Mustafa Zəririn “Sirətün-Nəbi”si və “Fütuhüş-Şam”ı

XIV əsr Azərbaycan şairi Mustafa Zərir VIII əsr müəllifi İbn İshaqın “Sirətün-Nəbi” əsərini ərəb dilindən tərcümə etmişdir. O, Məhəmməd peyğəmbərin həyatından bəhs edən bu əsərin quruluşunu dəyişmədən tərcümə etmişdir. 1388-ci ildə tamamlanan “Sirətün-Nəbi” əsəri türk xalqları arasında Məhəmməd peyğəmbər haqqında yazılmış ilk dini dastan hesab edilir, bir neçə əlyazması Konyanın (Türkiyə) Mövlana muzeyində saxlanılır. Mustafa Zərir həmçinin IX əsr ərəb tarixçisi Vəqidinin “Fütuhüş-Şam” əsərini 1393-cü ildə nəsrlə tərcümə etmişdir. Mövzü müsəlmanların Suriyanı işğal etməsidir.

Şirazinin “Gülşəni-raz”ı

Sufi şairi Şeyx Əlvan Şirazi Şeyx Mahmud Şəbüstərinin "Gülşəni-raz" əsərini azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. XIV yüzilliyin ortalarında Şirazdan Osmanlı imperiyasına köçmüş Şeyx Əlvan “Gülşəni-raz” əsərini 1426-cı ilin yazında bitirmiş və onu Osmanlı hökmdarı Sultan II Murada həsr etmişdir. Bu tərcümə fəlsəfi məzmun daşıyır və sufi həyat tərzini təbliğ edir.

Təbrizinin “Əsrarnamə”si

Şeyx Fəridəddin Əttarın “Əsrarnamə” əsəri Əhmədi Təbrizi tərəfindən farscadan türk dilinə tərcümə edilmişdir. Əhmədi Təbrizi bu tərcüməni Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Xəlilə ithaf etmişdir. Digər bir fikrə görə isə əsərin ithaf edildiyi şəxs Sultan Yaqubun əmirül-ümərası, təsəvvüfə olan marağına görə Sufi Xəlil olaraq məşhurlaşmış Xəlilullahdır. Əsər 1865 beytdir, 1479-cu ildə Təbrizdə tamamlanmışdır. Əsrarnamə əsas xətlərilə köhnə Anadolu türkcəsinin xüsusiyyətlərini daşıyır. Təbrizdə yazıldığı üçün Azəri ləhcəsinə aid xüsusiyyətlər görülür. Fars dilindən tərcümə edildiyi üçün fars dilinin cümlə quruluşunu ehtiva edir.

Əhmədinin tərcümə yoxsa orijinal əsər olması dəqiq deyil, həcmcə Əttarın “Əsrarnamə”si Əhmədinin əsərindən iki dəfə böyükdür. Hər iki əsərdə Davud və Musa peyğəmbərin həyatından kiçik hekayələr verilir. Əhmədinin hekayələrindən yalnız üçü Əttarın əsərində də var.Məmmədağa Sultanova görə bəzi hekayələr Cəlaləddin Ruminin məsnəvisindən götürülmüşdür.

“Əsrarnamə” tərcüməsi bədiilik baxımından Şirazinin “Gülşəni-raz tərcüməsi”ndən geri qalır. Fuad Köprülünün fikrincə buna səbəb həmin dövrdə əsərlərin sufizmi xalq arasında yaymaq üçün sadə dildə yazılması idi. Əhmədi Təbrizi tərcüməsində çoxlu ərəb və fars sözləri olsa da xalq danışıq dilinə yaxındır. “Əsrarnamə” əsərində işlənmiş türk mənşəli sözlərin müəyyən bir hissəsi hazırda Azərbaycan dilində olmasa da, belə sözlərə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında, Azərbaycan şairləri İmadəddin Nəsimi, Kişvəri, Şah İsmayıl Xətai və Qövsi Təbrizinin şeirlərində rast gəlinir.

Məqsudinin “Möcüznamə”si

“Möcünamə” əsəri XVI əsrdə Məqsudi isimli şair tərəfindən yazılmışdır. XVIII əsrə aid iki əlyazması AMEA-ın Əlyazmalar institutunda saxlanılır. 6160 beyti olan tərcümə əsəri 1515-ci ildə yazılmışdır. Fars dilindən tərcümə edilmişdir. Əsər İslamda müqəddəs olan şəxsiyyətlərin həyatlarında baş vermiş möcüzəli hadisələr haqqında olduğu üçün adı “Möcüznamə”dir. Əsərin farsca hansı əsərin tərcümə olduğu bəlli deyil. Məqsudi Əhmədi Təbrizinin yolundan gedərək Fəriddədin Əttar və başqa farsdilli müəlifflərin əsərlərindən tərcümə edib, kitab şəklinə salmışdır.

Sadıq bəy Avşarın “Məsnəvi” tərcüməsi

Səfəvilər dövlətinin hökmdarı Şah I Abbasın dövründə saray kitabxanaçısı olmuş Azərbaycan şairi Sadıq bəy Əfşar Mövlana Cəlaləddin Ruminin "Məsnəvi"sini farscadan azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

• MÖHSÜN NAĞISOYLU. XVI ƏSR AZƏRBAYCAN TƏRCÜMƏ ƏSƏRİ “KƏVAMİLÜT-TƏBİR”. Bakı. 2011.
• MÖHSÜN NAĞISOYLU. ƏHMƏDİ TƏBRİZİ VƏ “ƏSRARNAMƏ” TƏRCÜMƏSİ. Bakı. 2012.
• Şeyx Səfi Təzkirəsi, Ana dilimizin dəyərli yazılı abidəsi. Bakı. 2006.
• Willem Floor and Hasan Javadi. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran. 2013.
• H. Javadi and K. Burrill. . İranica. 1988.
• Eir. . İranica. 2000.
• Gönül Ayan. (PDF). ^{[ölü keçid]}