstərici rolunu oynayır və sürətli fazik (söhbətçi) ünsiyyəti dəstəkləyir^[29][30].

Mətnlə oynamaq ASCII sənəti, kod bloklarının estetikası və copypasta vasitəsilə davam edir - bu, ritual və daxili zarafatları standartlaşdırır və simvol Kodlaşdırma ilə monospaced şrift texnologiyalarına əsaslanır^[10].

Şəkil makroları, ekran görüntüsü esseləri və birləşdirilmiş videolar tanınan xalq üslublarını yaradır, bunlar platformalar və dillər arasında yayılır və şəkil sıxılma, video kodekləri və Çarpaz platformalı proqram təminatı paylaşım protokolları vasitəsilə mümkün olur^[23][19].

Rəqəmsal platformalar internet mədəniyyətinin icra olunduğu əsas infrastruktur kimi xidmət edir; hər biri müəyyən imkanlar, idarəetmə modelləri və sosial dinamikaları özündə ehtiva edir ki, bu da icmaların onlayn necə formalaşdığını, ünsiyyət qurduğunu və mənalar yaratdığını müəyyənləşdirir. Bu platformalar neytral konteynerlər deyildir; əksinə, onlar kimlik, görünürlük, zamanlılıq və qarşılıqlı təsir üzrə arxitektura, məqsəd və dizayn seçimləri vasitəsilə mədəni ifadəni fəal şəkildə vasitəçilik edirlər.

• İnternet forumu və mesaj lövhələri mövzu əsaslı söhbət, könüllü moderatorlar və təkrar paylaşım normalarını təqdim edir. Tədqiqatçılar bu idarəetmə repertuarlarını erkən internet protokolları və həvəskar kompüter mədəniyyətləri ilə əlaqələndirirlər. Nümunələrə Reddit, 4chan, Stack Overflow və Discourse daxildir^[6].

• Vikilər və kolaborativ biliklər versiya idarəsi, müzakirə səhifələri və qayda müəyyənləşdirmə vasitəsilə geniş miqyaslı əməkdaşlığı təşkil edir. Tədqiqatçılar açıq platformaların necə qapıçı rolunu daşıyan idarəetmə ilə yanaşı mövcud olduğunu və siyasətlərin müzakirə və konsensus axtarışını necə rutinizə etdiyini analiz edirlər. Vikipediya, Fendom və GitHub vikiləri bu təcrübələrin nümunələridir^[1][3].

• Bloqlar və mikroblоqlar tərs xronoloji yeniləmələri və bağlantı əsaslı kəşfi təşkil edir. WordPress, Tumblr, Twitter və Blogger müəyyən maraq qruplarına və yeni şərh formalarına imkan yaradırdı, feed alqoritmləri diqqəti yenidən sıralamadan əvvəl^[3][31].

• Sosial şəbəkə xidmətləri profilləri sosial qrafiklər və mobil cihazlarda feed əsaslı interfeyslərlə bağlayır. Tədqiqatçılar dizayn qərarlarının görünürlük, məxfilik standartları və özünü təqdim etmə formasını necə formalaşdırdığını izləyirlər. Facebook, Instagram, LinkedIn və TikTok bu dizaynların nümunələridir^[9][13].

• Şəkil lövhələri (imageboardlar) və efemer media sürətli dövriyyəni və az maneəli paylaşımı mümkün edir. Tədqiqatçılar bu mühitlərin xalq üslublarını Anonimlik, taktiki görünürlük və kollektiv müəlliflik anlayışları ilə əlaqələndirirlər. 4chan, 8chan, Snapchat və BeReal bu yanaşmaları təmsil edir^[18][10].

• Video platformaları və Canlı yayım xidmətləri yaradıcı iqtisadiyyatları, tövsiyə mexanizmlərini və reklam bazarlarını cəmləşdirir. Tədqiqatlar yaradıcıların izləmə müddətini artırmaq üçün necə optimallaşdırma apardığını, moderasiyanın geniş miqyasda zərərin qarşısını necə aldığını və tövsiyə sistemlərinin kəşfi necə formalaşdırdığını araşdırır. YouTube, Twitch, TikTok və Vimeo bu məkanlarda üstünlük təşkil edir^[4][14][32].

• Oyun platformaları və virtual dünyalar gildiyaları, iqtisadiyyatları və yaradıcı modifikasiya (modding) fəaliyyətlərini özündə cəmləşdirir. Platforma siyasətləri və oyunçu mədəniyyətləri səsli çat, yayım (streaming) və e-idman (Kiberidman) izləyiciliyinin formalaşmasına təsir göstərir. Steam, Discord, World of Warcraft və Roblox bu mühitlərin nümunələridir^[1][2].

• Ani mesajlaşma tətbiqləri və Çat otağı özəl və yarı-özəl qrup mesajlaşması vasitəsilə intim ictimai mühitləri və icma qayğısını dəstəkləyir. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Ucdan uca şifrələmə və yönləndirmə (forwarding) funksiyaları eyni zamanda şayiələrin sürətlə yayılmasına da imkan yaradır. WhatsApp, Telegram, Signal (proqram) və Slack (proqram) bu platformaları təmsil edir^[1][33].

• Desentralizasiya olunmuş və federativ şəbəkələr açıq protokolları və Federasiyanı ön plana çıxararaq nəzarətin paylanmasını təmin edir və mərkəzləşdirilmiş idarəetməni daha mürəkkəb hala gətirir. Elmi ədəbiyyat bu dizaynları “ümumi daşıyıcı” anlayışı, interoperabellik (qarşılıqlı uyğunluq) və onlayn mühitdə ictimai dəyərlər ətrafında uzun müddətdir davam edən müzakirələrlə əlaqələndirir. Mastodon (veb-sayt), Diaspora (sosial şəbəkə), Matriks və ActivityPub əsaslı xidmətlər bu yanaşmalara nümunədir^[3][13].

• Dark web və Proksi server şəbəkələri Tor (internet), I2P və digər “onion routing” (qatlı marşrutlaşdırma) protokolları vasitəsilə məxfiliyə yönəlmiş ünsiyyəti mümkün edir. Tədqiqatlar texniki anonimliyinin icma normalarını, Silk Road kimi platformalarda bazar strukturlarını və səth veb (surface web) platformalarından fərqli olan informasiya paylaşımı praktikalarını necə formalaşdırdığını araşdırır ^[34][35].

• Apprich, Clemens. Technotopia: A Media Genealogy of Net Cultures. London: Rowman & Littlefield International. 2017. ISBN 978-1786603142.
• Baranski, Sandrine. La musique en réseau, une musique de la complexité ?. Éditions universitaires européennes. 2010.
• Bell, David J.; Loader, Brian D.; Pleace, Nicholas; Schuler, Douglas. Cyberculture: The Key Concepts. London: Routledge. 2004.
• Hacking Cyberspace. Westview Press. 2001. ISBN 0-8133-3669-4.
• A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century // Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. New York: Routledge. 1991. 149–181. 14 fevral 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 fevral 2009.
• Haraway, Donna. Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. New York, NY: Routledge. 1991.
• Haraway, Donna. Modest Witness Second Millennium FemaleMan Meets OncoMouse. New York, NY: Routledge. 1997.
• Hayles, N. Katherine. "Virtual Bodies and Flickering Signifiers". Fall 1993. 17 mart 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 fevral 2009.
• Hayles, N. Katherine. How We Became Posthuman: Virtual Bodies in Cybernetics, Literature and Informatics. Chicago, IL: Chicago University Press. 1999.
• Jarzombek, Mark. Digital Stockholm Syndrome in the Post-Ontological Age. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press. 2016.
• Lévy, Pierre. Cyberculture. Minneapolis: University of Minnesota Press. 2001. ISBN 9780816636105.
• Marwick, Alice E. "Becoming Elite: Social Status in Web 2.0 Cultures" (PDF). Dissertation. Department of Media, Culture, and Communication New York University. 2008. 31 yanvar 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 iyun 2011.
• Paasonen, Susanna. Figures of fantasy: Internet, women, and cyberdiscourse. New York: Peter Lang. 2005. ISBN 978-0-8204-7607-0.
• Life on the Screen: Identity in the Age of the Internet. New York, NY: Simon & Schuster Inc. 1997.