Xalis Ataksor
Mayor Xalis bəy və ya Kor Xalis kimi də tanınır (1876, Aydın – 8 avqust 1933, Uşak) — Çanaqqala və İstiqlal Müharibəsi qazisi.
| Xalis Ataksor | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 1876 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 8 avqust 1933 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | hərbi qulluqçu |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Atası; baş dəftər katibi Ahmet Muhtar Əfəndi (Hamlacı Muhtar) ; Anası Germiyanoğullarından Həvva Naime; həyat yoldaşı Zekiye Ataksor.
Halis bəy 1876-cı ildə Aydında anadan olub. Kütahyaya kiçik yaşlarında böyük kitabın katibi olan atası Əhməd Muhtar Əfəndinin təyin edilməsi nəticəsində gəldi. İbtidai təhsilini 1881-ci ildə daxil olduğu Kupecik məhəllə məktəbində tamamladı. 1885 - 1888 arasında Kütahya liseyində oxudu. Məzun olduqdan sonra Fransız dilini öyrənməyə başladı. 1889-cu ildə yeni açılan İdadi məktəbinə başladı. 1893-cü ildə Kütahya Liva Şurasının rəhbərliyinə seçildi və Bursa Dövlət Xidməti Liseyinə başladı. 1896-cı ildə İdadi sertifikatının 6. səviyyəsini aldı və İstanbula gəldi. Quru Qoşunlarının Hərbi Məktəbinə qəbul oldu. 1898-ci ildə Hərbi Akademiyanı yüksək dərəcə ilə bitirib zabit oldu.
Müharibə məktəbini bitirdikdən sonra zabit olaraq Türk Ordusuna qatıldı və əvvəlcə Tripoli və Balkan müharibələrində iştirak etdi. Balkan müharibəsi zamanı ayağından vuruldu və qəlpə parçası ilə gözündən yaralandı. Bu səbəbdən "Kor Xalis" ləqəbini aldı. Balkan müharibəsində kapitan rütbəsinə yüksəldi.
1914-cü ildə Çanaqqala döyüşündə iştirak etmişdir. 9. Tümən, 27 Alay, 3. Tabor Komandiri idi. Enişin ilk günü 25 aprel 1915-ci ildə alayı ilə birlikdə Arıburnu Cəbhəsində növbətçi idi. Ariburnu eniş qüvvələri 27. Alayın sağ hücum qolu olaraq hücum etdi. Hücumun ikinci mərhələsində Alay komandiri polkovnik-leytenant Mehmet Şefik bəy Taborun bir bölüyünün Qırmızısırta hücumu, digər iki bölüyünün isə Tabor Komandirinin komandanlığı altında Mersinsüstünü müdafiə etməyi əmr etdi. 3. Tabur Komandiri, komandirliyi altındakı iki rota Mersinsarıdan Mərkəztəpə ilə Bombastır arasındakı məsafəyə qədər irəliləyərək 180 hündürlüyü olan təpənin cənub yamaclarında yerləşdi. Bu yerdə, taqımın yanında 57. Alay ilə üzbəüz və Mərkəztəpənin qərbindəki Anzak qoşunları atəşə tutuldu. Qarşıdakı ərazini və Anzak qüvvələrinin mövqeyini araşdıran Tabur Komandiri bu taktiki üstünlüyü gördü və hərəkatını bu vaxta qədər davam etdirdi. Bu qısa irəli hərəkət Türk qoşunlarının hücumları üçün çox faydalı oldu. Anzak qüvvələrinin komandiri, möhkəmləndirmələrin əhəmiyyətli bir hissəsini daxili sahillərdən sahilə doğru sürmək məcburiyyətində qaldı. Anzak qoşunları, iki türk alayının təmas nöqtəsi olan və iki hücum alayı arasında lakin bölükləri yerindən çıxara bilməyən bu iki bölüyə qarşı üç yönlü hücumları təkrarladı. O ağır qolundan yaralanan və bu döyüşlərdə çox qan itirən bir əsgər olmasına baxmayaraq, uzun müddət onun komandadan imtina etməməsi üçün komandiri tərəfindən təqdir edilib və o, onun qəhrəmanlıq üçün Merit ordeni aldı. Yerlərindən ayrılmamaq əmrini verdikdən sonra Erata komandiri Tabor Katibi Muharrem Vehbi bəyə buraxdı və sarğı bölgəsinə getdi. Zabitlərin hamısı öldürüldüyü və ya yaralandığı üçün əmri təhvil verən zabit yox idi. Miralay (Polkovnik) Şəfiq Akər, Çanaqqaladakı Mustafa Kamal Paşa yerinə 19. Tümən komandiri vəzifəsinə gətirildi. 8 Avqust 1915-cü ildə 27-ci Diviziya Komandiri vəzifəsinə təyin olunduqdan sonra tətil edildi. Alayın 3-cü taburunun komandiri təyin edildi. Görkəmli xidmət göstərdi və böyük qəhrəmanlıq göstərdi.
Daha sonra Milli Mübarizədə Fransa cəbhəsində (Diyarbakır - Mardin - Urfa - Sivərək ) bir sıra bölgə müfəttişi vəzifəsini icra etdi. Ömrünü döyüş meydanında keçirən və gənc yaşında vəfat edən piyadalar mayoru Xalis şərq və qərb dillərini yaxşı bilir; Son dərəcə təvazökar və bu dərəcədə bir əsgər idi [1] . Müharibədən sonrakı ölkədəki xidmətdə də hərbi xidmətdə əzmlə və canfəşanlıqla çalışdı.
Milli mübarizədən sonra məmləkəti olan Kütahya şəhərinə bağlı olan Uşaka getdi. Zekiye Hanımla (Zekiye Ataksor) evləndi və ölənə qədər şəhərə Bələdiyyə Mühəndisi olaraq xidmət etdi. 1925-1933-cü illər arasında Fransadan qayıdan Alaattin Tiritoğlu [2] Uşak Bələdiyyə Başçısı olarkən, Uşakda o dövr üçün yeni sayıla biləcək xidmətlərə başladılar. Bunlara Ankarada başlanmağa hazırlaşarkən Uşakda parklanma, kanalizasiya və asfaltların istifadəyə verilməsi daxildir.
Xalis yabəy fars, ərəb, alman və fransız dillərini bilirdi. Nümunələri Baş Qərargaha göndərilən tərcümələrdən də anlaşıldığı kimi, hərbi xidmətini mülki həyatında davam etdirdi.
Xalis bəy Tarix və Sosiologiya maraqları onu bəzi mövzularda işləməyə yönəltdi, Diyarbəkirdə olduğu illərdə Ziya Göyalpın maraqlarını kiçik Məcmuə olaraq qarşıladı, "Diyarbəkirdə, ( Assuriya vaxtı) "Diyarbakır Abidələri","Ulu Məscid Kitabevləri" adlı bir sıra məqalələr yazdı. Başladığı Herodot Tarixinin tərcüməsini tamamlayacaq qədər uzun yaşamadı və əsər yarımçıq qaldı. O dövrdə Türkiyə Respublikası Milli Təhsil Nazirliyinə göndərilən layihələrin Prezidentinin verdiyi cavabda bu tərcümələrin yarımçıq qaldığı görülür.
Ayrıca, Xalis Bəyin nəşr olunmayan Çanaqqala Məruzəsinin ikinci cildi, Tripoli Xatirələri, Balkan Döyüşü Xatirələri və Milli Mübarizənin Günlükləri, Mardin,Diyarbakır və Ziya Göyalpın məktubları hələ nəşr olunmamışdır.
Uşak Bələdiyyəsi Mühəndisliyində çalışdığı illərdə gecə saatlarında da bölgə işləri ilə məşğul olan və işçilərin başında çox gec saatlara qədər işləyən Halis bəy, bu müddətdə sətəlcəm xəstəliyindən xəstələndi və Mərkəz tərəfindən müalicə üçün İstanbula gətirildi. Komandir General Xalis Bıyıktay. Uşaka qayıtdıqdan sonra təkrarlanan xəstəliyi və uyğun olmayan maddi imkanlar üzündən müalicəsində çətinlik çəkdi və çətinliklərini eşidən İzmir valisi Kazım Dirik onu dəvət etdi və Xalis bəyin müalicəsini öz üzərinə götürdü. Ancaq müalicələrdən nəticə çıxmadı və 53 yaşında olarkən 8 avqust 1933-cü ildə Xalis bəy vəfat etdi. Xalis bəyin qəbri Uşakın Bozqırlı qəbiristanlığının bir küncündə, bir vaxtlar vuruşduğu üç qitənin dağlarını və təpələrini xatırladan kiçik bir kurqanın altındadır.
Çanaqqala Raporu yayımlandığında, Xalis Bəyin soyadının tapılmaması maraq mövzusu idi. 1933-cü ildə vəfat etdikdə soyad qanunu hələ qəbul edilməmişdi. Beləliklə, soyadını almadan öldü. Xalis Bəy adı ATAKSOY adını çox sevə və nəvələrinə bu adın verilməsini istəyərdi. Soyad qanunu çıxanda hələ nəvələri yox idi. Varisləri ATAKSOY-u soyad olaraq götürdülər. İndi məzar daşı üzərində HALİS ATAKSOY yazılıb. Təəssüf ki, o dövrdə vətəndaşlıq vəziyyəti qeydiyyatı işçilərinin səhv yazdıqları, (Y) hərfinin yerinə (R) hərf yazması nəticəsində varisləri hələ də ATAKSOR kimi tanınırlar.
Türkiyə Cümhuriyyəti İstiqlaliyyət medalı vəsiqəsi nömrə 5692.
Türkiyə Böyük Millət Məclisinin 30 may 1926-cı ildə üçüncü ictimai-sənəsinin yüzonuncu ictimasının birinci cəlsəsində qəbul buyurulmuş olan bu medal qanununun birinci maddəsinin 30 may 1926 tarixli və 869 nömrəli qanunnamənin ikinci maddəsinə tövqifən Milli Orduda vəzifə almış olan piyada mayor Xalis Əfəndinin qırmızı zolaqlı İstiqlaliyyət medalı ilə təltifi 9 avqust 1927-ci ildə təsdiq-ialiyə eylədiyini bildirən vəsiqədir.
İstiqlaliyyət medalı alan şəxsin adı:
Mütəqait piyada mayory Xalis efendi
Kütahya 314-32
- ↑ "Çanakkale-Arıburnu Savaşları ve 27. Alay", Miralay Şefik Aker, s.55
- ↑ Bakınız: İngiliz Kemal
- 17.08.2004 Millət: 19 Aralık 2007 tarihinde "Xurafatın Cavabı"
- Baş Qərargahın hərbi tarixi və Strateji Araşdırmaya Başçılığının nəşri.
- " Çanaqqala Ruhunun necə doğulduğu və Azərbaycan müharibələri", Müəllif: 27. Alayın gənc leytenantlarından biri olan Mucip Kemalyeri.
- Mediada Halis bəy
- Major Halis Bəy həyat 6 Ocak 2009 tarihinde 2009-cu il