Nizami Gəncəvidən sonra yazıb-yaradan böyük sənətkarların hamısı Nizamini özlərinə müəllim, ustad kimi qəbul etmiş, onun yaradıcılığından bəhrələnmiş və dərs almışlar. Nizami dövründə yaşayıb-yaratmaq və hətta ondan da əvvəlki dövrdə yaşayan şairlərdən Əbülüla Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, və Xaqani Şirvani kimi dövrünün tanınmış və görkəmli sənətkarları nəinki Nizaminin səviyyəsinə çatmamış, bəlkə də Nizami istedadı qarşısında lazımınca yüksələ bilməmişlər.

Nizamişünas rus alimi, akademik Bertels Nizamiyə belə qiymət vermişdir: "Nizami, bəşəriyyətin min illərlə düşünüb arzuladığı azadlıq, bərabərlik, sülh, demokratiya, humanizm, qadın azadlığı, əmək vasitəsiylə yüksəliş, doğru-düzgünlük haqqında hamıdan əvvəl və müfəssəl məlumat vermişdir. Biz daha ondan nə istəyə bilərik?". Avropanın ən nəhəng filosof şairlərindən biri sayılan Hote, Nizamini poeziyanın allahı adlandırmışdır.

Nizami yalnız şair deyildi, o, dövrünün bütün elmlərini şeirə gətirmiş, ədalət və bəşəri hissləri tərənnüm etmiş, ən əsası insana hörmət və humanizm ideyalarını öz ölməz "Xəmsə" poemalarında açıb göstərməyə nail olmuşdur. Digər tərəfdən dahi şairin rəvan dili və onun şairlik qabiliyyəti buna rəvac vermişdir. Məhz Nizaminin və onun çapında olan digər sənətkarların yaradıcılığına görə XII–XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının Renessans zirvəsi sayılır.

"Sirlər xəzinəsi" yaradan şair, bəşəriyyətin sevgi, eşq, mehr, məhəbbət tələbatın ödəmək üçün "Xosrov və Şirin" dastanı yazmaqla belə bir ülviyyətin gərəkli olduğunu vurğulayır. Şərq qadınının dəyanəti, sevgiyə sadiqliyi, onun bütün mərhumiyyətlərə dözməsi məhz "Leyli və Məcnun"u əsərində öz təcəssümünü tapır. Nizami özü demişkən indi o, bir yerdə qala bilməzdi, ona görə də atını dünyanın yeddi məşhur ölkəsinə çaparaq "Yeddi gözəl" yaratdı. İndi söz meydanında toppuzunu möhkəm vuraraq öz fəlsəfi fikirlərini "İsgəndərnamə"də demiş olsun.

Nizami Gəncəvinin əsərlərindəki öyüd və nəsihətləri bəşər övladı canlandıqca həmişəyaşıl ağacı kimi əbədi yaşayacaqdır. Nizami təkcə Azərbaycan xalqının deyil, ümumbəşəri şair olaraq bəşəriyyətin qəbul etdiyi bir simadır.

Azərbaycan Nizamişünaslığı XX əsrin əvvəllərindən inkişaf etməyə başlanmışdı. M. M. Axundzadənin "Şeyx Nizaminin qəbri (Gəncə, 1909), F. B. Köçərlinin "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin materialları" (Bakı, 1925) kitablarında Nizami yaradıcılığının böyüklüyü diqqəti çəkir. Zaman keçdikcə Nizami yaradıcılığına maraq artır. Belə ki, M. Rəfilinin "Nizami yaradıcılığı" əsəri bu sahədə Nizamiyə elmi yanaşmanın əsasını qoymuş olur.

İlk dəfə Şərqdə Demokratik Cümhuriyyətin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yazdığı "Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi" şairin həyat və yaradıcılığını öyrənmək baxımından çox faydalıdır. Əsası odur ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları Nizamiyə Türklük-Azərbaycançılıq prizmasıyla yanaşmışdır. XX əsrin II yarısından etibarən Nizaminin həyat və yaradıcılığını öyrənmək daha kütləvi şəkil almağa başladı. Bu xüsusda dahi şairimizin 800 və 850 illik yubileylərini əhatə etdiyindən buna dövlət səviyyəsində diqqət daha da artırıldı.

Heydər Əliyev 1979 və 1981-ci illərdə iki böyük fərman imzalamaqla Nizami xəmsəsinin yeni tərcümələri üçün sərəncam vermişdir. Bu illərdə Həmid Araslı, Q. Əliyev, Rüstəm Əliyev, A. Rüstəmova, Vaqif Arzumanlı və başqalarının Nizami haqqında daha ciddi işlərə imza atmaları özünü açıq şəkildə göstərmişdir. Azərbaycan Nizamişünaslığı şərti olaraq üç mərhələyə bölünür:

• XX əsrə qədərki dövr.
• XX əsrin 40–50-ci illərini əhatə edən dövr.
• Son dövr.

Bu illər ərzində Nizami yaradıcılığı ilə məşğul olan şair, yazıçı, tərcüməçi, alim kifayət qədər olmuşdur. Lakin bunların hamısına "Nizamişünas" demək doğru olmazdı. Dünya təcrübəsi onu göstərir ki, yalnız bu işlə şərqşünaslar məşğul olsalar, istənilən nəticəni almaq mümkündür. Hər şeydən əvvəl fars dilini nəinki yaxşı, mükəmməl bilmək gərəkdir. Azərbaycanca tərcümədən oxunan Nizami orijinal deyildir. İndiyə qədər olunan tərcümələrdə nöqsanlar kifayət qədərdir.

Şərq ədəbiyyatına Nizami Gəncəvinin təsir qüvvəsi daha bariz şəkildə özünü göstərir. Yüzdən artıq şair Xəmsə yaratmağa çalışsa da, Nizamiyə çatmamışlar. Bunların içərisində böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin türkcə (özbək türkcəsi) yazdığı Xəmsə qənaətbəxşdir. Ə. Nəvai dönə-dönə Nizamini özünə layiqli müəllim hesab edir. Şərqdə böyüklü-kiçikli 400-dən artıq "Leyli və Məcnun" adlı dastan, hekayə və məqalə yazılmışdır. Bu da Nizami təsirini aydın şəkildə göstərir.

İran ədəbiyyatşünaslığında elə bir şair, yazıçı, ədəbiyyat tədbirlərində məruzəçiyə rast gəlinməz ki, Nizamidən söz açmasın. İndiyə qədər 500 nəfərdən çox alim Nizami yaradıcılığına baş vurmuş, onun xəmsəsinin ingilis dilində dünyaya yayılmasına nail olmuşdur. XIII əsrin ikinci yarısında Əsfəraində yazıb-yaratmış İzzəddin Həsənoğlu, XIII əsrin axırı, XIV əsrin əvvəllərində yaşayan Nəcməddin Əbubəkr Zərkub Təbrizi və onun müasiri Hümam Təbrizi, kimi şairlər Nizami romantik şerinin ən yaxşı davamçılarından olmuşlar. XIV əsrdə Nizami ədəbi məktəbinin humanizm, dostluq və məhəbbət ideyalarını yeni şəkildə davam və inkişaf etdirən ən görkəmli şairlərdən biri də Şəmsəddin Məhəmməd Əssar Təbrizi (1325–1390) olmuşdur.

XVI əsr Azərbaycan şairlərinin əksəriyyətinin yaradıcılığında sufi və hürufilik fəlsəfi nəzəriyyələrinin bir çox mütərəqqi cəhətləri və ideyaları öz əksini tapmışdır. Bu dövr ədəbiyyatının ən mühüm xüsusiyyətlərindən və aparıcı istiqamətlərindən biri Nizami məktəbinin qiymətli ənənələrinin — humanizm, insana məhəbbət, cəmiyyətdəki eyiblərin tənqidi və b. motivlərin davam və inkişaf etdirilməsi idi. Lakin şeirdə nəsihətçilik, didaktik-tərbiyəvi motivlər siyasi-ictimai amillərin təsiri ilə fəlsəfi boyalarla tündləşir, sufi-panteistik formalarda təzahür edirdi.

Nizaminin poeziyasının tədqiqatçılarından Həmid Araslı, Ələşrəf Əlizadə, Mikayıl Rəfili, Əkbər Ağayev, Mübariz Əlizadə və başqalarını göstərmək olar.

İmadəddin Nəsimi – böyük sələfi Nizami Gəncəvidən sonra ədəbiyyatımızda humanizm, insansevərlik ideyalarının alovlu təbliğatçılarından, carçılarından biri kimi tanınmışdır. Nəsimi Nizami Gəncəvinin yaradıcılığından ruhlanaraq şerlərində məhəbbətin aliliyi, həyara bağlılıq, insan gözəlliyi haqqında şeirlər yazmışdır. Hürufiliyə bağlı olmasına baxmayaraq Nəsiminin əsərlərində Nizami lirikası açıq-aydın özünü büruzə verir.

Hümam Təbrizi (1201–1314) də bu dövrün görkəmli ictimai-siyasi xadimi və istedadlı şairlərindən biri olmuşdur. Hümam Təbrizinin "Dəhnamə" ("On məktub") poeması, fars dilində "Divan"ı məlumdur. O öz yaradıcılığında sələfi Nizami Gəncəvi sənətindən xeyli bəhrələnmiş, onu xoş sözlərlə yad etmişdir.

Nizaminin "Leyli və Məcnun"u öz bədii rəng və təravəti, məntiqi qüvvəsi ilə oxucunu heyran edən qiymətli bir sənət əsəridir. Nizami yaradıcılığından ruhlanan Füzuli də Nizamidən sonra eyni adlı poema yazmışdır. Nizamidən sonra "Leyli və Məcnun" mövzusuna 40-dan artıq şair müraciət etmişdir. Ancaq Füzulinin "Leyli və Məcnun"u bu mövzuda yazılmış əsərlər içərisində ən görkəmli yerlərdən birini tutur. Qarşılıqlı sevgi, mənəvi azadlıq problemləri ilə sıx surətdə əlaqədar olaraq Füzulinin "Leyli və Məcnun"unda orta əsrlərdə qadına münasibət məsələsi əsas yerlərdən birini tutur.

Füzulinin "Leyli və Məcnun"unda müəyyən dərəcədə sufizm fəlsəfəsinin elementləri vardır. Lakin bu elementlər cüzidir, əsərin ideyasına xələl gətirmir. Nizami əsərlərindən Füzulinin "Leyli və Məcnun"unu fərqləndirən əsas cəhət onda lirik haşiyələrin üstünlüyüdür.

Səməd Vurğunun "Fərhad və Şirin" əsəri Nizami ənənəsinin ən uğurlu davamı hesab edilir. Lakin Nizaminin poemasında Şirin yalnız Xosrofa sədaqətli idisə, Səməd Vurğunun əsərində Şirin Fərhada qarşı da laqeyd deyil.

Əgər Nizaminin əsərində Xosrofun məhəbbəti təmiz və böyük idisə, Səməd Vurğunun əsərində Xosrovun məhəbbəti ehtiraslı və çirkin verilmişdir. Əsərdə Şirin sürəti də şərq qadınına yaraşmayan daha fəal və sərbəst verilmişdir.

• Altstadt, A. L. (1992). The Azerbaijani Turks: Power and identity under Russian rule. Stanford, Calif: Hoover Institution Press, Stanford University.