Yelena Bulqakova 1893-cü il oktyabrın 21-də (2 noyabr) Riqada anadan olub. Onun anadan olduğu və uşaqlıq illərinin keçdiyi ev qorunub saxlanılıb (Fellinskaya küç., №1, 1930-cu illərdə nömrə 3-ə dəyişdirilmişdir). Onun atası, vəftiz olunmuş yəhudi Sergey Nurenberq (o, bu soyadı tez-tez Nürnberq kimi yazırdı) müəllim, sonra vergi müfəttişi, jurnalist olub və Riqa qəzetləri ilə əməkdaşlıq edib. Anası Aleksandra Aleksandrovna, qızlıq soyadı Qorskaya (1864-1956), pravoslav keşişinin qızı idi. Yelena Sergeyevanın bir bacısı Olqa (1891-1948) və iki qardaşı var idi - Aleksandr (1890-1964) və Konstantin (1895-1944).

Anasının təkidi ilə ailə üzvləri evdə ancaq rus dilində danışırdılar və birlikdə pravoslav kilsəsinə gedirdilər. Uşaqlar rus məktəbinə qoyulmuş və yalnız ruslarla ünsiyyətdə olurdular. Ona görə də Yelena da bütün qardaş və bacıları kimi sırf rus mühitində böyüyüb. Rus mühiti və tərbiyəsi Yelenanı uşaqlıqdan rus mədəniyyətinə sevgisini formalaşdırıb, onun gələcək həyatını müəyyən edib.

Yelena Bulqakova 1902-1911-ci illərdə Riqa Lomonosov adına Qadın Gimnaziyasında təhsil alıb. 1912-ci ildə ordu zabiti leytenant Bokşanski 19 yaşlı Yelenaya elçi düşüb. Lakin Yelena onu onunla yox, böyük bacısı Olqa ilə evlənməyə razı salıb.

1915-ci ildə Yelena və Olqa Moskva İncəsənət Teatrında işə düzəlməyə çalışıb. Nəticədə Olqa teatra qəbul olundu, o isə tərcümeyi-halına görə atasının katibi vəzifəsini icra etməyə davam edib. 1917-ci ildə onun valideynləri Riqaya qayıtdılar və burada Sergey Markoviç vəfat etdi.

1918-ci ilin dekabrında o, məşhur faciə aktyoru (daha sonra eyni dərəcədə məşhur anarxist) Mamont Dalskinin oğlu Yuri (Georgi) Neyolovla nigaha girir. Yuri Neyolov hərbi zabit olub. O, 1919-cu ildə Qırmızı Ordunun Qərb Cəbhəsinin tərkibində fəaliyyət göstərən 16-cı Orduya daxil olub, burada ordu komandiri N.V.Solloqubun katibi (adyutantı) vəzifəsində çalışıb.

Məhz o zaman adyutant Neyolov və həyat yoldaşı Yelena Sergeyevna eyni 16-cı Ordunun qərargah rəisi vəzifəsini icra edən Yevgeni Şilovski ilə tanış olublar. Təxminən bir ildən sonra 16-cı Ordunun qərargahının 27 sentyabr 1920-ci il tarixli əmri ilə Yuri Neyolov Qərb Cəbhəsinin qərargah rəisi vəzifəsinə göndərildi və həmin ilin dekabrında o, Cənub Cəbhəsinə təyin olunub. Onun Yelena Sergeyevna ilə nikahı pozuldu. 1921-ci ilin payızında Yelena Şilovskinin həyat yoldaşı oldu. Onların iki oğlu Yevgeni (1921-1957), 1926-cı ildə isə Sergey (1926-1977) doğulub. 1928-ci ildə onun həyat yoldaşı Moskva Hərbi Dairəsinin qərargah rəisi, general vəzifəsinə təyin edildi. Yelena Sergeyevna ailəsi ilə birlikdə Moskvaya köçdü.

28 fevral 1929-cu ildə Maslenitsa bayramı zamanı, ehtimal ki, Moskvada rəssam Moisenkonun evində Yelena Sergeyevna o vaxtkı məşhur yazıçı, jurnalist və dramaturq Mixail Afanasyeviç Bulqakovla tanış olub. İllər sonra o, bu tanışlığını belə təsvir edib: “1929-cu ilin fevralında maslenitsa bayramı idi. Bəzi dostlar bu münasibətlə ziyafət təşkil etmişdilər. Nə mən ora getmək istəyirdim, nə də nədənsə getməyəcəyinə qərar verən Bulqakov. Amma ziyafətə dəvət olunan şəxslər həm onun, həm də mənim marağıma səbəb oldu. Təbii ki, məni maraqlandıran onun soyadı idi... Ümumiyyətlə, tanış olmuşuq, yaxın olmuşuq. Tez, qeyri-adi dərəcədə sürətli idi, heç olmasa mənim tərəfimdən həyat sevgisi idi".

Onların münasibətləri sürətlə inkişaf etdi. Yelena Sergeyevna tez-tez Bulqakovların evində olur və Mixail Afanasyeviçin ikinci həyat yoldaşı Lyubov Evgenievna Belozerskaya ilə dostlaşır. 1930-cu ilin martında Yelena Sergeyevna Bulqakova məşhur məktubunu çap edib SSRİ hökumətinə çatdırmağa kömək etdi.

1930-cu ilin sonu və ya 1931-ci ilin əvvəlində Yelena Sergeyevnanın əri Yevgeni Aleksandroviç Şilovski onun Bulqakovla sevgi münasibətindən xəbər tutdu. 1931-ci il fevralın 5-də “Ağ qvardiya” romanının son səhifəsində Mixail Afanasyeviç yazır: “Arayış Təhkimçilik... ildə ləğv edildi”. Ehtimal olunur ki, Bulqakov Yelena Sergeyevanı bir daha görməyəcəyinə söz verdiyi zaman Şilovski ilə çətin söhbəti məhz bu gün olub. İl yarımdan sonra o, bu sətirləri yazmışdı: "Bədbəxtlik 1931-ci il yanvarın 25-də baş verdi" - o vaxt düşündükləri kimi, Yelena Sergeyevna ilə görüşdükləri son gün idi.

Onlar 20 ay bir-birini görmədilər. 1932-ci ilin iyununda Bulqakov və Yelena Sergeyevna F.N.Miçalskinin vasitəsilə Metropol restoranında görüşdülər. Hər ikisi bir-birlərini sevməyə davam etdiklərini başa düşdülər. Elena Sergeyevna uşaqları ilə birlikdə Lebedyana getdi və burada ərinə məktub yazdı və "onu buraxmağı" xahiş etdi. Yelena Sergeyevnanın əri ilə ayrılması problemsiz ötüşmədi. Uşaqların "bölünməsi" ağrılı və çətin oldu. Böyük oğlu 10 yaşlı Yevgeni, atası ilə qaldı, ən kiçiyi, 5 yaşlı Seryoja, anası ilə Bolşaya Piroqovskaya, 35A ünvanındakı Bulqakovun evinə köçdü.

Bulqakov ilə nigah

3 oktyabr 1932-ci ildə Bulqakov ikinci həyat yoldaşı L.E.Belozerskaya ilə boşandı və oktyabrın 4-də Yelena Sergeyevna ilə nikahı bağlandı. Mixail Afanasyeviçin birinci arvadı Tatyana Nikolayevna Lappa-Kiselqof xatirələrində yazırdı ki, Bulqakov ona bir neçə dəfə: "Mən üç dəfə evlənməliyəm!" demişdi. Sanki bunu ona üç dəfə evliliyi ədəbi uğurun açarı hesab edən Aleksey Tolstoy məsləhət görmüşdü. Yelena Sergeyevna isə xatirələrində bunu başqa cür yazırdı: Guya, Kiyevdə bir falçı ona üç dəfə evlənəcəyini söyləmişdi. Hər halda Bulqakovun əvvəl ki, hər iki həyat yoldaşı boşanmalarını əvvəlcədən gözlənilən nəticə hesab edirdilər.

1933-cü il martın 14-də Bulqakov Yelenaya əsərləri ilə bağlı nəşriyyatlar və teatrlarla müqavilə bağlamaq, habelə qonorar almaq üçün etibarnamə verir. Yelena Sergeyevna yazıçının 1930-cu illərdə yazdığı bütün əsərlərini onun diktəsi ilə makinada yazır.

Evləndikdən bir il sonra, Yelena Sergeyevna ərinin xahişi ilə Mixail Afanasyeviçin həyatının son günlərinə qədər 7 il yazdığı gündəlik tutmağa başlayır. Gündəliyi oxuyarkən bir fakt diqqəti cəlb edir: Elena Sergeyevna və Bulqakovun birlikdə həyatında bir dənə də olsun mübahisə olmayıb. Şəraitlərin bəzən nə qədər çətin olduğunu nəzərə alsaq, bu təəccüblüdür. Onlar həqiqətən də bir-birləri üçün yaradılmışdılar. Yelena Sergeyevnada yazıçı təkcə əsl dost və sevgili deyil, həm də onun ilhamvericisi, ədəbi katibi və bioqrafı, sadiq və yorulmaz əməkdaş tapdı.

Yelena Sergeyevna özünü tamamilə ərinə və onun işinə həsr etdi. O, onun diktəsi ilə yazır, əlyazmaları çap edir, onları redaktə edir, teatrlarla müqavilələr bağlayır, lazımi insanlarla danışıqlar və yazışmaları aparırdı. Onun böyük xidməti Bulqakovun arxivinin qorunması oldu. O, bir nüsxədə saxlanılan bir çox əlyazmanı yenidən çap etdirməyi bacardı. Onun inanılmaz enerjisi sayəsində Bulqakovun ölümündən sonra onun əvvəllər nəşr olunmamış əsərlərinin bir çoxu işığı görə bildi, bunlardan da ən başlıcası, əlbəttə ki, “Master və Marqarita” romanıdır.

Bulqakovun vəfatından sonra

1939-cu ildən Mixail Bulqakovun səhhəti kəskin şəkildə pisləşməyə başladı. O, tədricən görmə qabiliyyətini itirirdi. Həkimlər Bulqakova böyrək xəstəliyi olan hipertonik nefroskleroz diaqnozu qoydular. Eyni dövrdə yazıçı həyat yoldaşı Yelena Bulqakova "Master və Marqarita" romanının son versiyasını diktə etməyə başladı. Roman ilk dəfə 1966-cı ildə, yəni yazıçının ölümündən 26 il sonra Moskva jurnalında çap olundu və Bulqakova dünya şöhrəti gətirdi. 1940-cı ilin fevralından dostları və qohumları nitqini itirmiş Bulqakovun çarpayısının yanında daim növbə çəkirdilər. 1940-cı il martın 10-da, ömrünün 49-cu ilində Bulqakov vəfat etdi. Martın 11-də Sovet Yazıçılar İttifaqının binasında onun anım mərasimi keçirildi. Bulqakovun cəsədi yandırıldı, külləri martın 12-də Novodeviçi qəbiristanlığında dəfn olundu.

1940-cı il oktyabrın 14-də Moskvada Aktyorlar Evində Bulqakovun xatirəsinə həsr olunmuş dəfn məclisi keçirildi. 1952-c ildə onun məzarında Yelena Bulqakovanın xahişi ilə əvvəllər Qoqolun qəbri üzərində olan "Qolqota" adlı bir daş-abidə qoyuldu.

Mixail Afanasyeviçin ölümündən sonra Yelena Sergeyevna Faina Georgiyevna Ranevskayanın himayəsi altına keçdi. Böyük Vətən müharibəsi zamanı onlar birlikdə Daşkəndə evakuasiya edilmişdilər. Burada Ranevskaya Bulqakovanı Anna Axmatova ilə tanış etdi. Moskvaya qayıtdıqdan sonra Ranevskaya bir sıra tanışlarına Bulqakovun dul arvadına əsərlərin nəşrində kömək etmək üçün müraciət etdi. Svyatoslav Rixter, Aram Xaçaturyan, Qalina Ulanova və Roman Karmen bu müraciətə müsbət cavab verdilər.

Bulqakovun yaradıcı irsi ilə işləməkdən əlavə, Yelena Sergeyevna tərcümələrlə də məşğul olurdu (əsasən özünü maddi cəhətdən təmin etmək məqsədilə). O, Qustav Emar, Jül Vern və Andre Moruanın "Lelia, ya da Jorj Sandın həyatı" kitabının fransız dilindən tərcümələrinə sahibdir.

1961-ci ildə filoloq Abram Vulis sovet satirikləri haqqında əsər yazırdı. O, “Zoykanın mənzili” və “Qırmızı ada”nın yarı unudulmuş müəllifini xatırlayır. Vulis yazıçının dul arvadının sağ olduğunu öyrənir və onunla əlaqə saxlayır. Vulisə ilk vaxtlar inamsız yanaşan Yelena Sergeyevna ona oxumaq üçün “Master”in əlyazmasını verir. Şoka düşən Vulis təəssüratlarını çoxları ilə bölüşür, bundan sonra bütün ədəbi Moskvada dahi bir roman haqqında şayiələr yayılmağa başlayır. Roman 1966-1967-ci illərdə Moskva jurnalında ilk nəşri çap olunur (tirajı 150 min nüsxə). Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, A.Vulisin romanın üzə çıxmasında vacib rolu haqqında hekayənin mənzərəliliyinə baxmayaraq, romanın nəşrində əsas fiqurlar hələ də 1942-ci il Daşkənd qışından bir-birini tanıyan Konstantin Simonov və Yelena Bulqakova idi. Yelena Bulqakova yarımçıq qalmış romanı çapa hazırlamaqda çox böyük mətn işi görüb.

Yelena Sergeyevna 1970-ci il iyulun 18-də 77 yaşında vəfat edib. O, üç əri və böyük oğlu Yevgeninin ölümünü görmüşdü. O, Novodeviçye qəbiristanlığında ərinin yanında, Qoqolun "Qolqota" adlı bir daş-abidəsinin altında dəfn edilib.

Yelena Bulqakovanın 1967-ci ildə S.A.Lyandreslə birlikdə tərtib etdiyi "Mixail Bulqakovun xatirələri" toplusu yalnız yenidənqurma dövründə, hər iki müəllifin ölümündən sonra, 1988-ci ildə "Sovet yazıçısı" nəşriyyatında nəşr olunub.

Riqalı iş adamı Yevgeni Qomberqin təşəbbüsü ilə Yelena Sergeyevna Bulqakovanın yaşadığı evin üzərinə xatirə lövhəsi qoyulub. Yelena Sergeyevnanın xatirəsini əbədiləşdirmək üçün pul yığımı açıq şəkildə olub. Şura qurulanda 60-dan çox insan "Şri Qaneşa" xeyriyyə fondu vasitəsilə 3600 avro toplamışdı. Bu kompaniyada ən böyük ianə 500 avro olub ki, onu da xatirə lövhəsi quraşdırmaq çoxdankı arzusu olan bir şəxs edib. İdeyanın kütləvi müzakirəsi Nürnberqlərin yaşayış yerinin Fellinskaya küçəsindəki 1 nömrəli ev deyil, 3 nömrəli ev olduğunu müəyyən etməyə imkan verdi. Evin nömrələnməsi 1930-cu illərdə, Riqanın yeni hakimiyyət orqanları tərəfindən dəyişdirilib. Lakin buna baxmayaraq, ünvan sonda Bulqakovun əsərləri vasitəsilə tapılıb.

Xatirə lövhəsindəki barelyefin müəllifi heykəltəraş Yanis Stroupulisdir. Berelyefdə Yelena Sergeyevna Bulqakovanın 29 iyun 1902-ci ildən 17 oktyabr 1908-ci ilə qədər bu evdə yaşadığı bildirilir. Əvvəllər hesab olunurdu ki, Nürnberq ailəsi 1903-1910-cu illərdə burada yaşayıb. Bundan əlavə, ailə Riqada küçəndə ilk vaxtlar mənzillər kirayələyirdi. Bununla belə, Bulqakovanın özü Riqa ilə bağlı xatirələrini Fellinskaya küçəsi ilə əlaqələndirib, ona görə də lövhə orada quraşdırılıb.

Toplanmış vəsaitin qalan hissəsi Riqadakı Pokrovskoe qəbiristanlığında Yelena Sergeyevnanın atası S.M.Nürnberq və bacısı O.S.Bokşanskayanın məzarlarının bərpasına sərf olunub. Olqa Yelenadan əvvəl vəfat edib. O, Moskvada kremasiya edildi, 1948-ci ildə Bulqakova onun külünü Riqaya dəfn etmək üçün oradan gətirib. 1967-ci ildə Yelena Sergeyevna atasının. anasının və bacısının nəşinin Voznesenskoye qəbiristanlığında yenidən dəfn edilməsini təşkil etmək üçün Riqaya gəlib, lakin bu nəticə verməyib. 1990-cı illərdən Latviya Pravoslav Kilsəsinə keçən və bərpa olunmağa başlayan Pakrov qəbiristanlığında dəfn yerləri Riqalı tarixçi Svetlana Vidyakina tərəfindən aşkar edilib. O, məzar daşı üzərinə qoymaq üçün xaç və məzar daşı tapıb. Qəbir daşı 2020-ci ilin oktyabrında ucaldılıb.

• Яновская Л. М. . — М.: Советский писатель, 1983.
• Булгаков М. А. Письма. Жизнеописание в документах. — М.: Современник, 1989.
• Чудакова М. О. Жизнеописание Михаила Булгакова. — 2-е изд., доп. — М.: Книга, 1988.
• Соколов Б. В. Булгаковская энциклопедия. Ad Marginem. М.: Локид; Миф. 1998. ISBN 5-320-00143-6.