Buddizmin ilk dalğası bu əraziyə 9-cu əsrdə Uyğur xaqanlığı dövründə gəlir. XIII-XIV əsrlərdə Tıva Monqol İmperiyasının tərkibində olarkən ilk buddist məbədləri inşa olunmağa balanılır. Bunu respublikada arxeoloqların aşkar etdiyi ən qədim Buddist məbədləri sübut edir. 18-ci əsrin ikinci yarısında, Tzin sülaləsi qoşunları tərəfindən məğlub edilməsindən sonra Tıva Manqusun hakimiyyəti altına düşür və eyni zamanda Qeluq məktəbinin nümayəndələri olan monqol lamaları burada fəal missionerlik fəaliyyətinə başlayır. Nyinqma ənənəsi də kök salır. 1770-ci illərdən başlayaraq ilk stasionar Buddist monastırları xureelər meydana gəlir.

XIX əsrin ikinci yarısında hər Tıvada kojuun monastırları (xuree) mövcud idi. Onlar iqtisadi baxımdan, yüzlərlə aratın xidmət etdiyi, mal-qaraya sahib olan, ticarətlə məşğul olan böyük təsrrüfatlar idi.

Tuva buddizminin başçısı olaraq Çadan xureesinin rəhbəri Kambı Lama adını almışdı. Tıvada Monqolustan kimi, 1912-ci ilə qədər Mançur hakimiyyəti altında olduğundan, Kambı Lamaları Urqadakı Boqd-Qeqenlərəs tabe idi. Tıva buddizmi Monqolustan ilə Buryat buddizmindən daha yaxın əlaqələrə sahib idi. Sanqxinin quruluşu dini bir cəmiyyət ümumi qəbul edilmiş qanunlara uyğun qurulurdu. Buddist tıvalılar monqol və tibet monastırlarına tez-tez ziyarətlər edirdilər. Buddist tıvanlıların ənənəvi mədəniyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. Həyat dövrünün (məişət, toy, cənazə), təqvim tətillərinə, xalq təbabətində öz izini qoyur. Üstəlik şamanizmdə modernist yeniliklərə yol açır. Tıvada buddizm yerli şamanizm ənənəsi ilə birlikdə inkişaf edir. Bəzi hallarda insanlar şamanlara, digərlərində isə buddist lamalarına üz tuturdular. Tibet tibbi burada yayılma və tanınma qazanmışdır.

1920-ci illərin sonlarında Tıvada 19 xuree, təxminən 3 min lama var idi. 1940-cı illərin əvvəllərində bütün xureelər bağlanmış və qısa müddətdə məhv edilmişdir. Demək olar ki, bütün lamalar repressiya edilmiş, çoxları Monqolustana qaçmaq məcburiyyətində qalmışdır. 1960-cı illərə qədər bir neçə sağ lama qala bilmişdir: İvolginsky datsanındakı Lama Kenden-Syuryun, Kirbiiş ooı-Kullarda Şimbay xelin, Kirbiiş-Saray şəhərində Kuula Orus Başki və s. Onlar dini ayinlər keçirir və insanları qəbul edirdilər.

1990-cı ildən bəri Tıvada buddist icmasının canlanması baş verir.

• 2016-09-24 at the Wayback Machine