Üçoxlar (türkm. üçok) — orta əsrlərdə mövcud olmuş oğuz-türkmən tayfalarının ittifaqı. Türk mifologiyasında “yer tayfalarını” (türk. yersel boylar) və ya yer boylarını (türk. arzi kavimler) ifadə etmək üçün üçoxlar anlayışından istifadə edilmişdir. Bunlar Oğuz xanın birinci (yerdən çıxan) arvadından olan üç oğlu və onların nəslindən olan tayfalardırlar.[1] Bunlar 24 tayfadan ibarət olan Oğuz türklərinin 12 tayfasını təşkil edirlər.
XIX əsrdə üçox tayfalarının ittifaqına türkmən tayfası olan Yomutların arasında rast gəlinmişdir.[2]
Elxanilər dövlətinin məşhur dövlət xadimi və tarixçisi olan Rəşidəddin yazdığı “Cəmi ət-Təvarix” adlı geniş tarix kitabında bu etnonimin mənşəyi ilə bağlı aşağıdakı variantı vermişdir: Oğuz xanın altı oğlu ova getmiş və burada onlar qızıl yay və üç qızıl ox taparaq atalarına gətirmişdirlər. Oğuz xan yayı üç böyük oğluna verir ki, bunu öz aralarında bölüşdürsünlər və onları "Bozox" adlandırır, oxları isə kiçik oğlanları arasında bölüşdürür və onlara "Üçox" adını verir.
Məşhur rus və sovet tarixçisi və şərqşünası olan, akademik V.V.Bartold etnonim üçün “üç oxdan olanlar” kimi oxşar bir məna vermişdir.[3]
Onlar Gümüş oxların sahibidirlər. Onlar 24 oğuz tayfasından 12 tayfanı təşkil edirlər. Onlar yerlə əlaqədar olan elementləri simvolizə edirlər. Sözün mənası üç oxu olanlar deməkdir. Ox sözü bir çox mənbələrdə tayfa (boy) mənasında istifadə edilmişdir, Onox, Bozox, Üçox. “Oğuz” və “Oğur” sözləri də oxşar mənalarda işlədilir. On Oğur, Beş Oğur, Şar Oğur, Doqquz Oğuz... Üçoxlara “Daxili Oğuz” və ya İç Oğuz da deyilmiş və onlar sol qolu təşkil etmişdirlər.
Onun simvolu Şunqardır. Oğulları:
- a) Bayan: Həmişə nemətlə, bərəkətlə dolu olan yer deməkdir. Ağqoyunlular sülaləsi, İzmirdən Gəncəyə qədər olan ərazidəki Bayandur adlı yerlər bu tayfanın adından yaranmışdır.
- b) Beçenek/Peçenek: Yaxşı döyüşçü deməkdir. Qara dənizin şimalı və Balkanlara miqrasiya etmiş, 1071-ci ildə baş vermiş Malazgird və 1176-cı ildə baş vermiş Miryakefalon meydan döyüşlərində Bizansın tərəfindən ayrılaraq Səlcuqların tərəfinə keçmiş peçeneqlər, Ankara, Çuxurova və Hələb ərazilərindəki türkmən oymaqlarından olan peçeneqlər bu qəbilədəndirlər.
- c) Çavuldur/Çavundur: Məşhur, şərəfli, çevik deməkdir. Türkmənistanda Manqışlaq çavuldurları, Çorum ətrafındakı Çavuldur və Anadolu torpaqlarındakı çavdar türkmən boyları, Ərzurum və ətraf ərazilərdəki Çavundur adlı kəndlər bu tayfanın adından götürülmüşdür.
- d) Çəpni: Düşmənlə gördüyü yerdə döyüşən, müharibə aparan, sürətli bir formada onu məhv edən deməkdir. Rizə ilə Sinop arasındakı ərazidə yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış dəmirçi çepnilər, Kırşəhər, Manisa, Balıkəsir ətrafında, həmçinin də Qars və Van regionları ərazilərində isə türkmən oymağından olan çəpnilər yaşayırlar.
Onun simvolu üç quşdur. Oğulları
- a) Salur: Harada olarsa, qılınc və çomağı ilə iş görən deməkdir. Qars və Ərzurum hakimləri, Salur Qazan Xan sülaləsi, Sivas və Kayse hakimi, həmçinin də alim və şair olan Qazi Bürhanəddin və onun yaratmış olduğu dövlətin nümayəndələri, Fars Atabəyləri, Salqurlular və Xorasandakı Təkə Yomut və Sarık adlı türkmənlərin əksəriyyəti bu qəbilədəndirlər.
- b) Eymür/İmir: Çox yaxşı və zəngin olan deməkdir. Ağqoyunlular, Zülqədirli və Hələb türkmənləri arasında olan Eymürlü/İmirli oymaqları, Gürcüstan ilə Çıldırdakı bəzi tərəkəmə tayfaları (oymaq) bu tayfadandır (boy)
- c) Alayuntlu/Alayundlu: Alaca atlı, yaxşı heyvanları olan deməkdir. Yonca sözü bu tayfanın xatirəsindən qalmışdır.
- d) Yürəgir/Ürəgir: Həmişə yaxşı işlər görən, nizam-intizam yaradan, yaradıcı deməkdir. Orta Toros və Çukurova ərazisində yaşayan Üçoxlu türkmənlərinin əksəriyyəti, eləcə də Anadoludakı Ramazanoğulları bu tayfadandır.
Onun simvolu tetraçalandır. Oğulları:
- a) Iğdır: İgidlik, böyüklük deməkdir. Özündən sonra Anadolu ərazisində yüzlərlə yer adı qoyub-getmiş Iğdırlar, həmçinin İranda da böyük Qaşqay eli daxilində İğdır/Iğdır adları qoymuşdular.
- b) Begdüz/Büğdüz: Hamıya təvazökarlıq göstərən və hər kəsə xidmət edən deməkdir. Məhəmmədin (622-623-cü illər arasında Mədinəyə getmişdir) yanına elçi getmiş Begdüz Əmən nəslinin nümayəndəsi və Yenikənd yabqularından olan Şahməlikin atabəyi Quzulu, Hələb türkmənlərindən olan Begdüzlər bu tayfadandırlar.
- c) Yıva/İva: Dərəcəsi hamıdan üstün olan deməkdir. Böyük Səlcuqlu sultanı olan I Məlikşahın (1072-1092) zamanında Suriya və Fələstini tutmuş Atsız bəy, XII əsrdə Həmədanın qərbindəki Cəbəl ərazisinin hökmdarları olmuş Bərçəmoğulları bəyliyi, Hələb ətrafında səlibçilərə qalib gəlmiş Yaruk bəy, Cənubi Azərbaycanda Qacar tayfa ittifaqının Yıva tayfası bu tayfadandır. Ankarada məşhur olan Yıva yemişi bu tayfanın yaşadığı və onların adını daşıyan kəndlərdə bitir.
- d) Qınıq: Hər yerdə hörmətli, möhtərəm deməkdir. Böyük Səlcuqlu və Anadolu Səlcuqlu dövlətlərinin əsasını qoymuş tayfalar, Mərkəzi Toros ərazisində yerləşən Üçox türkmənləri, Hələb, Ankara və Aydında yaşayan Qınıq oymaqları bu tayfadandır.
- ↑ С. Атаныязов. "Словарь туркменских этнонимов". Google Books. Ашхабад, Ылым. 1988. 2020-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
- ↑ П. М. Мелиоранский. "Памятник в честь Куль-Тегина". 1898.
- ↑ В. В. Бартольд. "Сочинения. Том 2. Часть 1 (Общие работы по истории Средней Азии, Кавказа и Восточной Европы)".
- E. G. Ambros, P. A. Andrews, Ç. Balım, L. Bazin, J. Cler, P. B. Golden, A. Gökalp, B. Flemming, G. Hazai, A. T. Karamustafa, S. Kleinmichel, P. Zieme, E. J. Zürcher; Artikel Turks, Encyclopaedia of Islam, Digital Edition, The Tribal History Of The Central Asian Turks