Türkiyə Kürdüstanı
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Kürdüstan (dəqiqləşdirmə).

Türkiyə Kürdüstanı (kürd. Kurdistana Tirkiyê) və ya Şimali Kürdüstan (kürd. کوردستانا باکورئ/Bakurê Kurdistanê) — Türkiyənin Cənub-şərqi Anadolu regionunda, əsasən kürdlərin yaşadığı əraziyə verilən ad.

1965-ci il əhali siyahıyaalmasına görə, Türkiyədə kürddilli əhalinin yaşadığı illər. Tünd yaşıl rəngli illərdə əhalinin əksəriyyəti (>50%), açıq yaşıl rəngli illərdə isə bir qismi kürd dilində danışır.

təxminlərinə görə, Türkiyədə 20.000.000-a yaxın kürd yaşayır.

Kürdlər Türkiyənin cənub-şərqi ərazilərini Kürdüstanın dörd hissəsindən biri hesab edir. Digərlərinə Rojava və ya Qərbi Kürdüstan (Suriya), Cənubi Kürdüstan (İraq) və Şərqi Kürdüstan (İran) aiddir.

Vilayətin idarəedici bir kimliyi yoxdur və Türkiyə dövləti onu izah edərkən "Kürdüstan" sözünü istifadə edilməsini qınayır, rədd edir.

Türkiyə Kürdüstanı termini ilə əlaqəlidir. Bu isə onu Türkiyə daxilində mübahisəli bir termin edir. Buna görə də, termin birmənalı deyil və mühitindən asılı olaraq, fərqli mənalar verir. Termindən Türkiyənin əhəmiyyətli bir kürd əhalisi olan cənub-şərqi ərazilərinə xitab etmək üçün elmi məqalələrdə və xəbərlərdə istifadə edilir.

Tarix

Osmanlı imperiyası dövründə Kürdüstan toponimindən istifadə edilirdi, ancaq Türkiyə Respublikasında Maarif Vəkalətinin (indiki Milli Təhsil Nazirliyi) yayımladığı 8 dekabr 1925-ci il tarixli "Türk birliyini parçalamağa çalışan cərəyanlar" başlıqlı xəbərdarlıq ilə və digər bütün etnonimlər ilə qurulan toponimlər, o cümlədən "Kürdüstan" toponimi də rəsmi istifadədən qaldırılmışdır. Ərazi onun yerinə şərq və ya cənub-şərq adlandırılmağa başlandı. Türkiyə torpaqlarında "Kürdüstan" adında müstəqil bir dövlət qurmağa çalışmaq Türkiyə Respublikasının 1982-ci il konstitusiyasının "ölkənin bölünməzliyi" maddəsini pozur.

Şeyx Səid üsyanı

1925-ci ilin fevral ayında cənub-şərqi Anadoluda mərkəzi hakimiyyətə qarşı olan kürd və zaza tayfalarının dəstəklədiyi xilafət və kürd separatçı hərəkatı tərəfdarı bir üsyan qaldırırlar. Fevral ayının 13-də Şeyx Səidin tərəfdarı olan bəzi şəxslərin Diyarbəkir ilinin Eğil nahiyəsinə bağlı Piran kəndində axtarış edən bir jandarma işçisinə atəş açması qısa müddətdə alovlanan hadisələrin başlanğıc nöqtəsi olmuşdur. Fevral ayının 16-da Gənc nahiyəsinin Darahin qəzasına hücum edən Şeyx Səid qubernatoru və digər vəzifəli şəxsləri əsir almış, xalqı İslam dini üçün üsyana çağıran bir bəyannamə ilə hərəkatı tək mərkəz altında birləşdirməyə çalışmışdır.

Üsyan başlanğıcda İslam şəriətinin bərpası üçün başladılsa da, sonraddan kürd üsyanına çevrilmişdir. Yerli tayfaların dəstəyini alan Şeyx Səid Diyarbəkir şəhərinə yürüş edir, ələ keçirir. Şeyx Abdullah öndərliyindəki üsyançılar Varton qəsəbəsini ələ keçirdikdən sonra Muş şəhərinə doğru irəliləmiş, ancaq könüllü qüvvələrin səyi nəticəsində Murad körpüsündə məğlub edilib, Varto qəsəbəsinə geri çəkilmişdilər.

Fevral ayının 21-də mərkəzi hökumət şərq əyalətlərində fövqəladə vəziyyət elan etmişdir. Mart ayının əvvəllərində Şeyx Səidin əmrindəki təxminən 10.000 nəfərlik ordu Diyarbəkir şəhərinə hücum etmış, şəhəri tuta bilməyərək mühasirəyə almışdır. Davam edən döyüşlərdə hökumət qüvvələri qələbə qazanmış, şəhəri ala bilməyəcəyini görən Şeyx Səid mühasirəni ləğv etmiş və Diyarbəkir şəhərindən geri çəkilmişdir.

 
Ağrı üsyanının rəhbərləri. Soldan sağa: , İhsan Nuri paşa, . 1927–1930-cu illər.

Mustafa Kamal Atatürkün istəyi ilə hadisələri üsyan olaraq dəyərləndirməyən və fövqəladə vəziyyətin elan olunması ilə həll ediləcəyini gözləyən baş nazir Əli Fəthi Okyar istefa vermiş, yeni hökumət isə İsmət İnönü rəhbərliyi ilə yenidən təşkil edilmişdir. Geniş miqyaslı top-yekun hücuma keçən hökumət qüvvələri üsyançıların çoxunu təslim olmağa məcbur etmişdir. Ölkədən qaçmağa çalışan tayfa rəsiləri həbs edilmişdir və üsyan aprel ayında rəsmi şəkildə sona çatmışdır.

Ağrı üsyanları

1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər Türkiyənin Ağrı ilində müxtəlif üsyanlar qaldırılmışdır. Birinci üsyan 16 may 1926-cı il tarixində Cəlali Barho öndərliyindəki kürd tayfaları tərəfindən Ağrı dağı yaxınlıqlarında qaldırılmışdır.Türkiyə Silahlı Qüvvələri üsyanı bir ay sonra basdırmışdır.

Növbəti ilin sentyabr ayında Türkiyə Silahlı Qüvvələri əraziyə yenidən hücum etmiş, yerli əşirətlərin qaldırdıqları ikinci üsyanı basdırmışdır. Bundan sonra Ağrıda yaranan böhran daha da dərinləşmişdir.

1927-ci ilin sentyabr ayındaBirləşmiş Krallığın dəstəyi iləİhsan Nuri tərəfindənAğrı Respublikası qurulmuşdur. 1930-cu ilin iyul ayında öndərliyi türk qoşunları təxminən 15.000 törədir. Bu böhranı sona çatdırmaq istəyən Türkiyə ordusu 1 iyulda Ağrı dağını mühasirəyə alır və 7 iyul 1930-cu ildə ümumi əməliyyata start verir. 25 iyulda sona çatan döyüşdə kürd liderlərin çoxusu ölür və ya həbs olunur, İhsan Nuri isə İrana qaçır. Həbs olunanlar daha sonra Adanada edam edilirlər.

Muğlalı hadisəsi

1943-cü ilin iyyun ayında Türkiyənin Van ilində 33 nəfər kürd heyvan qaçaqmalçılığı ilə təqsirkar bilinərək, Mustafa Muğlalı tərəfindən məhkəmə keçirilmədən edam edilir. Ölüm hökmü verilənlərdən sadəcə biri hadisə yerindən qaça bilir. Gerçəkləşən bu hadisələr kimi bilinir.

Dərsim üsyanı

1937–1938-ci illərdə kürd zazalar Dərsim vilayətində Türkiyə hökumətinə qarşı üsyan qaldırırlar. Üsyana ələvi kürd tayfa rəisi olan Seyid Rza öndərlik edirdi. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar 10.000–80.000 kürdün ölümünə səbəb olmuşdur. Bu müddətdə dörd fərqli hərbi əməliyyat gerçəkləşdirilmişdir.

10 sentyabr 1937-ci ildə Seyid Rza Ərzincan ilindəki hökumət binasının önünə gəlir ki, sülh üçün danışıqlar aparsın, ancaq o, həbs olunur. O, növbəti gün Elazığa göndərilir və noyabr ayında yoldaşları ilə birlikdə edam olunur.Türkiyə Respublikasının Baş naziri Cəlal Bayar Dərsim üsyançılarına hücum etmək qərarına gəlir bə 2 yanvar 1938-ci ildə hərbi əməliyyata start verir. Həmin ilin avqustunda, daha sonra sentyabrında yeni bir hərbi əməliyyat həyata keçirilir.Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri üsyan boyunca olduqca fəal olmuşdular. Pilotlardan biri Kamal Atatürkün övladlığa götürdüyü qızı Səbihə Göyçən də var idi. Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin 1938-ci ildə vilayəti zəhərli qazlar ilə bombardman etdiyi iddia etmişdir.

PKK münaqişəsi

 
Kobaninin mühasirəsini etiraz edən kürdlər. 29 sentyabr 2014-cü il. İstanbul.
 
HDP tərəfdarları seçki nəticələrini qeyd edərkən. 8 iyun 2015-ci il. İstanbul.

1970-ci illərdə Türkiyə Kürdüstanındakı seperatçı hərəkat kürd-türk münaqişəsinə çevrildi. Türkiyə Silahlı Qüvvələri 1984-cü ildən 1999-cu ilə qədər PKK terror təşkilatı ilə vuruşurdu. Türkiyə hökuməti 1984-cü ildə PKK ilə vuruşmaq üçün sistemini təsis etmişdir. Bu milis qurumu yerli kürdlərdən təşkil olunmuşdu və təqribən 58.000 üzvə sahib idi. Qurumun bəzi üzvləri Türkiyə Dövlətinə çox ləyaqətli idi. Bu isə kürd döyüşçülər arasında çaxnaşmaya səbəb olmuşdur.

Türkiyə Silahlı Qüvvələri ilə PKK arasındakı döyüşlərə görə ölkənin cənub-şərqindəki şəhərətrafı ərazilər əhalisiz qalmış, kürd mülkiləri Diyarbəkir, Van və Şırnak kimi şəhərlərə, Türkiyənin qərbinə və hətta Avropaya köçmüşdür. Bu köçün səbəbləri Türkiyə hökumətinin ərazidə həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar və PKK təşkilatının kürd kəndlərinə etdikləri basqınlar idi. Türkiyə hökuməti təxminən 3.000 kürd kəndini məhv etmiş, 378.000 nəfərin məcburi köçkün olmasına səbəb olmuşdur.

2010-cu ildə PKK ilə hökumət qüvvələri vuruşmasından sonra İraq Kürdüstanında yerləşən bəzi yerlər Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri tərəfindən bombalanır. Türkiyə Ali Seçki Şurası 2011-ci ildə PKK ilə bağlantıları olmaları haqqında istintaq aparılan kürd namizədləri yaxın vaxtlarda keçiriləcək ümumi seçkilərdən kənarlaşdırır. Aprelin 19-u kürdlər başlayırlar. Etiraz aksiyaları zamanı 3 nəfər ölür, 2.500 nəfər həbs olunur.

Türkiyə Respublikası Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan 28 dekabr 2012-ci ildə hökumətin həbs edilmiş seperatçı lider Abdullah Öcalan ilə danışıqlar apardığını açıqlamışdır. 21 mart 2013-cü ildə Öcalanın xalqa yazdığı məktub Diyarbəkir şəhərində keçirilən Novruz bayramı zamanı həm kürd, həm də ki türk dilində oxunulur. Məktubda sülhə və silahlı mübarizəyə son vermək çağırışı var idi. PKK bəyan edir ki, təşkilat sülh danışıqları aparmağa razıdır. 25 aprel 2013-cü ildə PKK Türkiyədəki bütün qüvvələrini Şimali İraqa köçürəcəyini açıqlayır.

2014-cü ilin oktyabr ayının 6-sından 7-sinə qədər Türkiyənin bir neçə şəhərində iğtişaşlar baş verir. Buna səbəb Türkiyə hökumətinin İŞİD qüvvələrində qaçan YPG döyüşçülərinə sərhədi keçməyə icazə verməməsi idi. Etirazçılara gözyaşardıcı qaz və su topları ilə cavab verilmişdi. Etiraz aksiyalarında 37 nəfər həlak olur.Suruç terror aktından sonra həyata keçirilir. Bundan sorna Türkiyə Silahlı Qüvvələri İraqdakı PKK bazalarını bombalamağa başlayır. Buna səbəb təşkilatın birtərəfli olaraq, atəşkəsi sona çatdırmaq qərarı, eləcə də Ceylanpınar qəsəbəsində iki polisin öldürülməsi idi. Çox keçməmiş ölkədə münaqişə yaranır. Xeyli kürd biznesi kütlələr tərəfindən yağmalanır və məhv edilir.Xalqların Demokratik Partiyasının baş qərargahı və onun qolları da hücumlara məruz qalır. Bəzi kürd əhaliyə malik şəhər və kəndlərdə qətl hadisələri qeydə alınır.Avropa Şurası Cizrə şəhərinin blokadasına görə öz narahatlılığını dilə gətirir. 2017-ci ildən bəri kürd şəxsiyyətlərinin şərəfinə adlandırılmış küçə adları dəyişdirilir, kürd şəxsiyyətlərin şərəfinə ucaldırılmış heykəllər dağıdılır və kürd dilində yayım edən telekanallar bağlanılır.

Şəhərlər

Məntəqə Əhali
Diyarbəkir 843.500
Şanlıurfa 526.247
Malatya 426.381
Van 370.190
Elazığ 347.857
Məntəqə Əhali
Adıyaman 217.463
Mardin 147.585
Siirt 135.350
120.556
Tuncəli 38.878


Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Linguistic composition of the nations of the world // Europe and USSR (ingilis). vol.5. Kvebek: Presses de l'Université Laval. 1984. ISBN 2-7637-7044-4. ()
  2. (PDF). (ingilis) (19). Summer 1996. 2011-09-27 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2019-08-17.
  3. . Nefel.com (kürd). January, 2008. October 13, 2018 tarixində .
  4. . Nefel.com (kürd). January 13, 2018 tarixində .
  5. . Institutkurde.org (ingilis). . 2017. November 18, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 17, 2019. The territory, which the Kurds call Northern Kurdistan (Bakurê Kurdistanê), has 14.2 million inhabitants in 2016. According to several surveys, 86% of them are Kurds... So in 2016, there are about 12.2 million Kurds still living in Kurdistan in Turkey. We know that there are also strong Kurdish communities in the big Turkish metropolises like Istanbul, Izmir, Ankara, Adana, and Mersin. The numerical importance of this "diaspora" is estimated according to sources at 7 to 10 million... Assuming an average estimate of 8 million Kurds in the Turkish part of Turkey, thus arrives at the figure of 20 million Kurds in Turkey.
  6. Bengio, Ofra. (ingilis). University of Texas Press. 2014. ISBN 9780292758131. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-17.
  7. . Bartleby.com (ingilis). December 26, 2007 tarixində .
  8. de Vos, Hüqo; Yongerden, Yost; van Etten, Yakob. "Images of war: Using satellite images for human rights monitoring in Turkish Kurdistan". Disasters (ingilis). 32 (3). 2008: 449–466. doi:.
  9. Van Brünessen, M. (PDF). Middle East Report (ingilis). 153. 1988: 40–50. 2017-09-29 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2019-08-17.
  10. Debora, Rand; Kohen, Kohen; Dvora, Faylon; Kerol, Doulinq; Tina, Uarren; Ayqal, Barak; Elisser, Raxmilevits; Heyq, Kazazyan; Ariella, Oppenheym. . Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (ingilis). 88 (1). 1991: 310–314. Bibcode:. doi:. PMC . PMID .
  11. Deyvis, P. H. "Lake Van and Turkish Kurdistan: A Botanical Journey". The Geographical Journal (ingilis). 122 (2). 1995: 156–165. doi:. JSTOR .
  12. . Kultur.gov.tr (türk). Kültür ve Turizm Bakanlığı. September 6, 2009 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  13. . Tbmm.gov.tr (türk). Türkiye Bütük Millec Meclisi Başkanlığı. November 19, 2011 tarixində .
  14. . Yakintarihimiz.org (türk). Yakın Tarihimiz. November 29, 2014 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  15. . Sabah.com.tr (türk). Sabah. February 13, 2012. January 2, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  16. . Haksozhaber.net (türk). Haksöz Haber. January 10, 2010. August 19, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  17. (türk). November 3, 2013 tarixində .
  18. Gerhard Beneki, Yanos M. Bak. (ingilis). Manchester University Press ND. 1984. səh. 289–290. ISBN 0719009901. 2012-11-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  19. . Tarihiolaylar.com (türk). Tarihi Olaylar. December 18, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 19, 2019.
  20. Bulud, Faiq. (türk). İstanbul: Yön Yayıncılık. 1991. OCLC . 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  21. Edmonds, S. C. "Kurdish Nationalism",". Journal of Contemporary History (ingilis). 6 (No. 1). 1971: 91.
  22. // Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ingilis). Volume I. Infobase Publishing. 2009. səh. 385. ISBN 9780816071586. 2012-10-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  23. Vali, Abbas. (ingilis). Mazda Publishers. 2003. səh. 199. ISBN 978-1-56859-142-1. 2012-10-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  24. // Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East (ingilis). Infobase Publishing. 2009. səh. 38. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  25. Eygi, Mehmet Şevket. . milligazete.com.tr (türk). . October 17, 2009. November 10, 2011 tarixində . İstifadə tarixi: August 26, 2019.
  26. Tahsin Əriş, Felit Özsoy. (türk). Pêrî Yayınları. 2007. səh. 271. ISBN 978-975-9010-57-7. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  27. Alakom, Rohat. (türk). Avesta. 1998. səh. 180. ISBN 975-7112-45-3. 2019-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  28. Hür, Ayşə. . taraf.com.tr (türk). Taraf. May 10, 2009. August 31, 2009 tarixində . İstifadə tarixi: August 26, 2019.
  29. Yost Congerden, Pol C. Vayt. . BRILL. 2003. səh. 198. ISBN 9789004125384l. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  30. (PDF). pen-kurd.org (ingilis). Pen Kurd. October 14, 2008. October 20, 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: August 26, 2019.
  31. Qəhrəman, Əhməd. (türk). İstanbul: . 2003. səh. 286v287. ISBN 975-6525-48-7. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  32. Qəhrəman, Əhməd. (türk). İstanbul: . 2003. səh. 292–293. ISBN 975-6525-48-7. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  33. Hür, Ayşə. . taraf.com.tr (türk). . November 16, 2008. March 23, 2016 tarixində .
  34. Bulud, Faiq. (türk). İstanbul: Yön Yayıncılık. 1991. səh. 277. OCLC . 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  35. Hallı, Rəşad. (türk). T. C. Genelkurmay Baskanlığı Harp Tarihi Dairesi. 1972. səh. 382. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  36. Brünessen, Martin van. (ingilis). Isis Press. 2000. səh. 116. ISBN 978-975-428-177-4. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-28.
  37. Bitti, Meriel. . news.bbc.co.uk (ingilis). BBC News. August 4, 2006. December 4, 2018 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  38. Radu, Maykl. . Orbis (ingilis). Filadelfiya: Foreign Policy Research Institute. 45 (1). 2001: 47–63. doi:. OCLC .
  39. (ingilis). 17 (2). Human Rights Watch. March 2005: 3. February 6, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  40. . strategypage.com (ingilis). Strategy Page. June 6, 2010. October 10, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  41. . www.hurriyetdailynews.com (ingilis). Hürriyet. April 4, 2011. November 15, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  42. Küçükqoşum, Sevil. . www.hurriyetdailynews.com (ingilis). Hürriyet. Auust 26, 2011. October 20, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019. [ölü keçid]
  43. Göyçə, Dincər. . www.hurriyetdailynews.com (ingilis). Hürriyet. May 16, 2011. November 29, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019. [ölü keçid]
  44. . ntvmsnbc.com (türk). Ntvmsnbc. December 28, 2012. December 31, 2012 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  45. . wsj.com (ingilis). The Wall Street Journal. April 25, 2013. October 12, 2017 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019. ()
  46. Ərsay, Sami Orçun. . dailysabah.com (ingilis). DailySabah. October 18, 2014. December 8, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  47. . todayszaman.com (türk). Todays Zaman. July 29, 2015. July 29, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  48. . foxnews.com (ingilis). Fox News. July 25, 2015. September 24, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  49. Özər, Verda. . hurriyetdailynews.com (ingilis). Hurriyet Daily News. November 21, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  50. . economist.com (ingilis). Economist. September 12, 2015. November 26, 2015 tarixində .
  51. Canbazyan, Rupen. . armenianweekly.com (ingilis). Armenian Weekly. September 9, 2015. July 1, 2019 tarixində .
  52. . bbc.com (ingilis). BBC. September 10, 2015. September 12, 2015 tarixində .
  53. . coe.int (ingilis). Avropa Şurası. September 11, 2015. September 26, 2015 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019.
  54. . nytimes.com (ingilis). The New York Times. June 29, 2017. ISSN . April 23, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: August 27, 2019. ()

Xarici keçidlər

  "Türkiyə" portalı
  • . — globalSecurity.org saytında.  (ing.)
  • . — globalSecurity.org saytında.  (ing.)
Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023