Moskva prosesləri (rus. Московские процессы) — 1936–1938-ci illərdə Moskvada 1920-ci illərdə trotskist və ya sağçı müxalifətlə əlaqəli olan keçmiş Sov.İKP yüksək vəzifəli şəxsləri üzərində keçirilən üç açıq məhkəmə prosesinin ümumi adı. "Moskva prosesləri" adı əvvəlcə xaricdə qəbul edilmiş, lakin sonradan Rusiyada geniş yayılmışdır
Moskva prosesləri bir çox müttəhimin edamına səbəb olmuşdur. Bu proses ümumiyyətlə Stalinin "Böyük təmizləmə"sinin bir hissəsi, partiyanı indiki və ya əvvəlki müxalifətdən, o cümlədən Rusiya inqilabı zamanı və ya ondan əvvəlki dövrlərdə formalaşmış, Stalinin iqtisadiyyatı düzgün idarə etməməsi nəticəsində sovet xalqında artan narazılıq səbəbindən ön plana çıxmış trotskistlər və aparıcı bolşevik kadr üzvlərindən təmizləmək üçün həyata keçirilən kampaniya kimi qəbul edilir.
Proseslərin təsviri
SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası tərəfindən mühakimə olunan müttəhimlər Stalini və digər sovet liderlərini qətlə yetirmək, SSRİ-ni dağıtmaq və kapitalizmi bərpa etmək, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində təxribat təşkil etmək üçün Qərb kəşfiyyat orqanları ilə əməkdaşlıqda ittiham olunurdular.
- Moskvada qondarma “Trotski-Zinovyev terror mərkəzi”nin 16 üzvünün ilk məhkəməsi 1936-cı ilin avqustunda baş tutdu. Əsas müttəhimlər və Kamenev idi. Digər ittihamlarla yanaşı, onlar Kirovun qətlində və Stalinə sui-qəsddə ittiham olunurdular.
- 1937-ci ilin yanvarında ikinci məhkəmə ("Paralel antisovet Trotskist Mərkəzi" işi) Karl Radek, Yuri Pyatakov və Qriqori Sokolnikov kimi 17 az əhəmiyyətli funksioner üzərində baş tutdu. 13 nəfər güllələndi, qalanları uzun müddətə azadlıqdan məhrum edildilər.
- 1938-ci ilin martında üçüncü məhkəmə qondarma "Hüquqlar bloku və trotskistlər"in 21 üzvü üzərində baş tutdu. Əsas təqsirləndirilənlər Kominternin keçmiş rəhbəri Nikolay Buxarin, eyni zamanda Xalq Komissarları Sovetinin keçmiş sədri Aleksey Rıkov, Kristian Rakovski, Nikolay Krestinski və ilk Moskva məhkəməsinin təşkilatçısı Henrix Yaqoda idi. Təqsirləndirilən şəxslərin üçü istisna olmaqla, hamısı edam edildi.
Sağ qalan müttəhimlərin hamısı 1941-ci ilin sentyabrında güllələnmiş və ya həbsxanada öldürülmüşdü (Radek və Sokolnikov).
Müasirlərin reaksiyası və hökmlərin ədalətliliyi məsələsi
O dövrdə bir sıra sovetyönlü xarici müşahidəçilər məhkumların günahının sübuta yetirildiyinə inanırdılar. Bütün məhkumlar "etiraf etdilər", məhkəmə açıq keçdi, işgəncə və ya narkotik maddə ilə bağlı heç bir aydın sübut yox idi. İkinci Moskva məhkəməsində iştirak edən alman yazıçısı Leon Feyxtvaqner yazırdı:
Məhkəmə qarşısında dayanan insanlar heç bir halda işgəncəyə məruz qalmış, çıxılmaz vəziyyətli hesab oluna bilməzdi. Təqsirləndirilən şəxslərin özləri zərif, səliqəli geyinmiş, ədəb-ərkanı olmayan kişilər idi. Çay içirdilər, ciblərindən qəzetlər çıxırdı... Ümumiyyətlə, bu, daha çox müzakirəyə oxşayırdı... Əgər bu məhkəmə prosesi rejissora həvalə edilsəydi, təqsirləndirilən şəxsdən belə komanda işinə nail olmaq üçün yəqin ki, ona uzun illər, çoxlu məşqlər lazım olardı...
İstinadlar
- Rogovin, Vadim Z. 1998. 1937: Stalin's Year of Terror. Mehring books. ISBN 0-929087-77-1.
Əlavə ədəbiyyat
- Судебный отчет по делу троцкистско-зиновьевского террористического центра. — М.: Народный комиссариат юстиции, 1936.
- Реабилитация: Политические процессы 30—50-х гг. — М.: Издательство политической литературы, 1991. — С. 171—190.
- Роговин В. З. 1937. — М.: б.и., 1996.
- О так называемом «Антисоветском объединенном троцкистско-зиновьевском центре» // Известия ЦК КПСС. — 1989. — № 8.
- «На процесс допускаются по спискам, утверждённым т. Ежовым» Документы РГАСПИ о «процессе 16-ти». 1936 г // Отечественные архивы. — 2008. — № 2. — С. 113—128.
- Гинцберг А. И. Московские процессы 1936—1938 гг // Новая и новейшая история. — 1991. — № 6. — С. 10—23.
- Троцкий Л. Д. Краткие комментарии к вердикту // Бюллетень оппозиции (большевиков-ленинцев) № 62-63.