Fevral inqilabından sonra Zaqatala dairəsində də Müvəqqəti Hökumətin orqanları yaradılmağa başlamışdı. 1917-ci il oktyabrın 20-də Zaqatala dairəsi Kazak qoşunlarının, Qafqaz dağlıları və düzəngahlarının azad xalqlarının Cənub-Şərq ittifaqına daxil edilmişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra Zaqatala dairəsini özünün mübahisəsiz ərazisi elan etmişdi. Zaqatala Milli Komitəsi 28 iyun 1918-ci il tarixində Zaqatala dairəsi əhalisinin Zaqatala dairəsinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə birləşməyi haqaında olan arzusunu teleqramla Azərbaycan hökumətinə bildirmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti 30 iyun 1918-ci ildə qəbul etmiş və Zaqatala dairəsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə birləşmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti bu qərarla Gürcüstanın ərazi iddialarına qarşı qanuni yol ilə cavab vermiş, onun həyata keçirilməsinə nail ola bilmişdi. Hökumət 1918-ci il iyulun 30-da Zaqatala dairəsində vəziyyətin öyrənilməsi üçün Maliyyə, Ədliyyə və Daxili İşlər nazirlikləri nümayəndələrindən ibarət komissiya yaratmış, ona yerli əhalinin arzu və istəklərinin öyrənilməsi və b. mühüm vəzifələr tapşırmışdı. Daxili İşlər nazirliyinə Zaqatala dairəsində digər quberniyalarda qəbul edilmiş əsaslarla inzibati hakimiyyət təşkil etmək həvalə olunmuşdu. Zaqatala dairəsi rəsmi sənədlərdə quberniya adlandırılmağa başlamışdı.

1919-cu il fevralın 17-də Gəncə dairə məhkəməsinin səlahiyyətlərinin Zaqatala quberniyası və Şimal-Qərbi Azərbaycana aid edilməsi haqqında qərar qəbul edilmişdi. 1919-cu il 26 fevral qərarı ilə Zaqatala quberniyası Muxax sahəsinin yoxsul ailələrinə 1715 pud taxıl ayrılmışdı. Zaqatala qubernatoru general Əliyar bəy Haşımbəyov 1919-cu il martın 16-da Şimal-Qərbi Azərbaycan general qubernatoru təyin edildikdən sonra 16 mart 1919-cu il tarixində həmin vəzifəyə Məhəmməd bəy Şahmalıyev təyin olunmuşdur. 1919-cu il 25 oktyabr — 2 noyabrda Azərbaycan Respublikasının Zaqatala quberniyası və Tiflis quberniyasının Sığnax qəzası arasında müvəqqəti sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi üçün Azərbaycan və Gürcüstan respublikalarının beynəlxalq komissiyası fəaliyyət göstərmişdi. Tərəflər bütün məsələlərin sülh yolu ilə həll edilməsini qərara almışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Zaqatala şəhərinin sosial-iqtisadi və mədəni həyatının inkişafına da diqqət yetirirdi. Parlament 1919-cu il noyabrın 6-da Zaqatala şəhər təsərrüfat idarəsinə şəhər küçələri, su boruları və digər qurğuların təmiri üçün xəzinə vəsaitindən 70 min manat ayırmaq haqqında qanun qəbul etmişdi. Şəhərin Talaçayın daşqınlarından qorunması məqsədilə 1920-ci il fevralın 26-da 234 min manatdan çox vəsait ayrılması haqqında daha bir qanun qəbul edilmişdi. Hökumət isə ciddi ehtiyac olduğunu nəzərə alaraq 1920-ci il fevralın 2-də Zaqatala şəhərində kişi müəllimlər seminariyası açılması barədə qərar vermişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Zaqatala quberniyasında həyata keçirdiyi tədbirlər ona böyük nüfuz qazandırmışdı.

1917-ci il Qafqaz təqviminin məlumatına görə Zaqatala dairəsinin ərazisi 3502,24 kv.verst idi. Dairə inzibati cəhətdən Əliabad, Car-Muxax, Qax sahələri və Almalı, Balakən, Muxax rayonlarına bölünürdü. Həmin məlumata əsasən Zaqatala şəhərində 4505 nəfər (2456 kişi, 2049 qadın) yaşayırdı. Bütövlükdə dairədə 92608 nəfər (48323 kişi, 44285 qadın) əhali yaşayırdı. Onlardan 86128 nəfər (93%) yerli sakin, 6480 (7%) müvəqqəti yaşayanlar idi. Zaqatala dairəsi əhalisinin 85136 nəfərini (92%) müsəlmanlar təşkil edirdi. Zaqatala dairəsində hərbi idarə sistemi mövcud idi. Hərbi, mülki və inzibati hakimiyyət hərbi rəisin əlində cəmləşmişdi. Əhalinin əsas məşğuliyyəti kənd təsərrüfatı, başlıca olaraq tütünçülük idi. Sənətkarlıq və ticarət də inkişaf etmişdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin XI Qırmızı Ordu tərəfindən süqutundan sonra mayda Zaqatala quberniyasında da sovet hökuməti quruldu, qəza inzibati-ərazi vahidi tətbiq olundu. Sovet hökumətinə qarşı müqavimət hərəkatı zamanı Zaqatala anti-sovet üsyanlarının mərkəzlərindən biri oldu. 1920-ci il iyunun 6-da Zaqatalada antisovet üsyanı başladı. XI Qırmızı Ordu hissələri yalnız iyunun 18-də Zaqatala üsyanının yatıra bildi. Zaqatala qəzası 1929-cu ildə həyata keçirilən rayonlaşdırma zamanı ləğv olundu. Onun ərazisində Zaqatala, Balakən və Qax rayonları yaradıldı.

• Əliyar bəy Haşımbəyov 26 iyun 1918 − 16 mart 1919
• Məhəmməd bəy Şahmalıyev 16 mart 1919 − 16 yanvar 1920
• Bahadur xan Mallaçixanov 16 yanvar 1920 − 28 aprel 1920

Ədəbiyyat

• . Azərbaycan Nəşriyyatı. 1998. 560.
• Азербаиджанская Демократическая Республика (1918–1920). Внешняя политика (документь и материалы), Б., 1998;
• Respublika elmi-konfransının materialları, B" 2003;
• Летифова Э., Северо-западный Азербаиджан: Илисуйское султанство, Б., 1999;
• Шепетьев А., Доклад о спорных Кавказских территориях, на которые имеют права самоопределившиеся азербаиджанские тюрки// Изв. АН Азерб. ССР (серия истории, философии и право), 1990, № 2.
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920). Parlament (stenoqrafık hesabatlar), c.1–2, B" 1998:

İstinadlar