İlbilgə xatun – VII-VIII əsrlərdə yaşamış Göytürk qadını, İkinci Göytürk Xaqanlığının qurucusu İltəriş xaqanın həyat yoldaşı, xaqanlığın dördüncü xaqanı Bilgə xaqanın anası. Orxon-Yenisey yazılarında adı çəkilən nadir qadın liderlərdən biridir.[1][2]
| İlbigə xatun Göytürkcə: 𐰃𐰞𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀 𐰴𐰀𐱃𐰆𐰣 | |
|---|---|
Göytürk xatunu | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Milliyyəti | Türk |
| Həyat yoldaşı | İltəriş xaqan |
| Uşaqları | Bilgə xaqan, Kül Tigin, Tonqa Tigin |
| Ailəsi | Aşina |
| Dini | Tenqriçilik |
İlbilgə Xatun VII–VIII əsrlərdə Göytürk dövlətinin əsas fiqurlarından biri olmuşdur. Onun haqqında əsas məlumatlar Orxon yazılarından gəlir. Yazıtlarda o, Türk xalqının qurtuluşu və dövlətin yenidən qurulması uğrunda əri İltəriş Bilgə Xaqan ilə birlikdə tanrı tərəfindən seçilmiş şəxs kimi təqdim edilir.[1]
İlbilgə Xatun dövlət idarəsində mühüm rol oynamış və oğulları Bilgə xaqan və Kültigin və Tonqa Tiginin yetişdirilməsində həlledici fiqur olmuşdur. Onun müdrikliyi və xalqına bağlılığı yazıtlarda “el bilgəsi” (xalqın müdriki) kimi yüksək dəyərlə qeyd edilir.[3][4]
Ənənəvi türk dövlət sistemində “xatun” titulu yalnız hökmdarın həyat yoldaşı mənasında deyil, həm də dövlətin idarəsində iştirak edən, siyasi qərarlarda söz sahibi olan lider fiqur kimi qəbul olunurdu.[4] İlbilgə Xatun bu anlayışın canlı təcəssümü kimi bilinir.
İlbilgə Xatun haqqında əsas məlumatlar olan Orxon-Yenisey yazıları Göytürk dövrünə aid ən qədim türk əl yazılarıdır və türk tarixinin, dilinin, mədəniyyətinin ən vacib mənbələrindəndir. Yazıtlarda İlbilgə Xatunun adı nadir hallarda qadın adı kimi keçir və onun dövlət və xalq qarşısında oynadığı mühüm rolu təsdiq edir.[1][2]
Orxon yazıtlarında İlbilgə Xatun, həm ərinin — İltəriş Bilgə xaqanın, həm də oğullarının uğurlarında önəmli rol oynamış və xalqın qurtuluşu yolunda tanrı tərəfindən seçilmiş şəxs kimi göstərilir. Yazılarda onun müdrikliyi və xalqına sədaqəti vurğulanır.[1][3]
Bilgə xaqan və qardaşı belə deyir: [1][5]
Üstdə türk göyü, türk qutlu yerini, suyunu ancaq düzən etmiş. Türk boyları yox olmasın deyə, boylar olsun deyə atam İltəriş xaqanı, anam İlbilgə xatunu tanrı təpəsində tutub yuxarı sürətli yüksəltmiş həqiqətən.
Bu yazıtlar İlbilgə xatunun tarixi şəxsiyyətini və onun dövlətçilik ənənələrindəki yerini öyrənmək üçün əsas sənədlərdən sayılır. İlbilgə xatun türklərin dövlətçilik ənənəsində qadınların mühüm yer tutduğunu göstərən əsas tarixi fiqurlardan biridir.[1][2]
Əri: İltəriş Bilgə Xaqan — İkinci Göytürk Xaqanlığının qurucusu.[2] Oğulları:
“İl” — xalq, el, dövlət “Bilgə” — müdrik, ağıllı Bu baxımdan “İlbilgə” adı “xalqın müdriki” və ya “dövlətin ağıllı qadını” mənasını verir.[3]
İlbilgə xatunun ölüm tarixi və şəraiti barədə dəqiq məlumat yoxdur. Tarixi mənbələrdə bu barədə ətraflı bilgi verilməsə də, onun İltəriş Bilgə xaqan və Tonyuqukun Yenisey qırğızları ilə mübarizəsi zamanı vəfat etdiyi ehtimal olunur.[2]