Osmanlı İmperiyası 1918-ci ilin sonlarına doğru Birinci Dünya müharibəsindən məğlub ayrılmış, Mudros müqaviləsini imzalayaraq artıq dağılma dövrünün sonuna gəlmiş bir dövlət halında idi. Avropa dövlətlərinə görə xəstə adam olaraq xarakterizə edilən Osmanlı İmperiyası imzaladığı atəşkəs ilə boğazların hakimiyyətini, yeraltı qaynaqların istifadə haqqlarını və donanma ilə ordu üzərindəki bütün əmr haqqlarını Antanta dövlətlərinə təslim etmiş olur.

Mudros müqaviləsinin ardınca İzmir yunanlar, Adana fransızlar, Antalya və Konya italyanlar tərəfindan işgal edilmişdi. Bunlarla bərabər Urfa, Maraş, Antep, Merzifon və Samsuna ingilis əsgərləri daxil olmuş, İstanbulda isə Krallıq donanması yerləşmişdi. Bunlara qarşı olaraq türklər tərəfindən , , Rəddi İlhaq Cəmiyyəti kimi cəmiyyətlər qurulmuş və işğalı sonlandırmanın çarələri barəsində düşünülməyə başlanmışdı.

Bu dövrdə bütün Osmanlı torpaqlarında olduğu kimi Samsunda da işğalçılarla türk xalqı arasında silahlı toqquşmalar yaşanmağa başlamışdı. Bununla əlaqədar imzası ilə Antanta dövlətləri Osmanlı hökumətinə bir nota vermiş və bölgədəki qarışıqlıqların aradan qaldırılmasını istəmiş, əks halda Mudros müqaviləsinin yeddinci bəndinə əsasən bölgənin işğal ediləcəyini bəyan etmişdir. Dövrün Hərb naziri olmuş ilə Sədrəzəm Kürəkən Fərid Paşa qarışıqlıqların aradan qaldırılması vəzifəsi üçün Mustafa Kamalı uygun görmüş, özünə bu vəzifə Abuk Əhməd Paşa tərəfindən bildirilmiş və vəzifə Mustafa Kamal tərəfindən qəbul edilmişdir.Mustafa Kamal bu görüşdən sonra dövrün Baş qərargah ikinci sədri olan Kazım İnanç ilə görüşmüş və səlahiyyətlərini müzakirə etmişdir. Ona 9-cu Ordu müfəttişliyi verilmiş, vəzifə səlahiyyətlərinin göstərildiyi fərman imzalanmışdır. Əlavə olaraq Mustafa Kamal bu fərmanda qeyd edilən bəzi bəndləri birbaşa özü yazmışdır. Müfəttişlik vəzifə və səlahiyyətlərinin yer aldığı fərmanın, vəzifələri ehtiva edən maddələr qısa olaraq bu şəkildədir:

1. Bölgədə sabitliyin qurulması və baş vermiş hadisələrin səbəbinin araşdırılması.
2. Bölgədə haqqında danışılan silah və sursatların toplanaraq Osmanlı anbarlarına yerləşdirilərək qorunması.
3. Bölgədə yerləşdiyi iddia edilən türk müqavimət birliklərinin dağıdılması

Ayrıca olaraq fərmanda Mustafa Kamalın 3 və 4 nömrəli korpuslarla birgə Diyarbəkir, Bitlis, Elazığ, Ankara və Kastamonu vilayətlərinin korpus komandirlərinə birbaşa əmr verə biləcəyi səlahiyyət bəndlər arasında göstərilmişdir. Bu fərman ilə 9-cu Ordu müfəttişi Mustafa Kamal, Anadolu coğrafiyasının bütün şərq qisminə əmir verəbiləcək rütbəyə yüksəlmişdir.

Müfəttişlik vəzifəsini özünün İstanbuldan uzaqlaşdırılması üçün verilmiş bir vəzifə olaraq düşünənMustafa Kamal müəllifi olduğu Nitq adlı əsərinin 1-ci bölməsində yer alan Mənim qərarım adlı qismində vəzifəni qəbul etməsinin arxasındakı düşüncələrini bu şəkildə qələmə almışdır:

Falih Rıfkı Atay və xatirələrinə əsaslanan Nitq öncəsi Atatürk danışır adlı kitabda Mustafa Kamalın səfər öncəsi VI Mehmed Vahidəddin ilə görüşdüyü və padşahın ona bunları söylədiyi yazılmışdır:

15 may 1919-cu ildəki bu görüşmədən sonra özü üçün hazırlanan və onu Samsuna aparacaq Bandırma gəmisinin kaptanı otağına çağıraraq səfər haqqında məlumat almış ve ertəsi gün günorta hərəkət edəcəklərini bildirmişdir. Səfər günü gəmi, sahillərində ingilislər tərəfindən axtarış işlərinin aparılmasına və nəzarətə tabe tutulmuş və Mustafa Kamal, Beşiktaş körpüsündən Qız qülləsi (İstanbul) sahillərində gəmiyə minmişdir. Gəmi hərəkət etməzdən öncə Mustafa Kamala gəminin işgalçı qüvvələrə mənsub bir torpedo tərəfindən təqib ediləcəyini və batırılacağını xəbər aldığını bildirmiş, fəqət o, səfərin planlanşdırıldığı kimi davam edəcəyini söyləmişdir.

Gəmi Mustafa Kamal və 18 əsgərlə bərabər 16 may 1919-cu ildə günorta İstanbuldan Samsuna doğru yola çıxmışdır. gördüyü ingilis gəmisi Bandırma Gəmisini izləməyə başlamış ancaq Qara dənizə açıldıqdan sonra fırtınalı havada izlərini itirmişdir. Mustafa Kamal, sahilə yaxın bir xətt ilə irəliləməsini və düşmənin hücumu olduğu halda gəmini ən yaxın sahilə çəkməsini əmr etmişdir. Sərt havada, dalğalı bir dənizdə irəliləyən gəmi 17 may tarixində gecə saat 23:00 radələrində İnebolu Limanına girmiş, 18 may tarixində günorta saat 12:00-da Sinop Limanına yaxınlaşmışdır. Baş leytenant Hikmət Bəy qayıq ilə sahilə çıxmış və yolda olduqlarını Samsun Bölmə Komandirliyinə teleqraf ilə xəbər vermişdir. Bandırma Gəmisi, bu teleqrafdan bir gün sonra, 19 may 1919-cu ildə Samsuna çatmışdır.

Mustafa Kamal ilə Samsuna yola çıxan əsgərlər bunlardır:

• Kazım Dirik — Müfəttişlik qərargah rəisi
• — Qərargah rəisi köməkçisi
• — Birinci şöbə müdiri
• Kamal Doğan — Müfəttişlik topçu komandiri
• — Ordu səhiyyə rəisi
• — Səhiyyə müdir köməkçisi
• — Müfəttişlik yavəri
• — Müfəttişlik ikinci yavəri
• — Müfəttişlik komandiri
• Hayati Bəy — Qərargah rəisi
• Yüzbaşı Mümtaz Bəy
• Yüzbaşı İsmayıl Haqqı Bəy
• Yüzbaşı Mustafa Bəy — Qərargah komandiri
• Baş leytenant Abdullah Bəy — İaşe zabiti
• Birinci Sinif Katib Faiq Bəy — Şifrə katibi
• Dördüncü Sinif Katib Məmduh Bəy — Şifrə katibi köməkçisi
• — 3. Kolordu komandiri
• Hikmət Bəy — Refet Bəyin yavəri

19 may tarixində Tütün Estakadasından Samsuna çıxanMustafa Kamal vəzifəsinə aid işləri yerinə yetirmək üçün hərəkətə keçmiş və bəzi dəyərləndirmələr etmişdi. Bu dəyərləndirmələr nəticəsində yunan dəstələrinin müsəlman xalqa hücum etdiyi, yerli idarəçilərin isə xarici dövlətlərin vəziyyətə qarışması ilə bu hadisələrə müdaxilə edə bilmədiyi qənaətinə gəlmişdir. Nəticədə Canik qubernatorunu vəzifəsindən azad edərək yenisini təyin etmiş və bölgədə baş verən qarışıqlıqlara xarici əsgərlərə önəm vermədən dərhal müdaxilə etməsini əmr etmişdir.

Ərzurum və Ankarada olan korpuslar ilə əlaqə quran Mustafa Kamal müfəttişlik vəzifələri arasında yer alan "bölgədə yer aldığı iddia edilən türk dirəniş qruplarının dağıdılması"nı yerinə yetirmək bir kənara öz əli ilə milli dirəniş təşkilatlarının qurulmasında təşəbbüskar olmuşdur.

Mustafa Kamal tamamilə ingilis yoxlaması altında olan şəhərdə milli hərəkatın idarə edilməyəcəyi qənaətinə gəlmiş və 25 may günü hərəkət etmişdir. keçən günlərində Ankara və Konyadakı korpus komandirləri ilə teleqraflaşmış, ölkədəki ümumi durum haqqında məlumat almağa çalışmışdır.

Bir həftə Samsunda, 17 gün də qalan Mustafa Kamal bu müddətdə Anadolunun və xalqın ümumi durumu haqqında məlumat alaraq milli hərəkatın ideya təməllərini yaratmışdır. Bununla bərabər 28 may 1919 tarixində müdafaa-i hüquq cəmiyətlərinə göndərdiyi bir təmimnamə ilə İzmirin işğalına etiraz edilməsini istəmiş və bunun nəticəsində bütün Anadoluda 96 mitinq keçirilmişdir. Bu, Osmanlı hökuməti tərəfindən xoş qarşılanmamış və onun İstanbula geri dönməsi əmr edilmişdir. Müdafiə Nazirliyinə əyləndirici bir teleqraf göndərən müfəttiş 12 iyun 1919 tarixində Amasyaya hərəkət etmiş və burada bir təmimnamə elan ederək açıq şəkildə Milli Mücadilənin başladığını elan etmişdir.

Türkiyə Cümhuriyyətinin quruluşuna gedən yolun ilk dayanacağı kimi qəbul edilən bu hadisə türk tarixindəki dönüş nöqtələrindən biridir. Şərq Məsələsi adı altında yox edilməsi planlaşdırılan türklər üçün 19 may 1919 tarixi milli azadlıq, müasirləşmə və demokratikləşməyə gedən yolun ilk addımıdır.

Bu gün Atatürkün çox önəm verdiyi bir gündür. Atatürk, cümhuriyyət qurulduqdan sonra 19 may tarixinin önəmini, bu günü doğum günü kimi qəbul edərək göstərmişdir.

Bundan savayı 19 may tarixi, 1938-ci ildən bəri milli bayram olaraq qeyd edilir. Ancaq Atatürk "doğum günüm" dediyi 19 may qeyd etmələrinə sadəcə bir dəfə qatıla bilmişdir.

İndiki zamanda Mustafa Kamalın Samsuna çıxışı ilə bağlı müxtəlif şərhlər mövcuddur. Bu şərhlər isə VI Mehmed Vahidəddinin Türk Milli Hərəkatına dəstək verib vermədiyi mövzusu ətrafında dolaşır. Mətin Hülaqünün yazdığı Yurdsuz İmperator Vahidəddin adlı kitab bu iddiaların yer aldığı kitablardandır. Kitabda ingilis gizli sənədlərinə söykənərək VI Mehmed Vahidəddinin Mustafa Kamala 40.000 məcidiyə verdiyi və Türk Milli Hərəkatını dəstəklədiyi qeyd edilir. Ancaq Turqut Özakman bir konfransında bu iddiaların gerçək olmadığını müdafiə etmişdir. Bundan başqa Mustafa Kamal, Nitq adlı əsərində VI Mehmed Vahidəddinin Türk Milli Hərəkatına dəstək verməsi bir yana, bu hərəkəti mənimsəməyə çalışdığını bildirmiş və haqqında vətən xaini deyərək bəhs etmişdir.

• Bozdağ, İsmət. Hüseyn Movit (Ed.). Nitq Öncəsi Atatürk Danışır (Çap edilmiş). Topqapı: Truva Yayınları.