Tona, Tana (erm.: e.ə. Դեբեդ, l.ə. Debed, gür.: g.ə. დებედა, l.ə. Debeda) — indiki Ermənistan və Gürcüstan ərazilərindən axan çay. Anaxatır çayının sağ qolu. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərinədək Rus mənbələrində tarixi Borçalı mahalının adı ilə Borçalı çayı adlanırdı.
| Tona | |
|---|---|
| azərb. Tona, erm. Դեբեդ, gürc. დებედა | |
 Ermənistan – Gürcüstan sərhəddində Tona çayı. Sağdakı körpü iki ölkə (Baqrataşen kəndi ilə Sadaxlı dəmiryolu stansiyası) arasında keçid məntəqəsidir. | |
| Ölkələr | |
| Vilayətlər | |
| Mənbəyi | Dsex |
| • Yüksəkliyi | 897.6 m |
| Mənsəbi | Anaxatır |
| • Yüksəkliyi | 299.2 m |
| Uzunluğu | 92 km |
| Su sərfi | 29.7 m³/san |
| Su hövzəsi | Xəzər |
| Hövzəsinin sahəsi | 1 250 km² |
| Axan çay | Anaxatır |
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Adın mənşəyi
Coğrafi mövqeyi
Tona hövzəsi Kiçik Qafqazın təqribən orta hissəsində, Ermənistan (yuxarı və orta axımı) və Gürcüstan (aşağı axımı) ərazisində yerləşir. Hövzə 44° və 45°10′ şərq uzunluqları və 40°30′ ilə 41°15′ şimal enlikləri arasında yerləşir.
Tona çayı iki ən böyük qolları olan Cəlaloğlu və Pəmbək çaylarının birləşməsindən yaranır. Pəmbək çayı başlanğıcını , Cəlaloğlu çayı isə götürür. Pəmbək çayı və dağ silsilələri arasındakı vadi ilə axaraq qəbul etdikdən sonra şimal-şərq istiqamətində axaraq ilə arasından keçərək Dsex kəndi yaxınlığında Tona çayının ikinci böyük qolu olan Cəlaloğlu çayı (rus. река Дзорагет, erm.: e. Ձորագետ գետի, l. Dzoraget geti) ilə birləşir. Buradan başlayaraq çay Tona adlanır və Gürcüstan - Ermənistan sərhəddinədək (Loru mərzinin Ləlvar kəndinin şimali-qərbində) 70 km uzunluğa sahibdir. Bu ərazidə çay dar, dərin, əyri dərələrlə axır və məntəqəsini keçdikdən sonra əsasən dağətəyi ilə axaraq Gürcüstanın Sarvan bələdiyyəsinin Böyük Muğanlı kəndi yaxınlığında (kəndin təxminən 400 m cənubunda) Anaxatır çayına tökülür. Gürcüstan - Ermənistan sərhəddindən mənsəbinədək çayın uzunluğu 22 km-dir.
Pəmbək (hövzəsi: 1.370 km²) və Cəlaloğlu (hövzəsi: 1.460 km²) çaylarının hövzələri də daxil olmaqla Tona çayının hövzəsinin ümumi sahəsi 4.080 km²-dir, onun 3.790 km²-i Ermənistanın, 290 km²-i isə Gürcüstanın ərazisində yerləşir. Tona çayının uzunluğu Pəmbək çayı (uzunluğu: 84 km) daxil olmaqla 176 km-dir. Onun 154 km-i Ermənistan, 22 km-i isə Gürcüstanın ərazisinə düşür. Cəlaloğlu və Pəmbək çaylarının birləşdiyi məntəqədə (40°57′26″ şm. e. 44°37′58″ ş. u. ; məntəqənin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 897.6 m) başlayan Tona çayı Anaxatır çayına qovuşduğu məntəqəyədək (41°22′36″ şm. e. 44°57′46″ ş. u. ; məntəqənin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 299.2 m) 92 km məsafədə uzanır və meylliyi 6.5 m/km-dir. 164 km-lik Ermənistan - Gürcüstan dövlət sərhəddinin təxminən 12 km-i Tona çayından keçir.
Qeydlər
- Qeyd: hesablanma əsasında alınmış rəqəmdir —> 897.6 m-299.2 m=598.4 m/92 km≈6.5 m/km
İstinadlar
-
İlyas Adıgözəlli. "Elim-obam Sadaxlı". Azərbaycan nəşriyyatı, Bakı, 2000-ci il, səhifə 36, səhifə 98Orijinal mətn (az.)
Sadaxlıdan keçən və Tona çayı ilə qovuşan Bənövşə çayına isə eldə Çaxrax da deyirlər.
Orijinal mətn (az.)Debetin qədim adı Tonadır.
-
2010-11-13 at the Wayback Machine, под редакцией профессора Ивана Ефимовича Андреевского. Томь IV. Битбург — Босха. Издатели: Фридрих Арнольд Брокгаузь (Лейпцигь), Илья Абрамович Ефронь (Санкт-Петербургь). Санкт-Петербургь, Типо-Литография (И.А. Ефрона), Прачешный переулок № 6, 1891, стр. 451Orijinal mətn (rus.)
Борчала — правый приток р. Храма, вливающейся справа в р. Куру. Б. берет начало в Эриванской губ., к В. от Александрополя, и в верхнем течении носит название Бамбак; после поворота на С. у Караклиса Б. принимает название Дебеды, после же слияния с р. Каменкой, орошающей Лорийскую степь, Дебеда получает название Борчалы. Глубина Б. в верховьях незначительна, ниже ст. Амамлы бродов мало; ширина реки не превосходит 15 саж. Течение Б. довольно быстро; зимой она замерзает, но лед не выдерживает тяжести человека. Выйдя на Борчалинскую равнину, Б. орошает множество расположенных здесь полей и несколько выше Красного моста впадает в р. Храм. Длина течения до 120 верст.
- Географическо-статистический словарь Российской империи. Том I. Санкт-Петербургь, 1863, стр. 209
- Потто Василий Александрович. 2021-11-30 at the Wayback Machine Выпуск I. Издание второе. Санкт-Петербург, Колокольная, собственный дом, № 14. 1888. Дозволено цензурой, Санкт-Петербург, 15 апреля 1888 года. Типография Тренке и Фюсно, Максимилиановский переулок, № 15. Оглавление I выпуска: Вторжение Персиян, стр. 30
-
Большая Советская Энциклопедия. Первое издание. Том седьмой. Больница - Буковина. Москва, 31 августа 1927 года, стр. 200Orijinal mətn (rus.)
БОРЧАЛА (Бaмбaк), правый приток реки Храма, впадающего в реку Куру. Берет начало в Армянской ССР. В верхнем течении носит название Бамбака, ниже Караклиса—Дебеды, а после слияния с р. Каменкой—Б. Дл. 135 км, шир. не более 30 м; течение быстрое; обладает значительными запасами водной энергии; зимой покрывается тонким льдом.
- ↑ Расходы поверхностных вод СССР. Том 9: Закавказье и Дагестан. Вып.1, Л.: Гидрометеоиздат, 1975
- ↑ Большая советская энциклопедия: 2022-07-14 at the Wayback Machine
- ↑ Հայաստանի Հանրապետության Ազգային վիճակագրության ծառայություն (ing. Armenian Statistical Service of Republic of Armenia): Հայաստանի Հանրապետության մարզերը և Երևան քաղաքը թվերով,2011 (ing. Marzes of the Republic of Armenia and Yerevan city in figures, 2011):ing. Geographic Characteristic of the Republic of Armenia) 2020-10-01 at the Wayback Machine
- . 2012-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-16.
- ↑ Հայաստանի Հանրապետության Ազգային վիճակագրության ծառայություն (ing. Armenian Statistical Service of Republic of Armenia): Հայաստանը թվերով, 2011 (ing. Armenia in figures, 2011): ing. General characteristik of the Republic of Armenia) 2016-02-16 at the Wayback Machine
Xarici keçidlər
- Kiçik juza daxil olan 2012-10-16 at the Wayback Machine