Sədərək maili düzənliyi - Muxtar Respublikanın şimal-qərbində yerləşən Sədərək düzü cənubdan Arazla, şimal qərbdən isə Saraybulaq dağlarının cənub-şərq ətəkləri ilə əhatələnir. Düzənliyin orta yüksəkliyi 930 m olmaqla iki terrasdan ibarətdir. Birinci terras Sədərəyin şimal-şərqində qalıq halında, ikincisi isə qum buzlaq çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Münbit torpağa malik olan bu düzənlik Naxçıvan MR-in kənd təsərrüfatında mühüm rol oynayır.
Haqqında
Sədərək düzü Cəhənnəm dərəsinin düzənliyə çıxdığı hissədən başlayaraq dəmiryol xəttindən bir qədər qərbə doğru davam edir. Bura Cəhənnəm dərəsinin gətirmə konusundan ibarətdir. Dərənin şərq hissəində iri daşlardan ibarət sel çöküntüləri enli zolaqlar şəklində yayılmışdır. Bu çöküntülər əsasən Sədərək kəndinə qədər davam edir. Kənddən cənub-qərbə isə başlıca olaraq allüvial çöküntülər yayılmışdır. Düzənliyin Ucubiz tirəsinə və Vəlidağa yaxın olan hissələrində gətirmə konusları çökdürülmüşdür. Sədərək düzü 800-940 metr yüksəklik arasında yerləşməklə şimaldan cənuba və qərbdən şərqə doğru meyllidir. Ərazidə əsasən yayılmışdır. Onun mərkəz hissəsində allüvial boz torpaqlar, şimal şərq hissəsində isə boz torpaqların bəsit növləri üstünlük təşkil edir. Sədərək düzünün əsas bitkisi yovşandır. Hazırda təbii bitkilər düzənliyin əsasən cənub-şərq və şimal-qərb qurtaracağında saxlanılmışdır. Araz çayından suyunu alan kanal üzərində tikilib istifadəyə verilmiş sudartan stansiyalar, betonlaşdırılmış kanallar, onların üzərindəki hidrotexniki qurğular Sədərək düzünü bol su ilə təmin edir. Üzüm və meyvə bağları, taxıl, şəkər çuğunduru, yem bitkiləri və tütün sahələri hazırda bu stansiyalar vasitəsilə suvarılır .
Sədərək maili düzənliyinin hidrogeologiyası
Geomorfoloji cəhətdən düzənliyin sahəsi iki hissədə – cənub-qərb Arazkənarı terras və şimal-şərq – Çanaqçıçayın gətirmə konusuna ayrılır. Düzənliyi təşkil edən Dördüncü dövr çöküntüləri əsasən , prolüvial və delüvial mənsəbli olub, müxtəlif litoloji tərkibə və qalınlığa malikdir. Düzənliyin dağətəyi şimal-şərq hissəsində həmin çöküntülər Çanaqçıçay və Bağırsaq dərəsi çaylarının gətirmə çöküntüləri olub, tərkib etibarilə arası qum və gilcərlə doldurulmuş çaqıl və çınqıllı iri çaydaşılarından ibarətdir. Bu hissədə çöküntülərin qalınlığı 70 m-ə çatır. Dağətəyi zonadan cənub-qərbə, Arazkənarı terrasa doğru çaydaşıları tədricən kiçik fraksiyalı çöküntülərlə - xırda ölçülü çınqıllarla, qumlarla və gilcələrlə əvəz olunur. ümumi qalınlığı, Arazkənarı zonada 197 m-ə çatır. Arazkənarı zonanı təşkil edən Dördüncü dövr çöküntüləri şaquli kəsilişdə tədricən fərqlənən üç mərtəbəyə ayrılır: qum və xırda çınqıllardan təşkil olunmuş, qalınlığı 65 m-ə çatan üst mərtəbə; qalınlığı 35 m olan məsaməli gilcələrdən təşkil olunmuş orta mərtəbə və qalınlığı 97 m-ə çatan, yuxarı hissədə xırda, aşağı hissədə iri çaydaşılardan ibarət, arası qum və çınqıllarla dolmuş üçüncü mərtəbə. Sədərək düzənliyində yeraltı su axınının istiqaməti şimal –şərqdən cənub – qərbə doğrudur. Yeraltı sular Dəhnə və Başdağ dağlarına toxunaraq müəyyən qədər istiqamətini dəyişir və bu da mütləq qiymətləri 790–800 m olan izogipslərin düzülüşündə aydın nəzərə çarpır. Yeraltı suların dərinlikdə yatım aynası 1,0 m-dən 20 m arasında tərəddüd edir. Sədərək düzündə su aparıcı qatın qalınlığı 20 m-dən 130 m-dək dəyişir. Ən yüksək qalınlıq mərkəz hissədə üstünlük təşkil edir. Mərkəzdən dağ ətəklərinə doğru su aparıcı qatın qalınlığı 20 m-dək azalır. Düzənlik hissədə qrunt suları şimal-şərqdə dağətəyi zonada yaranmağa başlayır. Bu zonada qrunt suları Çanaqçıçay, Cəhənnəmdərə və Bağırsaq dərəsi çaylarının yerüstü və yataqaltı sularının, atmosfer çöküntüləri və dağətəyi ana süxurların yeraltı sularının süzülməsi hesabına qidalanır. Bu zonada yaranmış yeraltı suların axımı cənub-qərbə yönələrək düzənliyin qrunt sularının əsas mənbəyi sayılır. Dağətəyi zonada yaranmış yeraltı su axımı düzənliyin mərkəz hissəsində öz ehtiyatını suvarmadan süzülən sular hesabına bir qədər artırır. Düzənliyin Arazboyu hissəsində bu axım Ermənistanın Arazdəyən düzənliyindən axan yeraltı suaxımı ilə qarşılaşaraq bir qədər cənuba doğru öz istiqamətini dəyişir. Düzənliyin qrunt suları əsasən Araz çayı, qismən də buxarlanma və transpirasiya vasitəsi ilə sərf olunur. Sədərək düzənliyində çöküntülərin süzülmə əmsalı süxurların tərkibindən asılı olaraq müxtəlif qiymətə malikdir. Süzülmə əmsalının orta qiyməti 4-16m/sut., bəzi hallarda isə 22 m/sut. təşkil edir. Düzənlik sahədə yerləşən qrunt suları müxtəlif duzluluğa və kimyəvi tərkibə malikdir. Şimal-şərq hissədə Çanaqçıçay gətirmə konusunda qrunt sularının duzluluğu 0,5 q/l-dir. Suların ümumi minerallaşma dərəcəsi 1,2-3,02 q/l təşkil edir. Araz çayına doğru minerallaşma dərəcəsi artır və 2-5 q/l-ə çatır. Yeraltı suların səthinin meyilliyi Araz kənarı sahəyə doğru 0,05-dən 0,005-dək azalır. Hərəkət istiqaməti boyunca qrunt sularının codluğu 3 mg/ekv –dən 12–14 mg/ekv-ə qədər dəyişir. Qrunt sularının temperaturu düzənlik daxilində 11-14 °C təşkil edir. Suların kimyəvi tərkibi sulfatlı – hidrokarbonatlı – natriumlu və sulfatlı-xloridli-natriumludur. Sədərək düzənliyi ərazisində təzyiqli sular da təşəkkül tapmışdır. Təzyiqli sular Dördüncü dövr çöküntülərində mövcuddur və quyular vasitəsilə 19–120 m dərinliklərdə açılmışdır. Düzənliyin qrunt və təzyiqli suları vahid kompleks təşkil edir. Belə ki, təzyiqli sular yuxarıya doğru filtrasiya edərək sularına qarışır. Bunun nəticəsində qrunt sularının minerallaşma dərəcələri artır və səviyyənin səthə yaxın hissələrində güclü buxarlanma nəticəsində torpağın şoranlaşması baş verir. Sədərək kəndinin şimal-qərb hissəsində Orta Devon əhəngdaşlarının əmələ gətirdiyi yüksəklikdə bir neçə yüksək debitli bulaq çıxır ki, onlar da tektonik sınma və çat ilə əlaqədardır.
Həmçinin bax
İstinad
- ↑ Feyruz Bağırov. Naxçıvanın təbii sərvətləri. Naxçıvan-2008. səh.12
- Səfərəli Babayev. Naxçıvan Muxtar Respublikasının coğrafiyası. Elm-1999