Qudermes (çeç. Гуьмсе) - Rusiyanın subyekti olan Çeçenistan respublikasında yerləşən Qudermeski rayonunun şəhər mərkəzi. Şəhər respublika əhəmiyyətlidir, lakin şəhər dairəsi statusuna malik deyil.
| Şəhər | |
| Qudermes | |
|---|---|
| çeç. Гуьмсе | |
 | |
| 43°21′19″ şm. e. 46°05′57″ ş. u. | |
| Ölkə |
 Rusiya
|
| Respublika | Çeçenistan |
| Rayon | |
| Mer | Saliyev Ramazan Mavletoviç |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Əsası qoyulub | 17-ci əsr |
| Yaşayış məntəqəsi statuslu | 1941 |
| Sahəsi | 33,89 km² |
| Mərkəzin hündürlüyü | 55 m |
| İqlimi | mülayim |
| Saat qurşağı | UTC+3 |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 53 957 nəfər (2019) |
| Sıxlığı | 1592,12 nəf./km² |
| Rəsmi dili | |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| Telefon kodu | +7 87152 |
| Poçt indeksi | 366200 |
| Digər | |
| (rus.) | |
|
| |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg)
Coğrafiyası
Şəhər Belka və Calka çaylarının Sunja çayında birləşdiyi yerdə, Qudermeski silsiləsinin ətəyində, Qroznı şəhərindən 30 km şərqdə və Xasavyurtdan 40 km qərbdə yerləşir.
Bura Şimali Qafqazda vacib nəqliyyat mərkəzidir. qovşağı (Həştərxan, Rostov-Donu, Mozdok və Mahaçqala yolları) və federal magistral yolu şəhərdən keçir.
İqlimi
Qudermesin iqlimi mülayim kontinentaldır. Qış qısa və yağıntısız, yay uzun və isti keçir.
| Qudermes şəhəri (1981-2010) iqlimi | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Göstərici | Yan | Fev | Mar | Apr | May | İyn | İyl | Avq | Sen | Okt | Noy | Dek | İl |
| Orta temperatur, °C | −0,9 | −0,4 | 4,8 | 11,5 | 16,7 | 21,9 | 24,9 | 24,3 | 19,2 | 12,1 | 5,3 | 0,2 | 11,6 |
| Yağıntı norması, mm | 29 | 27 | 29 | 33 | 62 | 61 | 48 | 37 | 47 | 40 | 41 | 32 | 486 |
| Mənbə: | |||||||||||||
Etimologiya
S.Ş.Hacıyevaya görə, qumuqlar Qudermes bölgəsini "Quntimes" - "Quenler döyüş gün-tiymes ..." adlandırırlar. Onun fikrincə, sözü iki yolla tərcümə etmək olar - kölgəli yer və ya çayının vadisi. E. Pospelovun "Dünyanın coğrafi adları: Toponimik lüğət" əsərinə görə, Qudermes adı "odadavamlı" mənasını verən türk sözüdür. Başqa bir versiyaya görə, Qudermes köhnə çeçen sözüdür və "təpədəki günəş" kimi tərcümə olunur..
Tarixi
Rəvayətə görə, Qudermes XVII əsrin əvvəllərində (müasir Gürcüstan) və yüksək dağlarından gələn mühacirlər tərəfindən qurulmuşdur. Çartala və Qordalaılar Qums çayı yaxınlığındakı düzənlik ərazilərə enərək burada Qums kəndi qurdular. İlk Qudermes evləri bugünkü "Aul" məscidinin ərazisindəki tikildi. Böyük Rusiya Ensiklopediyasına görə, 18-ci əsrin ortalarında çeçen Qumse (çeçen dilində Qudermes şəhərinin adı) kəndi yerində qurulmuşdur..
Qums çayı boyunca, müasir şəhərin şimal-qərb hissəsində, 1770-ci ildə qurulan kəndi var idi. 1837-ci ildə burada Umaxan-Yurt hərbi istehkamı təsis edildi. Və 1857-ci ilin dekabrında Qumse və Qertme kəndləri dağıldıqdan sonra General Mişenkonun qüvvələri tərəfindən bu yaşayış məntəqələrinin bəzi sakinləri Koxanovskayaya (Umaxan-Yurt) məcburi şəkildə köçürüldü.
Qudermesin sürətli inkişafı 1893-cü ildə, Qumse kəndi yaxınlığında Vladikavkaz dəmir yolunun Beslan - Petrov filialının (qatar anbarı, dəmir yolu dönüş dairəsi, emalatxanalar, stansiya) istifadəyə verilməsi ilə başladı, bu da kəndin şəhərə çevrilməsində təkan rolunu oynamışdır.
1929-cu il yanvarın 14-də Qudermes kəndi (artıq aul deyil) işçi kəndinə çevrildi, sonralar isə Kalinin kəndi adını aldı.
5 aprel 1941-ci ildə fərmanı ilə Kalinin kəndi, Kunduxova kəndi və Qumse kəndi Qudermes şəhərində birləşdirildi..
1 fevral 1963-cü ildə Fərmanı ilə Qudermes şəhəri respublika tabeliyindəki şəhər kimi təsnif edildi.
Əhalisi
Əhalinin sayı
| İllər | 1931 | 1939 | 1959 | 1967 | 1970 | 1979 | 1989 | 1992 | 1996 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 3300 | 10 737 | 18 553 | 29 000 | 32 445 | 34 012 | 38 089 | 39 700 | 30 800 | |
| İllər | 2002 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 |
| 33 756 | 36 400 | 39 000 | 40 100 | 41 200 | 42 605 | 45 631 | 45 600 | 47 690 | |
| İllər | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | ||
| 49 029 | 50 009 | 51 215 | 52 407 | 51 776 | 52 908 | 53 957 |
Milli tərkibi
2010-cu ilin statistikasına görə Qudermes şəhərinin milli tərkibi aşağıdakı kimidir:
| Millət | Sayı, nəf |
Ümumi əhali içərisindəki nisbəti, % |
|---|---|---|
| çeçenlər | 43 504 | 95,34 % |
| ruslar | 998 | 2,19 % |
| qumuqlar | 436 | 0,96 % |
| digərlər | 610 | 1,34 % |
| bilinməyənlər | 83 | 0,18 % |
| cəmi | 45 631 | 100,00 % |
Sosyal əhəmiyyətli yerləri
Təhsil ocaqları
- 7 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi
- 12 orta təhsil müəssisəsi
- Maliyyə və Hüquq Universitetinin Qudermes fillialı.
- Qudermes Müəllimlər Kolleci.
- Qudermes Dəmiryol Kolleci.
- Çeçen Tibb Kollecinin Qudermes filialı.
Mədəniyyət və əyləncə mərkəzləri
- Uşaq yaradıcılıq evi
- Çeçenistan Respublikasının birinci prezidenti Ramzan Kadırov adına muzey.
- olan park.
- Qış akvaparkı
Məşhur şəxslər
- Cəbrayıl Yamadayev - Çeçenistan hərbi komandiri
- Ruslan Yamadayev - Çeçen komandir, siyasətçi
Həmçinin bax
İstinadlar
- 2019-02-10 at the Wayback Machine (с изменениями на: 11.03.2016)
- . 2018-10-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-07.
- . 2019-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-07.
- Рассказ кумыка о кумыках. Шихалиев Девлетмурза Магомедович (1811 / 1880) с. 45
- Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — М.: АСТ, 2001.
- . Это Кавказ. 2018-07-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-05-19.
- ↑ Борхаджиев Х. Воистину Гудермес — город чудес // Гумс: газета. — 2010. — 5 мая.
- Юрий Сергеевич Осипов Большая Российская энциклопедия, 2007
- . 2013-01-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-07.
- . pop-stat.mashke.org (ingilis). January 11, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: October 1, 2019.
- . www.gks.ru (rus). Федеральная служба государственной статистики. September 11, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: October 1, 2019.
- . www.gks.ru (rus). Федеральная служба государственной статистики. January 1, 2012. May 13, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: October 1, 2019.
- . www.gks.ru (rus). Федеральная служба государственной статистики. January 1, 2013. May 13, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: October 1, 2019.
- . 2015-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-07.
- . 2022-05-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-07.
- . 2021-03-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-10-07.
- [ölü keçid]
- [ölü keçid]