Yüksəltmə və ya aplift (ing. uplift) – daha inkişaf etmiş bir irqin nisbətən daha az inkişaf etmiş bir irqin təkamül prosesinə müdaxil edərək həm texnoloji, həm də intellektual cəhətdən "yüksəltməsi" ilə xarakterizə olunan elmi fantastika motivi. Yüksəltmə konsepsiyası əsasən planetlərarası irqlərin münasibətindən bəhs edən elmi fantastika əsərlərində daha populyar olsa da, bəzən planetdaxili irqlər arasındakı münasibətlərdə də istifadə olunur.
Tarixi
Yüksəltmə motivinin istifadə olunduğu ən qədim nümunə Herbert Uells tərəfindən 1896-cı ildə yazılmış "Doktor Moronun adası" romanıdır. Bu əsərdə Doktor Moro müxtəlif cərrahi proseslərlə heyvanları insanlaşdırmağa çalışır. Bu əsər "" (1932) kimi bir çox film adaptasiyası üçün ilham mənbəyi olmuşdur.
Kino dünyasında tanınan ən məşhur yüksəltmə hekayəsi 1968-ci ildə çəkilmiş "2001: Kosmik Odissey" filmidir. Filmdə yadplanetlilər insan təkamülünə müdaxil edirlər. Film Artur Klarkın "" (1951) adlı qısa hekayəsindən təsirlənərək yazılsa da, Klark 1968-ci ildə filmin hekayəsini . Klarkın 1953-cü ildə yazdığı "" romanı da yüksəltmə konsepsiyasına malikdir. Bu romanda yadplanetlilər insanların sosial və bioloji təkamülünə müdaxilə edirlər.
"" əsərində heyvanlar insan səviyyəsinə gətirilərək kölə kimi işlədilir. Heyvanların yüksəldilməsi konsepsiyasına "" (1971) və "" əsərindəki (1952) itlər də daxildir.
Yüksəltmə konsepsiyasının istifadə olunduğu ən məşhur elmi fantastik əsər Devid Brin tərəfindən yazılmış "" seriyasıdır. Bu əsər sözügedən terminin populyarlaşmasına səbəb olmuşdur. Seriyanın "" (1980), "" (1983), "" (1987), "Parlaqlıq rifi" (1995), "Sonsuzluq sahili" (1996) və "Cənnətə çatış" (1998) romanları uğur qazanmışdır. Bu seriyada bir çox intellektli növlər ulduzlararası sivilizasiyada iştirak edərək yüksəldiləcək və onlara qatıla biləcək növlər axtarışındadırlar. İnsanlar bu sivilizasiyaya qoşulurlar, amma yuxarıdaların yüksəltməsi olmadan bunu bacarırlar. Bu hal insanlara müəyyən siyasi çətinliklər yaradır.
Yüksəltmə motivi müstəmləkəçilik dövründə yaşanan "" vəziyyətinə alleqoriya kimi qəbul olunur. Bu hal başqa planetlərin koloniyalaşdırılması barədə olan əsərlərdə daha çox hiss olunur. "" (1970) əsərində Belzaqor planetinin koloniyalaşdırılması təsvir olunur. Koloniyaçılar bu planetdə Nildoror irqini yüksəltmə məşğul olarkən onların əslində daha ağıllı olduqlarını müşahidə edirlər.İen Benksin "" seriyasında isə "Minds" adlı süni intellekt tərəfindən idarə olunan utopik insan cəmiyyətindən bəhs edilir. Bu süni intellekt ancaq insanları idarə etmir, həm də digər irqlərin təkamülünə də müdaxilə edir.
Əlaqəli anlayışlar
Kiberpank və genetik mühəndisliyi kimi elmi fantastika mövzuları öz-özünü yüksəltmə hesab olunur. isə insan yaradıcıları tərəfindən yüksəldilmiş süni intellektin daha sonra özünü yüksəltməsinə başlamasından bəhs edən motivdir.
İstinadlar
- ↑ . səh. 311
- ↑ . səh. 312
Ədəbiyyat
- Booker, M. Keith. (ingiliscə). Rowman & Littlefield Publishers. 2014. 311–312. ISBN 9780810878846. İstifadə tarixi: 15 dekabr 2022.