1952-ci ildə açılmış Mosul muzeyi İraq Milli Muzeyindən sonra ölkənin ikinci böyük muzeyidir. Muzey əsasən dörd istiqamətdə toplanmış kolleksiya və onlara həsr edilmiş zallarla məşhurdur: Assuriya zalı, Hatra zalı, İslam zalı və Qədim dövr zalı.

Müasir İraq dövlətinin sərhədləri tarixi Mesopotamiyanın demək olar bütün ərazisini əhatə edir. Ən qədim şəhərsalma mədəniyyəti mərkəzlərindən biri olan Mesopotamiyada insan yaşayış məntəqələrinin tarixi e.ə. IV minilliyə kimi gedib çatır. “Şəhər” yeni sosial sistemin mərkəzinə çevrilməklə mərkəzləşdirmə həyata keçirən güclərin mərkəzi kimi formalaşırdı. Bədii baxımdan İraq torpağı stilləşdirilmiş təsvirlərdən insan fiqurunun daha realistik təsvirlərinə keçid dövrünə şahidlik etmişdir. Həmin dövrlərdə bu ərazidə ilk dəfə yazının yaranması ilahi fiqurları təsvir etməyə və dini nəzəriyyələşdirməyə imkan vermişdir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Mesopotamiyada Bibliya hekayələrində təsvir edilən hadisələr qədər qədim artefaktlar aşkarlnmış, əldə edilmiş mixi yazılı kitabələrdən isə Bibliya hekayələrinin daha qədim variantları öyrənilmişdir.

Dünyanın İraqı və onun tarixini tanıması, onun ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar sayəsində mümkün olmuşdur. Qədim Misir ərazisindən fərqli olaraq İraq, o cümlədən Mesopotamiya ərazisində çoxlu sayda yerüstü abidələrin olmaması “xəzinə ovçuları”ının başladıqları qazıntıların sonradan elmi əhəmiyyətli arxeoloji tədqiqatlara çevrilməsinə imkan vermişdir. Bir əsr yarımdan çox İraq ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində arxeoloqlar regionun dünya mədəniyyəti və tarixinə göstərdiyi təsiri dərindən öyrənmək üçün çoxlu sayda müxtəlif əhəmiyyətli artefaktlar aşkara çıxarmışlar. Həmin artefaktların bir çoxu İraq muzeyləri ilə yanaşı dünyanın ən nüfuzlu muzeylərini bəzəməkdədir.

26 fevral 2015-ci ildə İŞİD tərəfindən yayımlanmış videoda muzeyə girən silahlıların “bütpərəstliklə əlaqəli” hesab etdikləri artefaktları dağıtmaları göstərilmişdir. Silahlı şəxslər muzeydə saxlanan bir çox dəyərli heykəlləri aşırmış, bəzilərinin üzünü və başını isə balta ilə dağıtmışlar. Videonun əvvəlində danışan sözçü dağıdılmaların səbəbini izah edir. O, qeyd edir ki, dağıdılan obyektlərə (heykəllər, fiqurlar və sair) bir zamanlar Allah kimi sitayiş edilmişdir.

Sözçünün nitqinin mətni belədir: “Arxamda gördüyünüz xarabalıqlar keçmişdə insanların Allah yerinə ibadət etdikləri bütlər və hekəllərin qalıqlarıdır. assuriyalılar və akkadlar müharibə, təsərrüfat, yağış və digər tanrılara inanır və qurban verirdilər... Məhəmməd peyğəmbər Məkkəyə girdikdə ordakı bütləri yalın əlləri ilə dağıtmışdı. Bizə peyğəmbərimiz tərəfindən bütləri aşırmaq və dağıtmaq buyurulmuşdur, buna görə də onunn davamçıları fəth etdikləri hər yerdə bu işi həyata keçirməlidirlər.”

Heç də muzeyin bütün kolleksiyası İŞİD tərəfindən dağıdılmamışdır. Lakin, ən çox zərər görən Assur və Hatra zalları olmuşdur. İndi də bir çox dəyərli artefaktların saxlandığı İslam zalı videoda göstərilməmişdir. Qədim dövr zalı da göstərilməsə də, orda saxlanan artefaktların əksəri məhv edilmişdir.

Nerqal qapısı müasir Mosul şəhəri yaxınlığında yerləşən qədin Nineviya şəhərini əhatə edən qala divarlarının şimalında yerləşirdi. Qala qapısı e.ə. 704-690-cı illər arasında, Sennaxeribin hakimiyyəti dövründə Ninevanın genişləndirilməsi zamanı inşa edilmişdi. Qapı, yaz gündönümü, müharibə, dağıdılma və digər dünya ilə əlaqələndirilən Qədim Mesopotamiya tanrısı həsr edilmişdi.

Nerqal qapısının girişində iki ədəd iri lamassu fiquru dayanırdı. Bu fiqurların hazırlanmasına ilk dəfə e.ə. II minilliyin birinci yarısından başlanmış, onlar adətən inzan başlı və qanadlı iri öküzlər kimi tsəvir edilmişdir. Dekorativ xüsusiyyətindən başqa lamassu həm də “bir şəxsə, insanlar qrupuna, məkana və ya girişə bağlanmış xoş ruh”un daşıyıcısı olan fiqurlardır. Nerqal qapısının girişində ucaldılmış lamassu heykəllərinin ətrafı, həmin heykəllərin Balatay karxanasından daşınmasını təsvir edən qabartma relyeflərlə bəzədilmişdir.

26 fevral 2015-ci ildə İŞİD videosunun çıxarılmasından əvvəl lamassular müxtəlif saxlanılmışlıq səviyyəsinə malik idilər. Girişdəki iki fiqurdan birinin yuxarı hissələri yaxşı vəziyyətdə saxlanmışdı. Videoda İŞİD üzvlərindən birinin sağ tərəfdə yerləşən lamassunun üzünü elektron mişarı ilə dağıtması görünür. Sol tərəfdəki fiqurun yuxarı hissəsi XIX əsrdə dağıldığından ona dəyilməmişdir. Qapının içərisində yerləşən digər iki lamassu daha pis vəziyyətdə dövrümüzə çatsa da, onlar da elektrik mişarları ilə dağıdılmışdır. Mosul muzeyinin Assuriya daha erkən dövrə aid olan başqa bir lamassu da saxlanırdı. Həmin heykəl də İŞİD tərəfindən dağıdılmışdır.

Mosul muzeyində II Aşşurnasirpalın dövründə (e.ə. 883-859) inşa edilmiş Balavat qapısının bir neçə tunc lövhəsi saxlanılırdı. Lövhələrdə Assuriyanın müharibə, ov və ithaf mərasimləri təsvir olunmuşdu. Balavat qapısı kiçik ərazidən çoxlu sayda mühüm əhəmiyyətli artefaktların tapılması ilə əlamətdardır. Tell-Balavat adlı yaşayış yeri Nineva və Nimrud şəhər xarabalıqları yaxınlığında yerləşən kiçik yaşayış yeridir. Həm də İqmur-Enlil adlanan Tell-Balavatda aparılan tədqiqat işləri nəticəində müəyyən edilmişdir ki, o, iki mühüm şəhər arasında yerləşməklə çoxlu sayda əhaliyə malik olmamış və əsas vəzifəsi iki qala-şəhərinin müdafiəsini təmin etmək idi.

Qeyd edilən lövhələr İŞİD-in videosunda göstərilsə də, onların məhv edilməsi görünməmişdir. 2003-cü ildə Mosul muzeyi yağmalandığından muzeydə saxlanılan həmin lövhələrin bir neçəsi İŞİD-in vandalizm aktına kimi artıq itirilmişdi. Lövhələr asanlıqla daşına bilən olduğua görə, onların qara bazarda satılması ehtimal edilir.Britaniya muzeyində Balavat qapısının III Salmanasar dövründə hazırlanmış başqa lövhələri saxlanılır. Yaxşı sənədləşdirilmiş həmin lövhələr üzə çıxarılacağı halda Aşşurnasirpalın lövhələrinin bərpa edilməsinə kömək edə bilər.

Roma və Parfiya imperiyalarının sərhəddində yerləşən Hara şəhəri müasir Mosul şəhərinin cənubunda yerləşir. Qədim ticarət şəhəri olan Hatra zəngin tarixi və arxeoloji abidələri ilə məşhur olmaqla qonşu imperiyalar və şəhərlərin əhalisinə ciddi mədəni təsir etmişdir. Hatradan aşkarlanmış incəsənət əsərləri şərq və qərb incəsənətinin ənənələrini özündə birləşdirən hibrid nümunələri kimi tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişlər. Məsələn, Hatradan aşkarlanmış oturmuş ilahə heykəli Buddist tilli görünüşə malik olsa da, Mesopotamiya əsərləri üçün xarakterik olan iri gözlərə malikdir.

Bundan başqa Mosul muzeyində çoxlu sayda Hatra heykəlləri saxlanırdı. Heykəllərin əksərində Hatra kralları və zadəganları təsvir olunmuşdu. İŞİD-in yayımladığı videoda həmin heykəllərin bir neçəsinin aşırılması və dağıdılması göstərilmişdir. Hatradan aşkarlanmış 27 kral heykəlindən 4-ünün dağıdılması İŞİD-in videosunda görünür. Bu, məlum olan həmin heykəllərinin 15%-nin məhv edilməsi deməkdir.

İraq arxeoloqlarının məlumatına görə, İŞİD videosunun çıxarılmasından altı ay əvvəl Mosul muzeyi kolleksiyasının bir hissəsi Bağdadda yerləşən İraq Milli Muzeyinə köçürülmüşdü. Bu, bir çox dəyərli artefaktların dağıdılmasının qarşısını almışdır. Bundan əlavə, bəzi məlumatlara görə, videoda dağıdılmış heykəllərin bir neçəsi orijinal yox reproduksiya olmuşdur. Lakin, İraq arxeoloqları bunun həqiqət olmamaq ehtimalını da irəli sürürlər. Orijinallığına şübhə olmayan bir neçə dəyərli incəsənət əsəri videoda göstərilməmişdir, bu da yalnız daşınması mümkün olmayan əsərlərin dağıdıldığını daşınan artefaktların isə yağmalanaraq satıldığını deməyə imkan verir.

2003-cü ildə İraq Milli Muzeyinin yağmalanması muzey kolleksiyası və arxeoloji abidələrin sənədləşdirilməsinin aparılmasının mühümlüyünü göstərmişdir. İraq Milli Muzeyi yağmalanmadan sonra bütün artefaktların şəkillərlə əhatə olunmuş tam invertarını ortaya çıxarmışdı. 1990-cı illərdən 2003-cü ildə İraqın işğalına kimi muzeyə daxil olan çoxlu sayda artefaktlar isə sənədləşdirmə prosrsində problem yaratmışdı.

Mosul muzeyində də eyni vəziyyət olsa da, onun artefaktlarının sənədləşdirməsi haqqında məlumat yayılmamışdır. Halbuki, artefaktların fotolarının olması yağmalanmış işlərin aşkara çıxarılmasına kömək edə bilərdi.