Əbu'l Fəth Pir budaq və ya daha çox tanındığı adı ilə Pirbudaq (Bağdad1466, Bağdad) — Cahanşahın 4-cü oğlu Qaraqoyunlular dövlətinin Şiraz Valisi (1456–1460) Bağdad Valisi (1460–1466) . Hakim olduqları şəhərlərdə siyasi və iqtisadi sabitlik qurmuş, buna görə də öz dövründə məşhurlaşmışdır. O, incəsənətə aid kitabxana qurdurmağı, mədəniyyətə hamilik etməsi, Bağdadı incəsənətin mərkəzinə çevirməsi ilə tanınmışdır. O, bu kitablarda incəsənətin ən böyük hamisi olan türkman kimi təsvir edilmişdir.

Əbu'l Fəth Pir Budaq Mirzə
Pir Budaq, Şiraz 1455-1460 (İran)
Pir Budaq, Şiraz 1455-1460 (İran)
Şəxsi məlumatlar
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1466
Vəfat yeri
Milliyyəti Baranlı oymağı
Fəaliyyəti siyasətçi, mesenat[d]
Atası Cahanşah
Ailəsi قاراقویونلولار
Dini şiəlik
Hərbi xidmət
Döyüşlər Lavər keçidi döyüşü
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Pirbudaq güclü bir ailədə doğulmuşdu. Öz dövrünün ən güclü türk ailələrindən biri olan və Qaraqoyunluların hakim sülaləsi olan ailədə dünyaya gələn Pirbudaq Cahanşahın ən böyük oğlu idi. Onun ailəsi monqol işğalları zamanı Orta Asiyadan İranAzərbaycan coğrafiyasına gəlmiş, 1300-cü illərdə artıq bölgədə hakim qüvvəyə çevrilmişdirlər. Onun əmisi Şah Məhəmməd 1411-1433-cü illərdə Bağdadın hakimi olmuşdur. Onun babası Qara Yusif 1410-cu ildən Azərbaycanın hakimi olmuş, 1439-cu ildə Pirbudağın atası Cahanşah Qaraqoyunlu taxtına çıxmışdır. Bundan bir il əvvəl isə Cahanşah Teymuri hökmdarı Şahruxu dəstəkləməsinin mükafatı olaraq Təbriz hakimi təyin edilmişdi. Bundan sonra o, Təbrizi öz imperiyasının paytaxtına çevirdi və 1467-ci ildəki ölümünə qədər özünə tabe olan torpaqları buradan idarə etdi. 1447-ci ildə Teymuri Şahruxun ölümündən sonra Cahanşah şah və sultan titullarına iddia etməyə başladı. Bu tarixdən etibarən onun imperiyaya olan iddiası daha güclü və aşkar şəkil aldı. 1447-1458-ci illər ərzində o və oğulları Mərkəzi Asiyaya qədər geniş bölgələri ələ keçirməyi bacardılar. 1453-cü ildə Cahanşahın oğulları arasında ən cəsuru kimi tanınan Pirbudaq Qumu, Cahanşahın özü Farsı, İsfahanıŞirazı ələ keçirdi.

1454-cü ildə Pirbudaq ordusu ilə irəliləyərək KirmanYəzdi ələ keçirdi. 1457-ci ildə İranın şərqi, Xorasan da daxil olmaqla Cahanşahın əlinə keçdi və o, 1458-ci ildə Herata daxil olaraq taxta iddiasını dilə gətirdi. 1460-cı illər boyunca onun imperiyasının sərhədləri Anadolunun şərqindən Orta Asiya sərhədlərinə qədər uzandı. Buraya hər iki İraq, Kirmanİran körfəzinin sahilləri də daxil idi.

Bu yürüşlərin bir çoxunda Pirbudaq atası ilə birlikdə hərəkət etmişdir. Məsələn, o, 1452-1453-cü illərdə İsfahanı, Şirazı və Abarquhu ələ keçirmişdi.Cahanşah , Teymuri Dövlətinin zəiflədiyini gördükdə İraqı ələ keçirməyə meyilləndi . Bu məqsəd ilə Mirzə Pir Budağı, Türkmən əmirlərinin bir neçəsiylə bərabər İraq torpaqlarına göndərdi . Bu müddət ərzində Teymuri Mirzə Babur Şiraz şəhərində idi . Pir Budaq Teymuriləri məğlub edərək Savə Qum Cərdəbəkən və Hənsər şəhərini mühasirə edərək fəth etdi və İsfahan şəhərinə doğru getdi , İsfahanlılar Türkmənlərin tərəfinə keçdilər. Mirzə Babür İsfahanı qorumaları üçün Şirazdan əmirlərini göndərdi isə daha sonra özü İsfahan yaxınlarına gəldi . Lakin , Teymuri qoşunlarının bir çoxu Qaraqoyunlu Türkmənləri tərəfinə keçdilər və bununlada Teymuri ordusu qaçmağa başladı . Türkmənlər gələrək gecə Mirzə Babura hücum etdilər və məğlub olan Mirzə Babur qaçdı . Bundan sonra Pirbudaq Şiraz şəhərinə yürüdü və Teymurilərin önəmli şəhərlərindən biri olan Şirazı fəth etdi , Cahanşah İsfahanın hakimliyini oğlu Mirzə Məhəmmədə verdi.

Pirbudaq hərbi bacarıqlarına görə 1458-ci ildə atası tərəfindən Herat yürüşündə köməkçi olaraq təyin edilmişdi. Güman edilir ki, məhz bu yürüş zamanı Pirbudaq qədim əlyazmalarla tanış olmuş və incəsənətə maraq salmışdır. Pirbudaq 1456-cı ildə atası tərəfindən Şirazın hakimi təyin edildi. Onnu bir digər qardaşı Yusif isə 1458-ci ildə Kirman hakimi olaraq təyin edildi.

Cahanşah və oğulları arasında münasibətlər heç bir zaman yaxşı olmamışdı. Cahanşahın xeyli hərbi uğur qazanmasına baxmayaraq, hakimiyyət illəri bitmək bilməyən üsyanlarla xarakterizə edilir. Üsyançılar arasına oğulları Pirbudaq və Həsənəli, eləcə də yarım-müstəqil Qaraqoyunlu əmirləri daxil idi. 1459-cu ildə Həsən Əli Cahanşahın Teymurilər Əbu Səidlə döyüşdüyü bir vaxtda Azərbaycanda köçəri feodalların üsyanına başçılıq etdi. Xəyanətinə görə Həsən Əli həbs edildi.

Hökmdar olma iddiasını edə bilmək üçün özündə haqq görən Pirbudaq Şirazı müstəqilləşdirmək üçün üsyan başlatdı və bu atasının qəzəbinə səbəb oldu. Cahanşahın sarayından göndərilmiş xeyli sayda elçi ondan üsyanı bitirməyi və qılıncını yerı endirməyi istədi. Lakin Pirbudağın bu məsləhətlərə qulaq asmayacağı bəlli olanda Cahanşah Şiraza hücum edib yenidən öz hakimiyyətini bərqərar etdi. Bu yerdən sonra Pirbudağın anası məsələyə müdaxilə edib, barışıq şərtləri üzrə danışıqlar apardı. Nəticədə o, öldürülmədi və Şirazdan sürgün edildi, yerinə isə qardaşı Yusif təyin edildi.

Sürgün olaraq Pirbudaq Bağdad hakimi olaraq oraya göndərildi. Cahanşah Bağdadın Təbrizə yaxın olduğunu bilirdi və oğlunun yenidən üsyan qaldıracağı halda ona yaxın olmaq, eyni zamanda da onu belə əməldən çəkindirməyi düşünürdü.

Pirbudaq Bağdadda yenidən üsyana başladı. Cavab olaraq atası şəhəri mühasirəyə aldı və 18 aylıq mühasirədən sonra üsyançı qüvvələr təslim olmağa məcbur oldular. 1465 və ya 1466-cı ildə Cahanşah bir digər oğlu olan Məhəmmədiyə Bağdada hücum etməyi və Pirbudağı öldürməyi əmr etdi. Pirbudağın öldürülməsindən sonra onun atasının imperiyası da çox yaşamadı. Cahanşah 1467-ci ildə rəqib Ağqoyunlu Uzun Həsən tərəfindən öldürüldü və onun dövləti süqut etdi.

İncəsənətə himayədarlığı

Pirbudağın atası olan Cahanşah digər Qaraqoyunlu hökmdarlarından fərqli olaraq incəsənətlə maraqlanırdı. Onun maliyyəsi ilə imperiyasının bir çox şəhərlərində incəsənət və memarlıq nümunələri tikdirilmişdi. Bunlardan ən məşhuru Təbriz şəhərində yerləşən Göy Məsciddir. Eyni zamanda bacarıqlı şair olan Cahanşah Həqiqi ləqəbi ilə Azərbaycan türkcəsində şeirlər də yazırdı. Cahanşahın həm farsca, həm də türkcə yazdığı şeirlər daha çox təsəffüf motivli şeirlər idi. Pirbudaq da atası kimi şeirlər yazmaqda idi. O, şeirlərindən birini də atası üçün yazmışdı və atasını dünyadan silməklə hədələyirdi:

Taleyim də, mən də gəncik,

İki gənc ilədöyüşməyə çalışmayın,

Səni elə yuxarı və aşağı çırpacağım ki,

Səndən, ya da adından heç bir işarə qalmayacaq.

Şirazda hakim olarkən o, bir çox əlyazmanın hazırlanması üçün pul ayırmış və yüksək keyfiyyətlə hazırlanmış kitablardan ibarət kitabxana tikdirmişdir. Onun himayədarlığı altında incəsənət sahəsi çiçəklənməyə başlamışdı.

Pirbudaq Şirazda olduğu dövrdə onun üçün bir sıra əlyazmalar hazırlansa da, bunların heç biri təsvir olunmamışdır. 1458-ci ildə onun da rəhbərlərdən biri olduğu uğurlu bitdikdən sonra Nizaminin məşhur Xəmsə əsərinin əlyazması tapılmışdı. Heratın artıq devrilmiş hökmdarına məxsus olan bu əlyazma Pirbudaq tərəfindən qənimət olaraq götürülmüşdü.

Alimlər hesab edirlər ki, Pirbudaq Bağdada göndərilərkən bir sıra ən yaxşı miniatürxəttatları özü ilə aparıb. Bağdada gəlməmişdən əvvəl qeyri-müəyyən iqtisadi və siyasi mühit səbəbindən əlyazmaların Bağdaddakı yerli istehsalı azalmışdı. Bununla belə, Pirbudaq istedadlı xəttat, miniatür ustası və şairlərdən istifadə edərək Bağdadda sənəti yenidən canlandırdı.

Demək olar ki, Bağdada çatan kimi o, təsvirli əlyazmalara açıq maraq göstərdi. Onun üstünlük verdiyi şeirlər toplusu idi. Pir Budaqın Bağdad dövründə istehsal olunmuş əlyazmalarda “lapis lazuli və qızıldan təmtəraqlı istifadə” nümayiş etdirilir. 1458-ci ildən sonra toplanmış əsərlər Herat rəssamlığının güclü təsirini nümayiş etdirir.

Onun himayəsi altında Bağdad bölgənin hər yerindən xəttatları və illüstratorları cəlb edən mühüm incəsənət mərkəzinə çevrildi.[34] Pir Budaq türkmən sənətinin ən erkən himayədarlarından biri kimi təsvir edilmişdir.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. . səh. 271-297
  2. . səh. 499
  3. . səh. 99
  4. . səh. 31-32
  5. . səh. 216
  6. . səh. 401-403
  7. . səh. 322-339
  8. . səh. 95-103
  9. . səh. 50–73
  10. . səh. 402
  11. . səh. 248-251
  12. . səh. 59
  13. . səh. 353
  14. . səh. 130
  15. Muhsin Behramnejad, Akkoyunlu Karakoyunlu s.51
  16. . səh. 182
  17. . səh. 104
  18. . səh. 158
  19. . səh. 232
  20. . səh. 114-128
  21. . səh. 403
  22. . səh. 99
  23. . səh. n.p
  24. . səh. 252
  25. . səh. 168-172
  26. . səh. 402
  27. . səh. 49
  28. . səh. 159-171
  29. . səh. 39
  30. . səh. 471
  31. . səh. 173
  32. . səh. 163-165
  33. . səh. 72
  34. . səh. 41
  35. . səh. 89-120
  36. . səh. 251
  37. . səh. 39
  38. . səh. 24
  39. . səh. 248
  40. . səh. 68
  41. . səh. 237
  42. . səh. 83
  43. . səh. 25
  44. . səh. 179
  45. . səh. 184
  46. . səh. 25-26
  47. . səh. 862

Mənbə

  • Barry Rubin. . Routledge. 2015.
  • Vladimir Minorsky. . Bulletin of the School of Oriental and African Studies. vol. 16, no. 2. 1954. 271–297.
  • The David Museum (Denmark). The Timurids and the Turkmen: Central Asia, Afghanistan and Iran, 1370- c. 1500. 2023.
  • Basil Gray. . Cleveland: Skira. 1961.
  • Enver Konukçu. . İslam Ensiklopedisyası. 1993.
  • Sherri Liberman. . Oxford University Press. 2014.
  • The Editors of Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Britannica. 1998.
  • D.T. Potts. . Oxford University Press. 2014. ISBN 9780199330799.
  • E.G. Browne. . Cambridge University Press. 1920.
  • A.K.S. Lambton. . Journal of the Royal Asiatic Society, vol. 122, no. 2. 1990.
  • Shahmoradi, S.M., Moradian1, M.P., and Montazerolghaem, A. . Asian Culture and History Vol. 5, No. 2. 2013.
  • Vladimir MinorskyThe Qara-qoyunlu and the Qutb-shāhs (Turkmenica, 10) — V. Minorsky — Vol. 17, No. 1 (1955), pp. 50–73. . Bulletin of the School of Oriental and African Studies Vol. 17, No. 1. 1955. 50–73.
  • Bey Zardabli. The History of Azerbaijan: From Ancient Times to the Present Day. 2014.
  • S. Ray. . Proceedings of the Indian History Congress, Vol. 16. 1953. 248–251.
  • Donald Newton Wilber. . Princeton University Press. 1975. ISBN 9780691642031.
  • E. J. van Donzel. . BRILL. 1994.
  • Abolala Soudavar. . Houston, Texas: Random House. 1992.
  • D.J. Roxburgh. . Brill. Chapter 9 in: David J. Roxburgh (ed.)., Envisioning Islamic Art and Architecture: Essays in Honor of Renata Holod. 2014.
  • Barbara Brend. . Routledge. 2013.
  • David J. Roxburgh. . Yale University Press. 2005. 392. ISBN 978-0300103250.
  • J. Bloom and S. Blair. Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture. Oxford University Press. 2009.
  • R.M. Savory. Some Notes on the Provincial Administration of the Early Safawid Empire. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, vol. 27, no. 1. 1964.
  • E.G. Browne. . Cambridge University Press. 1924.
  • Britannica Educational Publishing. Iraq. 2010.
  • Justin Marozzi. . UK: Penguin Books. 512. ISBN 978-0141047102.
  • A. Aslanov. The Caucasus in the 15th Century. The Caucasus and Globalisation, Vol. 5, No. 1-2. 2011. 168–172.
  • E.G. Browne, A Literary History of Persia, Vol. 3, Cambridge University Press, 1969, p. 402. . Vol. 3. Cambridge University Press. 1969.
  • Roger Savory, Studies on the History of Ṣafawid Iran, Variorum Reprints,1987. . Variorum Reprints. 1987.
  • E. Atil. Mamluk Painting in the Late Fifteenth Century. Muqarnas, Vol. 2. in The Art of the Mamluks. 1984. 159–171.
  • Jamila Hasanzade. (PDF). IRS Art. 2016.
  • The New Encyclopaedia Britannica. 6. 1998., , Cambridge University Press, 1993, p. 173
  • W.B. Fisher. . Cambridge University Press. 1993.
  • Bayne-Fisher, W., Jackson, P., Avery, P., Lockhart, L., Boyle, J.A. Gershevitch, I. and Frye, R.N. . 6. Cambridge University Press. 1986.
  • I.E. Binbas. . Cambridge University Press. 2016.
  • Chad Lingwood. . BRILL. 2013.
  • A. Soudavar. . Seattle: University of Washington Press. in: N. Keddie and R. Mathee, Iran and the Surrounding World. 2002. 89–120.
  • Lisa Golombek. . Princeton University Press. 1988.
  • E.C. Tanundi. Islamic Miniature Painting: Topkapı Saray Museum. 1. Tercuman Art and Cultural Publications. 1979.
  • D.J. Roxburgh. . London: Royal Academy of Arts. 2005.
  • John E. Esposito, The Oxford History of Islam, Oxford University Press, 1999. . Oxford University Press. 1999.
  • Blair, S. and Bloom. . Yale University Press. 1995.
  • Newman, A.J. . Brill. 2003.
  • Necipogulu, F. and Roxburgh. D.J. . BRILL. 2000.
  • Cagman, F. and Tanundi. Islamic Miniature Painting: Topkapı Saray Museum. Tercuman Art and Cultural Publications. 1979.

Əlavə ədəbiyyat

  • W. M. Thackston,, Cambridge, Harvard and MIT, 1989. . Cambridge: Harvard and MIT Press. 1989.
Mənbə — ""

Informasiya Melumat Axtar

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023