Yapon riyaziyyatı və ya vasan (和算?)Edo dövründə ortaya çıxmış və Meyci islahatına qədər Yaponiyada istifadə olunmuş ənənəvi riyazi sistem. Meyci islahatından sonra Avropadan Yaponiyaya gətirilmiş riyazi sistem isə yosan (洋算?) adlanır. Abak və bir neçə termindən başqa vasan hazırda Yaponiyada sadəcə tarixi mövzu hesab olunur.

Yaponiyada "Vasanın tanrısı" adlandırılan Seki Takakazu.

Tarixi

XIX əsrə qədər

Formal riyaziyyat Yaponiyaya ilk dəfə VII-VIII əsrlərdə Çindən gəlib. Lakin vurma cədvəli kimi sadəcə riyazi vasitələr istisna olmaqla, bu biliklərin çoxu unudulub. XVI əsrdə yaponlar Çindən gələn və formasında olan yeni riyazi biliklərlə tanış olublar. Bu yeni riyaziyyatın faydalı olacağını düşünən samuray və tacir siniflərinin dəstəyi ilə Yaponiyaya xas olan yeni riyazi sistem inkişaf etmişdir.

Yapon riyaziyyatı haqqında olan və dövrümüzə qədər gəlib çatmış ən köhnə traktat 1620-ci ildə tərəfindən nəşr olunmuş "Bölmə haqqında yazılar" əsəridir. Onun tələbəsi olan tərəfindən 1627-ci ildə nəşr olunmuş "Cindoki" əsəri isə praktiki hesablamalarda geniş istifadə olunmuş, uzun müddət arifmetika dərsliklərinin başlıqları üçün termin olaraq işlədilmişdir. Həmin dövrdə Çindən gələn, çubuqlarla hesablama metodu olan tenqencutsu metodu sayəsində bir məchulu olan cəbri bərabərlikləri hesablamaq mümkün olmasa da, eynivaxtlı bərabərlikləri həll etmək üçün yorucu metod idi. Yaponiyada "Vasan tanrısı" olaraq adlandırılan Seki Takakazunun hazırladığı cəbri notasiya sisteminə qədər bu problem həll olunmamış qalmışdır. Seki determinantlar nəzəriyyəsini inkişaf etdirmiş, dairənin çevrəsini hesablamaq üçün düstur tapmış, beləliklə, vasanın bünövrəsini qoymuşdur.

 
Sekinin "Katsuya Sampo" (1712) əsərinin replikası. Səhifədə Bernulli ədədlərindən bəhs olunur.

Sekinin tələbəsi olan "Tetsucutsu sankey" (1722) əsərində genişlənmə və görüşmə sürəti nəzəriyyələrini inkişaf etdirmişdir. Qəribəliyi ilə tanınan riyaziyyatçı XVIII əsrdə Laplas teoremini və avropalı alimlərdən öncə kəşf etmişdir. Həmin dövrdə yaşamış pi ədədini 50-ci mərtəbəyə qədər hesablaya bilmiş, Kuruşima ilə birlikdə çalışaraq Seki və onun tələbələri tərəfindən inkişaf etdirilmiş riyaziyyatı sistemləşdirmişdir. Bu iş tərəfindən davam etdirilmişdir. Yamacinin tələbələrindən biri olan, Kurume daymyosu 1769-cu ildə yazdığı, vasan prinsiplərindən bəhs edən "Cuki sampo" əsəri ilə riyaziyyatı populyarlaşdırmışdır. Yamacinin digər tələbəsi olan qövslər və çevrələr elmini inteqral hesablamalar nəzəriyyəsinə qədər inkişaf etdirmişdir. Acimanın işləri tələbəsi olan tərəfindən davam etdirilmişdir. Vada müəyyən inteqrallar cədvəlini hazırlamış və Qərbdəki sistemə oxşayan sistem hazırlamışdır.

XIX əsrdən sonra

XVII-XVIII əsrdə yaşamış vasan alimlərinin çoxu samuray sinifindən olsa da, XIX əsrin birinci yarısında bir çox tacir sinifindən şəxs vasanla məşğul olmağa başlamışdır. Lakin bu dövrdə yeni nəzəriyyələrindən böyük irəliləyişlər olmamışdır, məktəblər arasında mübahisələr getmişdir. Moqamiryu (və ya Saycoryu) adlı məktəb qurmuş və 20 il boyunca Yamacinin tələbəsi olan ilə mübahisə aparmışdır. Mübahisələr riyaziyyatından özündənsə, məktəblərin nüfuzu ətrafında cərəyan edirdi.

XIX əsrin ortalarında həndəsi fiqurları öyrənmək populyarlaşmışdır. Yapon riyaziyyatçılar dəniz naviqasiyası və digər praktiki məqsədlər üçün astronomiya, triqonometriya, loqaritma və digər riyazi aspektləri Avropadan götürməyə başlamışdırlar.Meyci dövrünün ilk illərində vasan alimləri yeni məktəb sistemi üçün riyaziyyat kurrikulumunun inkişaf etdirilməsində köməklik etmişdirlər. Yaponiyanın ən qədim akademik cəmiyyəti olan və hazırkı sələfi olan Tokio Suqakuşa cəmiyyəti 1877-ci ildə təsis olunanda üzvlərinin yarısından çoxu vasan təhsili almışdı. Lakin əsrin sonuna doğru Qərb riyaziyyatı vasanı geridə qoymağa başlamışdır.

Məşhur riyaziyyatçıları

  • (XVII əsr)
  • (1598–1672)
  • Seki Takakazu (1642–1708)
  • (1664–1739)
  • (1690–1744)
  • (1704–1772)
  • (1714–1783)
  • (1734–1807)
  • (1739–1783)
  • (1747–1817)
  • (d. 1757)
  • (1787–1840)

İstinadlar

Ədəbiyyat

  • . VIII cild. Tokio: Kodansha. 1983. səh. 231. ISBN 0-87011-628-2. İstifadə tarixi: 12 mart 2022.
Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023