Lilya Uri Abramoviç (Aleksandroviç) Kaqan və Yelena İzrilyevna (Yulyevna) Kaqanın yəhudi ailəsində anadan olub. Onun atası Moskvada yəhudilərin hüquqlarını müdafiə edən vəkil idi. Bundan əlavə, o, Avstriya-Macarıstan səfirliyinin hüquq müşaviri kimi Rusiyaya qastrol səfərinə gələn sənətçilərə və sahibkarlara maliyyə və inzibati məsələlərin həllində köməklik edirdi. Anası Riqada anadan olub, Moskva Konservatoriyasında təhsil alıb. Lakin erkən evliliyi və qızları Lili və Elzanın dünyaya gəlməsi səbəbindən Konservatoriyanı bitirə bilməyib.

Kaqanovlar qızlarına evdə yaxşı təhsil veriblər. Lili və Elza uşaqlıqdan rus və almanca sərbəst danışırdılar. Dayənin sayəsində onlar fransız dilində də sərbəst danışır, fortepianoda ifa edir, valideynlərinin təşkil etdiyi musiqili və ədəbi gecələrdə iştirak edirdilər. 1905-ci ildə Lilya Pokrovkadakı Şuvalov-Golitsin mülkündə yerləşən gimnaziyanın beşinci sinfinə getdi. Müəllimlər şagirdin riyaziyyata olan meylini qeyd edərək, atasına qızının bacarıqlarını inkişaf etdirməyi tövsiyə ediblər. 1908-ci ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra Lilya Yuryevna Ali Qadın Kurslarının riyaziyyat şöbəsinə daxil olur. Elmə maraq yerini sənətə olan həvəsə verəndə o, kursu tərk edərək Moskva Memarlıq İnstitutunun tələbəsi olur və burada rəssamlıq və heykəltəraşlığın əsaslarını öyrənməyə başlayır. Lilya Brik heykəltəraşlıq dərslərini 1911-ci ildə Münhendəki studiyaların birində davam etdirir.

Lili gələcək əri ilə yeniyetməlik illərində tanış olmuşdu. Belə ki, on yeddi yaşlı Osip Brik 3-cü Moskva gimnaziyasından “inqilabi təbliğat apardığına görə” qovulduqdan sonra siyasi iqtisadın əsaslarını öyrənmək üçün dərnək açmış və rəhbəri olmşudu. Lili bu dərnəyə üzv olarkən Osiplə tanış olmuşdu. iştirak etdiyi dərnəyin rəhbəri oldu. "Pavel Brik, dul və oğul" ticarət şirkətinin sahibinin oğlu Osip, yeddi il ərzində Lilya ilə ehtiyyatla davranırdı. Onlar nadir hallarda görüşürdülər. Osip Briklə Lilinin münasibətlərinin elan olunması 1911-ci ildə onun Münhendən qayıtmasından sonra baş verdi. Valideynlərinə yazdığı məktubda Osip Maksimoviç “Mən bəy oldum. Mənim nişanlım, yəqin ki, təxmin etdiyiniz kimi, Lili Kaqandır.” - deyə onları məlumatlandırırdı.

1912-ci ilin yazında onların toy baş tutdu (mərasim Moskva ravvini tərəfindən həyata keçirildi). Bundan sonra gənc ailə Bolşoy Çernışevski küçəsində yerləşən Lilinin valideynləri tərəfindən icarəyə götürülmüş dörd otaqlı mənzildə məskunlaşdı. Moskva Universitetinin hüquq fakültəsini bitirdikdən sonra atasının mərcan satış şirkətində işləyən Osip Brik tez-tez Sibir və Mərkəzi Asiyaya ezamiyyətə gedirdi. Lilya, bir qayda olaraq, ərinin yol yoldaşı olurdu. Onların şərq ekzotizminə marağı o qədər böyük idi ki, cütlük Türküstana köçmək imkanını ciddi şəkildə nəzərdən keçirirdi. Birinci Dünya müharibəsinin başlaması səbəbindən onların bu planı həyata keçmədi.

1914-cü ildə Osip Maksimoviç hərbi xidmətə çağırıldı. O, Petroqrad avtomobil bölüyündə xidmət etməyə başladı. Osip Briki oraya opera müğənnisi Leonid Sobinovun dəstəyi ilə götürdülər. Ərindən ayrılmayan Lili Brikin ardınca Rusiya paytaxtına köçdü. Lilya Jukovski küçəsi 7 ünvanındakı mənzilində yaradıcı ziyalılar üçün salon təsis etdi. Onun daimi ziyarətçiləri arasında maliyyəçi Lev Qrinkruq, şairlər Vladimir Mayakovski, Vasili Kamenski, David Burlyuk, Velimir Xlebnikov, ədəbiyyatşünaslar Roman Yakobson və Viktor Şklovski, Lilya Yuryevnanın rəqs dərsləri aldığı balerinalar Yekaterina Geltser və Aleksandra Dorinskaya var idi. Qonaqlar ədəbi və siyasi problemləri müzakirə edir, musiqi çalır, kart oynayaraq vaxt keçirirdilər. Xüsusilə mühüm şənliklərin keçirildiyi günlərdə qapılarda “Bu gün Briklər heç kəsi qəbul etmir” yazısı olan lövhə asılırdı.

Ədəbiyyatşünas Benqt Yanqfeldtin yazdığı kimi, Lilya “salonun ruhu”, Osip Maksimoviç isə “onun intellektual tərəfi” idi. Şair Nikolay Aseyev onların mənzillərini "əllə çəkilmiş materiya" və hər hansı bir məsələdə öz fikri olan "sahibənin isti gözlərini" birləşdirən cazibə mərkəzi kimi xatırlayırdı. Lili Yuryevnanın dediyinə görə, onun Briklə nikah münasibətləri 1915-ci ildə bitsə də, o, ömrünün sonuna qədər onunla yaxın adam olaraq qalıb: "Mən onu qardaşımdan, ərimdən, oğlumdan çox sevirdim, sevirəm və sevəcəyəm. Mən heç bir şeirdə, heç yerdə belə sevgi haqqında oxumamışam. Mən onu uşaqlıqdan sevirəm, məndən ayrılmazdır. Bu sevgi mənim Mayakovskiyə olan sevgimə mane olmadı".

İlk görüşlər. "Şalvarda bulud" şeiri

Mayakovskinin "Mən özüm" tərcümeyi-halında 1915-ci ilin iyulunda Brik ilə görüşdüyü gün "ən sevincli tarix" olaraq qeyd olunub. Ancaq şairin Kaqan ailəsi ilə tanışlığı daha əvvəldən var idi. Belə ki, 1913-cü ilin payızında Mayakovski Lilinin kiçik bacısı Elza ilə tanış olmuşdu. Elzanın özünün daha sonra dediyi kimi, Finlandiyadan tətildən qayıtdıqdan sonra o, həmin gün çoxlu qonaqların toplaşdığı köhnə tanışları Xvas gilə qonaq getmişdi. Bir anda hamının diqqəti “Əşyaların üsyanı”nı yüksək səslə oxumağa başlayan “qara məxmər koftalı qeyri-adi iri adama” yönəldi. Şairlə birbaşa tanışlığımız emalatxanada çay süfrəsi zamanı baş verdi. Axşam Mayakovski on yeddi yaşlı gimnaziya şagirdini evlərinə yola saldı.

Daha sonra Elza ilə görüşməyə başlayan Vladimir Vladimiroviç onun valideynləri ilə tanış oldu. Onların yolu hələlik əri ilə Petroqrada köçən Lilya ilə kəsişməmişdi. Publisist Dmitri Bıkovun fikrincə, Lilyanın kiçik bacı Mayakovskinin çevrəsində bəlkə də yeganə insan oldu ki, şair ona “heç nə, bir misra belə şeir həsr etmədi”. Amma yəqin ki, onun təsiri ilə şair Elzanın əvvəlcə oxumaq şansı qazandığı bir şeir bəstələmişdir: “Qulaq as, ulduzlar yanırsa, bu, kiməsə lazımdırmı?”.

1915-ci ilin yayında Lilya xəstə atasını ziyarət etmək üçün Petroqraddan Moskvaya gəldi. Eyni zamanda, Elzanı gəzməyə dəvət etmək üçün Kaqanovun evinə gələn Mayakovski ilə üz-üzə gəldi. Lilinin dediyinə görə, kiçik bacısının sevgilisi olan bir kişi ilə qısa görüş, onda heç bir təəssürat yaratmadı. əksinə, narahatlıq üçün səbəblər əlavə etdi: "Yarım saat gözləyirəm, bir saat gözləyirəm, yağış yağmağa başlayır, amma hələ də onlar gəlib çıxmayıblar... Valideynlərim futuristlərdən qorxurlar, xüsusən də gecələr meşədə qızlarının şairlə təkbaşına qalması onlarda vahimə yaradır”. Bir ay sonra şair və Elza Briklərin Petroqrad mənzilinin qapısının qarşısında peyda oldular. Onların mənzilində "Şalvarda bulud" şeirinin ilk oxunuşu baş tutdu. Şeirin ilk dinləyiciləri olan hər iki bacının taleyi bu hadisədən sonra birdəfəlik dəyişdi. Axşam süfrəsində Mayakovski ucadan şerini oxuyur: “Səncə, aldanan malyariyadır? Bu, Odessada idi”, - deyənlərin hamısı öz işlərindən başlarını qaldırdılar və sona qədər gözlərini görünməmiş möcüzədən ayırmadılar”. Sonda şair yemək masasının arxasında evin xanımından ona şeir həsr etmək üçün icazə istədi və birinci səhifədə “Lilya Yuryevna Brik” qeydini qoydu: "Adi masa söhbəti başladı, amma hamı artıq başa düşürdüki nə isə qeyri adi bir şey baş verib. Bunun yaxşı və ya pis olduğu hələ aydın deyildi. Lakin şübhəsiz ki, bu əhəmiyyətli, bəlkə də əla hadisə idi".

Redaktorlardan heç biri “Şalvarda bulud”un nəşrini boynuna götürmədi və Osip Brik (Mayakovskinin yaradıcı tərcümeyi-halında Dmitri Bıkovun dediyinə görə əsas şəxs) şeiri öz hesabına nəşr etdirdi. 1915-ci ilin payızında 1050 nüsxə tirajla “Sənin üçün, Lilya” qeydi ilə çap olundu. Artıq Lilidən uzaqda yaşaya bilməyən Mayakovski Petroqradda - əvvəlcə oteldə, sonra Briklərin yaşadığı evdən bir qədər aralı olmayan Nadejdinskaya küçəsində məskunlaşdı.

Petroqrad dövrü

Petroqradda kübar həyata öyrəşmiş Mayakovskinin həyatı dəyişdi. Nikolay Aseyevin fikrincə, şair “başqasının yuvasına bənzəyən şeyi... öz yuvası kimi yaratmağa başladı”. Mayakovski futurist dostlarını Briklərin evinə dəvət edirdi, lakin eyni zamanda “başqa bir sosial zümrədən” olan insanların həyatının incəliklərini də qəbul etməyə başladı. Məsələn, Lilinin təkidi ilə o, parlaq, cəlbedici paltarlardan imtina edərək, qarderobunu təmamilə dəyişdi. Geyim stilinə kostyumlar, paltolar və trost daxil etdi.

Bu mərhələdə Lilya Vladimir Vladimiroviçin əsərlərində əsas personaj oldu. O, Liliyaya bir çox lirik əsərlər, o cümlədən Osip Maksimoviçin vəsaiti hesabına nəşr edilmiş “Onurğa fleytası” şeirini həsr etdi. Brikin dediyi kimi, ilk vaxtlar o, Mayakovskini yalnız bir şair kimi sevirdi və qiymətləndirirdi və onların şəxsi münasibətləri çətin inkişaf edirdi: "Volodya sadəcə mənə aşiq olmadı - o, mənə hücum etdi, bu hücum idi. İki il yarım ərzində bir dənə də olsun boş dəqiqəm yox idi - sözün əsl mənasında. Məni onun iddialılığı, boyu, bədəni, qarşısıalınmaz, cilovlanmayan ehtirası qorxudurdu. Onun sevgisi ölçüyəgəlməz idi".

1917-ci ilin dekabrında kinoda işləmək imkanı əldə edən Mayakovski Moskvaya yola düşür. Bu, onun Brikdən ilk uzun ayrılığı idi. Petroqrada göndərdiyi məktublarda o, deyirdi: “Mən olduqca əzab çəkirəm. Darıxıram. Mən xəstəyəm. Əsəbləşirəm”, “Yaz, zəhmət olmasa, mən hər gün kədərlə qalxıram: “Lilya hardasan?” 1918-ci ilin mayında Lilya Yuryevna çəkilişlərdə iştirak etmək üçün Moskvaya gəldi. Onlar birlikdə Petroqrada qayıtdılar. Əvvəlcə Mayakovski Jukovski küçəsindəki Briklərin mənzilində qeydiyyatdan keçdi, sonra hər üçü bağ evinə köçdü. Lilya sonralar xatırlayırdı: “Yalnız 1918-ci ildə mən O.M-ə öz sevgimiz haqqında inamla danışa bildim... Hamımız heç vaxt ayrılmamağa qərar verdik".

Moskvada məskunlaşma

1919-cu ilin yazında Briklər və Mayakovski Moskvaya qayıtdılar. Şair daha sonra “Yaxşı!” şeirində Poluektovı küçəsində kirayə qaldıqları qızdırılmayan mənzildən danışıb: “On iki kvadrat arşın mənzil. / Otaqda dörd nəfər var - Lilya, Osya, mən və it Puppi”. Mayakovski Vladimir Vladimiroviç Şçen ləqəbli setteri Moskva vilayətində tapıb. Lili Yuryevnanın dediyinə görə, it və şair bir-birinə bənzəyirdi: “Hər ikisinin pəncələri böyük, başları böyükdür”. Payızda Mayakovski Rusiya Teleqraf Agentliyində (ROSTA) işə düzəldi. Şair plakatlar çəkir və onlar üçün satirik yazılar yazırdı. Təşviqat şüarlarının konturlarını çəkən Lilya onun köməkçisi kimi çalışırdı.

Onun şairin həyatında fəal iştirakı 1921-ci ildə Vladimir Vladimiroviçin “Mister-Buffe” və “150.000.000” poemasının işıq üzü görməsi ilə bağlı özünü göstərir. Belə ki, şair müəyyən çətinliklərlə üzləşəndə Brik Riqaya gedib Mayakovskinin poemalarını və onun futurist dostlarının əsərlərini çap etməyə hazır olan naşirləri tapdı. Onların işini təbliğ etmək üçün o, RSFSR-in Latviyadakı səfirliyinin çap orqanı olan “Yeni yol” qəzetində iki məqalə yazıb dərc etdirdi.

Onların münasibətlərdə böhran 1922-ci ilin qışında baş verdi. Lilya Yuryevna Mayakovskiyə iki ay ayrılmağı təklif etdi, çünki mövcud "köhnə, darıxdırıcı həyat tərzi" ona yorucu göründü. Ayrılıq 1923-cü il fevralın 28-ə qədər davam etməli idi və Brik onu çox sakit yaşadı. Lakin Mayakovski üçün ayrılıq "könüllü əziyyətə" çevrildi. O, sevgilisinin evinin qarşısında durur, ona məktublar yazırdı, Nikolay Aseyev vasitəsilə hədiyyələr göndərdi. Hədiyyələr bəzən simvolik olurdu, məsələn, Mayakovski bir dəfə Lilyaya qəfəsdəki quş göndərmişdi. Elzaya yazdığı məktubda Lilya bildirir ki, “gecə-gündüz pəncərələrimin altında gəzir, heç yerə getmir və 1300 misradan ibarət lirik şeir yazıb”. Söhbət sonradan nəşr olunan “Bu barədə” şeirindən gedirdi. Sonradan şeir "Ona və Mənə" adlandı. Lilyanın elan etdiyi “həbs müddəti” başa çatdıqdan sonra Brik və Mayakovski dəmiryolu vağzalında görüşdülər və Petroqrada gedən qatara mindilər. Şairin məcburi “həbsdə” olduğu müddətdə yazdığı gündəliyində aşağıdakı qeyd qalıb: "Mən sevirəm, sevirəm, hər şeyə və hər şeyə rəğmən, sevdim, sevirəm və sevəcəyəm, istər mənə qarşı kobud, istərsə də mehriban olsun. İstər mənim və ya başqasının olsun. Mən hələ də sevirəm. Amin... Sevgi həyatdır, əsas budur. Ondan şeirlər, nəfis hərəkətlər və başqa hər şeylər gözləmək olar... Sənsiz (sənsiz yox, “uzaqda”, daxilən sənsiz) dayanıram. Bu həmişə olub, indi və gələcəkdə".

İncəsənətin Sol Cəbhəsində iştirak

Lilyanın təklif etdiyi münasibətlərdə iki aylıq fasilə Mayakovskini sevgilisindən ayırdı, lakin bu Osip Maksimoviçlə əlaqələr davam edirdi. Osip 1922-1923-cü illərin qışında şairi demək olar ki, hər gün Lubyanski küçəsindəki "qayıq otağında" ziyarət edirdi. Bu ziyarət zamanı onlar yazıçıların yeni yaradıcı birliyi konsepsiyasının mətnini və onun yaradılmasını müzakirə edirdi.

“İncəsənətin Sol Cəbhəsi” adlandırılan cəmiyyətin lideri Mayakovski oldu. Lkin İSC-in əsl təşkilatçısı və əsas ideoloqu, tədqiqatçıların fikrincə, "kölgədə" qalan Osip Brik idi. O, ədiblərin yaradıcılıq enerjisini məharətlə düzgün istiqamətə yönəltdi və buna görə də İSC jurnalının ilk nömrəsində həm “sonda” yazılmış “Bu barədə” şeiri, həm də Karl Vitfogelin “Qaçaq” faciəsi”, Lilyanın tərcüməsi ilə nəşr edilmişdir.

"İncəsənətin Sol Cəbhəsi”ni qərargahı əvvəlcə Bolşaya Olenya küçəsindəki bir bağ evi, sonra Gendrikov döngəsində şairin aldığı dörd otaqlı mənzildə yerləşirdi. Onun qapısında “Brik, Mayakovski" yazılmışdı. İSC-nin “çərşənbə axşamı” gününə adətən yeni əsərləri oxuyan və nəşrlərinin növbəti nömrələrinin məzmununu qızğın şəkildə müzakirə edən bir çox qonaqları cəlb edirdi. İSC jurnalı təkcə xatirələrin nəşri ilə deyil, yeni əsərlərin çapı ilə də tarixə düşüb. Qeyd edək ki, bəzən nömrədən nömrəyə abunəçilər Brikov-Mayakovskinin həyat salnaməsi ilə də tanış olurdular.

Bəzən təşkilatın qərargahında müzakirələr münaqişəyə çevrilirdi. Belə ki, Lilya Yuryevna onilliklər sonra 1926-cı ildə müzakirələrin birində Pasternakla bağlı dialoqa necə müdaxilə etdiyini və Viktor Şklovskidən belə cavab aldığını xatırlayırdı: “Sən evdar qadınsan! Bura çay gətirmək üçünsən”. Versiyalardan birinə görə, bu mənzərəni izləyən Mayakovski “üzündə ağrılı ifadə ilə hərəkətsiz dayanmışdı”; başqa məlahizəyə görə (ədəbiyyatşünas Benedikt Sarnov Lilya Yuryevnaya istinadən bunu yazı ), “Volodya Vityanı evdən, sonra isə İSC-dən qovub.

Səyahətləri

1920-ci illərdə Mayakovski və Brik ailəsi həm birlikdə, həm də ayrı-ayrılıqda çoxlu səfərlər etdilər. 1922-ci ilin yayında Lilya Berlinə getdi. Sonra İngiltərədə Arkos Sovet ticarət missiyasında işləyən Yelena Yuliyevna Kaqana baş çəkdi.

Moskvadakı mənzillərində, demək olar ki, davamlı olaraq gedən ədəbi mübahisələrdən bezən Brik, tərcüməçi Rita Rayt-a yazdığı məktubda səmimi etiraf edirdi: “Mən çox şadam ki, burada futuristlər yoxdur.” Payızda Osip Maksimoviç və Mayakovski Almaniyaya gəldilər. Əvvəllər yalnız bir dəfə Riqaya qısamüddətli səfər etmiş Vladimir Vladimiroviç üçün Berlin səfəri onun xaricə ilk böyük səfəri idi.

Altı aydan sonra hər üçü yenidən Almaniyaya getdilər. Bu dəfə nəqliyyat vasitəsi kimi Moskva-Köniqsberq marşrutu ilə uçan təyyarəni seçdilər. Bu uçuş həyatlarında ilk dəfə jandarmların Mayakovskinin çamadanından əlyazmaları müsadirə ilə yadda qaldı (o, zaman baqaj ayrıca "təyyarə" ilə çatdırılırdı). Bundan əlavə, təyyarəni havada ildırım tutdu. Şair bu barədə şeirlərində belə yazırdı: “Havada çuxurlar. Gəlin vəhşiləşək. Yaxınlıqda ildırım çaxır. Nyubold gözlərini bağladı. Mühərrikin səsi. Qulaqda və qulağın üstündə. Ancaq qıcıqlanma deyil. Ağrı deyil." Daha sonra Brikilər və Vladimir Vladimiroviç Norderney kurortuna köçdülər. Onlara qoşulan Viktor Şklovskinin xatırladığı kimi, "Mayakovski oğlan kimi dənizlə oynayırdı".

1928-ci ildə şair Parisə gedəndə Lilya məktublarının birində ona bir neçə aydır almaq haqqında fikirləşdikləri Renault avtomobilini xatırlatdı. Brikin verdiyi göstərişlər aydın idi: “1) ön və arxa qoruyucular, 2) yan tərəfdəki əlavə injektor, 3) elektrik şüşə təmizləyicisi, 4) arxada dayanma işarəsi olan işıq.” Rüsumlarla bağlı bəzi çətinliklərə baxmayaraq, Mayakovski Lilinin istəyini yerinə yetirdi. Moskvaya dörd nəfərlik qara və boz avtomobil gətirildi. Brik daha sonra yazırdı ki, o zaman o, yəqin ki, sovet paytaxtının yeganə sakini idi: “Məndən başqa maşını ancaq Fransa səfirinin arvadı idarə edirdi”.

Mayakovskinin son illəri

Lili Yuryevnanın sözlərinə görə, Mayakovskinin ölümündən beş il əvvəl intim komponent onların şairlə münasibətindən kənarlaşdırılmışdı. Vladimir Vladimiroviçə ünvanlanan və 1925-ci il tarixli məktubların birində (digər mənbələrə görə - 1924]) Brik köhnə hisslərin sönməyə başladığını deyir:"Mənə elə gəlir ki, siz onsuz da məni çox az sevirsiniz və çox əziyyət çəkməyəcəksiniz". Müəyyən bir andan sonra Osip Maksimoviç, ortaq dostları ilə söhbətlərində "Volodyanın öz evinə ehtiyacı olduğunu" qeyd etməyə başlamışdı.

Mayakovski Tatyana Yakovleva ilə Fransada Elza Triole vasitəsilə tanış olub. Triole şairin yeni sevgilisini çox fəal insan kimi xarakterizə edirdi. Yakovleva, bəlkə də Vladimir Vladimiroviçin ətrafındakı yeganə qadın oldu, Brik ona qarşı qısqanclıq hissləri yaşadı. Lilya Yuryevna şairin "yaradıcı xəyanətindən" əziyyət çəkirdi. Çünki Mayakovski Yakovlevevaya yeni-yeni şeirlər həsr edirdi.

1930-cu ilin fevralında Lilya Yuryevna və Osip Maksimoviç Avropaya səyahətə getdilər. Aprelin 14-də evə qayıdan Brik ailəsi Hollandiyanın paytaxtı Amsterdamda Vladimir Vladimiroviç üçün hədiyyələr aldılar: siqar, qalstuk, bambuk trost. Lakin Mayakovski elə həmin gün intihar etdi.

Şairin ilham perisi Lili Yuryevna Brik üçün üzüyü necə sifariş etməsi haqqında məşhur bir hekayə var. Üzük üzərində onun baş hərfləri həkk olunub. Üzüyün kənarı boyunca yerləşdirilən məktublar sonsuz sevgi bəyannaməsi yaradırdı. Rəvayətə görə, Brik ömrünün sonuna kimi boynunda bu üzüklə zənciri taxıb.

Mayakovskinin poeziyasında Lilya Brik

Dmitri Bıkovun fikrincə, əgər əsl Briki Osip Maksimoviç “icad edib böyüdübsə”, ədəbi Lilyanı Mayakovski “yaradıb”. 1915-ci ildən şairin Tatyana Yakovleva ilə görüşünə qədər Lilya Yuryevna Vladimir Vladimiroviçin bütün lirik əsərlərinin əsas personajı olaraq qalıb. Mayakovski 1928-ci ilə qədər yazdığı bütün şeirlərini ona həsr edib.

Mayakovskinin 1916-cı ildə yazdığı "Liliçka!" ("Unutma - ilk dəfə bu pəncərənin arxasında) şeirində şair öz sevgilisini "göylərə qaldırırdı". ədəbiyyatşünas Yuri Karabçievski bu şeiri "Mayakovskinin yazdığı hər şeyin ən orijinalı" adlandırdı. Benedikt Sarnov etiraf edir ki, bu əsəri ilk dəfə oxuyanda o, “birbaşa fiziki olaraq hiss edib ki, kişilərin qadına sevgisi haqqında oxuduğu və eşitdiyi hər şeydən fərqli olaraq, Mayakovskinin öz Lilasına olan sevgisi nə qədər qeyri-adi idi”.

1922-ci ilin əvvəlində Vladimir Vladimiroviç "Mən sevirəm" şeirini yazdı. Bu əsər yazıldığı vaxt onun Brik ilə münasibətlərinin olduqca ahəngdar göründüyü bir dövr idi. Buna görə də ədəbiyyatşünaslar əsəri Mayakovskinin ən parlaq yaradıcılığından biri kimi xarakterizə edirlər.

Lilya Yuryevna haqqında hekayə inqilabın 10-cu ildönümünə həsr olunmuş “Yaxşı!” oktyabr poemasına da daxildir. Əsərdə 1919-1920-ci illərin çətin qışı, Brik ailəsinin və Mayakovskinin Poluektovıda soyuq evdə yaşadıqları haqda xatirələr yer alıb: "Leyn - daimi qidalanmadan qəhrəmanın gözləri “aclıq şişi ilə sıxıldı” və yazıçı-nağılçı ona ən qiymətli hədiyyə olaraq iki yerkökü gətirdi: “Bir şey yazmışamsa, nəsə demişəmsə, bu, cənnət gözlərimin günahı, sevimli gözlərim. Dəyirmi və qəhvəyi - yanmağa qədər isti.”

Kinematoqrafda özünü sınama

1918-ci ilin martında “Gənc xanım və xuliqan” filmini çəkməyə başlayan Mayakovski Petroqradda olan Lilaya məktubunda yazırdı: “Mən səssiz kinoda oynayıram. Ssenarisini özüm yazmışam, Əsas rolda mənə məxsusdur". Brik cavab məktubunda ona yazırdı: "Hörmətli Volodenka, xahiş edirəm, balam, sən və mənim olduğum film üçün də bir ssenari yaz". Bir ay sonra “Ekran dünyası” qəzeti şairin “Neptun” studiyası tərəfindən alınmış “Filmlə zəncirlənmiş” adlı yeni ssenarisi haqqında oxuculara məlumat verdi.

Mayakovski filmin süjetini səhnəni tərk edən balerinanın bir rəssamla görüşünün hekayəsi üzərində qurmuşdu. Əsas personajların obrazları gələcək ifaçıların - Mayakovski və Lili Yuryevnanın aktyorluq qabiliyyətləri nəzərə alınmaqla yaradılmışdı. Film kifayət qədər tez çəkildi, Brik çəkiliş meydançasında özünü sakit apardı və bəzən hətta Vladimir Vladimiroviçi sakitləşdirdi. Lakin kino şirkətində baş verən yanğın zamanı film məhv olduğu üçün ekrandakı sevgi hekayəsi tamaşaçılara çatmadı. Buna baxmayaraq, Lili Brik kinostudiyanın redaktə otağından montaj zamanı filmin kəsilmiş lentlərini əldə edə bildi. Bunun sayəsində filmin müəyyən hissəsi bərpa olundu. Sonradan o, bu fraqmentləri italyan avanqard şairi Canni Tottiyə verdi. O isə öz növbəsində “Filmlə Zəncirlənmiş”in tammetrajlı versiyasını yaratdı.

1929-cu ildə Brik özü müstəqil olaraq film yaradıcısı kimi çıxış etdi. Rejissor Vitali Jemçujnı ilə birlikdə o, nəinki “Şüşə göz” sənədli-bədii filminin ssenarisini yazdı, həm də rejissor kimi onun istehsalında iştirak etdi.

Lilya Brikin sevgi münasibətləri

Gəncliyində Lilya dəfələrlə Nikolay Çernışevskinin "Nə etməli?" romanını oxumuşdu. O, roman qəhrəmanlarının qısqanclıq kimi “köhnə həyat tərzinin qalıqlarından” uzaq həyat quruluşunun örnək olacağına inanırdı. Yetkinlik illərində sevgi ilə bağlı suallara cavab verən Brik belə cavab verirdi: “Mən həmişə birini sevmişəm. Bir Osya... bir Volodya... bir Primakov... bir Vaska...".

Brik ailəsi və Mayakovskinin 1918-ci ildə birgə qəbul etdikləri prinsiplərdən biri də “ailə” üzvlərinə müəyyən azadlıq vermək idi. Belə ki, "gündüz vaxtını hər kəs özünə həsr edə bilər, amma gecələr hamı ümumi bir dam altında olmalıdır”. Buna görə də Lilya 42 yaşlı partiya funksioneri Alexander Krasnoshchekov ilə münasibətinin hamının gözü qarşısında davam etməsində heç bir qəbahət görmürdü. Bütün Moskvanın artıq "dedi-qodu etdiyi" münasibətlər Krasnoşçekovun həbsi ilə kəsildi. O, yeni yaradılmış Sənaye Bankında maliyyə əməliyyatlarının aparılmasında sui-istifadədə günahlandırıldı. 1923-cü ilin sentyabrında Aleksandr Mixayloviç həbs edildi və Lefortovo həbsxanasına salındı. Onun on üç yaşlı qızını Lilya Brik öz evinə apardı. O, qızla birlikdə Krasnoşçekov üçün həbsxanaya sovqat aparırdı. Lilya Mayakovskiyə yazdığı məktublarda etiraf etirdiki: "Mən Aleksandr Mixayloviç həbsdə olarkən onu tərk edə bilmərəm."

1925-ci ildə Krasnoşçekov amnistiyaya düşdü. Lakin onların əvvəlki münasibətləri bərpa olmadı. Çünki Brik artıq kinorejissor Lev Kuleşovla sevgili idi. Kuleşov Lilya Brikə o qədər məftun idi ki, ona madriqallar həsr edirdi. 1927-ci ilin yayında aşiqlər Qafqaza səyahətə çıxdılar. Tiflisdə oldular və Maxincauri kurort kəndinə baş çəkdilər. Sonra onların marşrutu Mayakovskinin Lilyanı gözlədiyi stansiyada Xarkovdan keçəndə, Lilya çamadanını qatarın pəncərəsindən ataraq, Kuleşovu tək qoyub qaçdı. O, şairlə birlikdə yerli otelə getdi. Orada, gecə Vladimir Vladimiroviç Liliyaya "Yaxşı!" poemasının yeni fəsillərini oxudu.

1929-cu ildə Brikin həyatında Qırğızıstandan olan partiya lideri Yusup Əbdürrəhmanov peyda oldu. O, Moskvada ezamiyyətdə olarkən futurist şair Boris Kuşnerlə Briklərlə Mayakovskinin Gendrikov döngəsində yerləşən mənzilinə gələrkən ev sahibəsinə heyran olub. Yayda onlar Leninqrad və Pavlovskda bir neçə gün birlikdə keçirdilər. Brik onu Mayakovskinin 20 illik yaradıcılıq fəaliyyətinin şərəfinə şənliyə də dəvət etmişdi. Qonaqların xatirələrinə görə, yubiley gecəsində Vladimir Vladimiroviçin Parisdən gətirdiyi yarıçılpaq paltarı geyinən Lilidən “Yusup heyran gözlərini çəkmirdi”. Tədqiqatçılar iddia edirdilər ki, Brikin bütün pərəstişkarları arasında Yusup Abdrahmanov ən sirli şəxs idi.

Xüsusi xidmət orqanları ilə əməkdaşlıq

1920-ci illərdən ədəbi ictimaiyyətdə Brik ailəsinin xüsusi xidmət orqanlarının siyasi şöbəsi ilə mümkün əməkdaşlığı ilə bağlı şayiələr dolaşırdı. Belə ki, bu mövzunu araşdıran Benqt Yanqfeldt Boris Pasternakın Lilya Yuryevnanın salonda qonaqlarına dediyi sözləri eşidəndə “qorxulu” hisslər keçirdiyini yazırdı: “Gözləyin, Osya ÇEKA-dan (SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığında siyasi məsələlərə məşğul olan şöbə) gələn kimi biz şam yeməyi yeyəcəyik"

Yenidənqurma illərində əlçatmaz DTK arxivlər açılmağa başlayanda publisist Valentin Skoryatin “Jurnalist” (1990, № 5) jurnalında Brik ailəsinin xüsusi xidmət orqanları ilə əməkdaşlıq etdiyi faktları barədə ətraflı məlumat paylaşıb. Onun yazdığı məqalədə Osip Maksimoviçin SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığının 24541, Lila Yuriyevnanın isə 15073 saylı xüsusi vəsiqələrə malik olduğu yazılmışdı. Osip Brik, tədqiqatçıların fikrincə, 1920-ci ilin iyunundan 1924-cü ilin yanvarına qədər məxfi idarənin 7-ci şöbəsinin səlahiyyətli nümayəndəsi kimi siyahıya alınmış və “mühafizə əməliyyatlarında iştirakdan” yayındığına görə “fərari kimi” işdən çıxarılmışdır (həkimlər tərəfindən imzalanmış çoxsaylı arayışlar onun xidmətdən azad edilməsi haqqında arxivlərdə tapılmışdır). Lilya Yuriyevna isə xidmət vəsiqəsini 1922-ci ildə alıb. Benqt Yanqfeldtin yazdığına görə Liliya Brik İngiltərəyə getməsindən beş gün əvvəl əməkdaşlığa cəlb olunub.

Mayakovskinin ölüm xəbəri Lilya Yuriyevna və Osip Maksimoviçi Berlində yaxaladı. 1930-cu ilin aprelində SSRİ-yə qayıtmaq ərəfəsində Almaniyada oteldə məskunlaşmışdılar. Orada qapıçı cütlüyə "Volodya bu səhər intihar etdi" yazısı olau teleqram verdi. Briklər dərhal Sovet səfirliyi ilə əlaqə saxladı, burada onlara vizaların sürətləndirilməsində köməklik göstərildi. Lilya teleqramı göndərən Yakov Aqranovla telefonla əlaqə saxladı və şairin dəfninin onlar Moskvaya gələnə qədər təxirə salınmasını xahiş etdi.

Aprelin 17-də Briklər Sovet paytaxtına gəldi və Bryansk stansiyasından birbaşa Vorovskoqo küçəsinə, matəm lentləri ilə bəzədilmiş yazıçılar klubuna getdi. Onların yaxın dostu Luella Krasnoşçekovanın xatırlatdığı kimi, “Lili bir neçə gündə o qədər dəyişdi ki, onu tanımaq çətin idi. Mayakovskinin anası Aleksandra Alekseyevna, Vasili Abqaroviç Katanyanın dediyinə görə, Lilyanı bu sözlərlə salamladı: "Səninlə belə olmazdı."

Moskvalıların izdihamı ilə birlikdə (Yuri Oleşaya görə, altmış minə yaxın adam tabutla yük maşınının arxasında hərəkət edirdi) Osip Maksimoviç və Lilya Yuryevna Donskoy monastırına gəldilər. Krematoriumun darvazaları qarşısında izdiham yarandı, bu zaman atlı polis yüksək səslə “Brik” adını tələffüz etməyə başladı: “Məlum oldu ki, Aleksandra Alekseevna oğlu ilə vidalaşmaq və Lili Yuriyevnasız kremasiyaya icazə vermək istəməyib”.

Dəfn mərasimindən bir neçə gün sonra Lilya Yuriyevna prokurorluğa çağırıldı, orada ona "V.V. Mayakovskinin otağında tapılan 2113 rubl məbləğində pul" verdilər. Həmçinin 82 qəpik. və 2 qızıl üzüklərdə verilən əşyalar arasında idi. Sonra şairin özünü güllələdiyi otaqda olan sənədləri və fotoşəkilləri təhlil etmək, miras məsələlərini həll etmək vaxtı gəldi. Ölümündən əvvəl Vladimir Vladimiroviç ailəsinin "Lilya Brik, anası, bacıları və Veronika Vitoldovna Polonskaya" olduğunu göstərən vəsiyyətnamə qoymuşdu. Bundan əlavə, vəsiyyətnamədə şeirlərinin varisi kimi o, Briklər ailəsini göstərmişdi.

1930-cu il iyunun sonunda “İzvestiya” qəzeti RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin “Yoldaş V.V.Mayakovskinin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında” qərarını dərc etdi. Sənədə əsasən, RSFSR Dövlət Nəşriyyatı şairin əsərlərinin tam toplusunu “Lili Yuriyevna Brikin rəhbərliyi altında” nəşr etməli idi. Mayakovskinin ədəbi mirasındakı hüquqlar Lilya (bir yarısı) və anası və bacıları (digər yarısı) arasında bölündü. Bundan əlavə, mənzil məsələsi ilə bağlı ayrıca dövlət sərəncamı da verildi.

Mayakovskinin ölümündən beş il əvvəl dövlət ona Gendrikov prospekti 13/15 ünvanında dörd otaqlı mənzil vermişdi. Sənədi alan şair qeydiyyatdan keçmək və Lilya Yuriyevna və Osip Maksimoviçin öz mənzilinə köçürülməsi xahişi ilə mənzil birliyinə müraciət etmişdi. Vəsatət təmin edilmişdi, mənzilin sakinlərinin hər biri öz ixtiyarında kiçik bir otaq aldı. Dördüncü, Vladimir Vladimiroviçin yataq otağının yanında yerləşirdi, qonaq otağı və yemək otağı kimi xidmət edirdi. Şairin ölümündən sonra mənzil bir müddət Briklərin istifadəsində qaldı.

Lilya Brik 1920-ci ilin əvvəllərində hərbiçi Vitali Primakovla tanış olmuşdu. Mayakovskinin ölümündən sonra isə onların arasında olan münasibətlərdə daha da yaxınlaşma oldu. 1930-cu ilin payızından o, Vitali Primakovla birlikdə yaşamağa başladı.

Lili Yuriyevnanın Primakovla həyatı demək olar ki, davamlı olaraq bir yerdən o biri yerə köçmələrlə əhatə olunurdu. Belə ki, 1930-cu ilin dekabrında cütlük Sverdlovska yola düşdü. Brik Osip Brikə yazdığı məktubunda Uralda qalmasından danışır, tez-tez yer dəyişmələrindən şikayətlənirdi. Sonra Vitali Markoviç Volqa Hərbi Dairəsinin yay ərbi manevrlərinə getdi. Ərinin ardınca Kazana gedən Lilya Brik onunla hərbi səhra şəraitində qalmalı olur. Onlar qısa müddətdə Rostov, Kislovodsk, Berlin və Hamburqda qalmalı olurlar. Lilya hərbçi ailələrin dairəsinə daxil olur. Jerom Uboreviç və Mixail Tuxaçevski ilə yaxşı münasibətlər qurur. Tuxaçevski ilə tanış olduqları zaman o, Brikə etiraf edir ki, futurizm və Mayakovskinin yaradıcılığı ilə maraqlanır.

1935-ci ilin yazında Primakov Leninqrad Hərbi Dairəsinin komandirinin müavini oldu. Onlar Leninqradda, Ryleyeva küçəsi, 11. ünvanında rəsmi mənzil aldılar. 1936-cı ilin avqustunda Primakov Leninqrad yaxınlığındakı bağında həbs edildi. Bağ evində və Ryleyeva küçəsindəki mənzildə axtarışlar aparıldı. Vitali Markoviç Moskvaya aparıldı və Lefortovo həbsxanasına yerləşdirildi. 11 iyun 1937-ci ildə məhkəmə onu ölüm cəzasına məhkum etdi. “Xalq düşmənləri”nin və onların ailə üzvlərinin həbsləri davam edən şəraitdə Osip Maksimoviç Lilya Yuriyevnaya bir müddət Moskvanı tərk etməyi təklif etdi. Sentyabrın əvvəlində o, Yevgeniya Sokolova ilə Koktebelə, Lilya və Vasili Katanyan isə Yaltaya getdilər.

Lilya Brik 40 il Vasili Abqaroviç Katanyanla birlikdə yaşadı. Onların arasında isti münasibətlər 1937-ci ilin payızında başladı. Katanyan bu vaxt evli idi. Onun həyat yoldaşı müğənni və jurnalist Qalina Katanyan Lilya Briklə dost idi. Lakin bir müddət sonra Vasili Katanyan həyat yoldaşı ilə rəsmi şəkildə boşandı və o, Lilya Brik ilə nigaha daxil oldu. Brik-Katanyanın mənzili Lili Yuriyevnanın zövqünə uyğun bəzədilmişdi. Mənzildə Afrika mövzusu şəkilləri və Mayakovskinin fotoları vardı. Lilya Brikin mənzili əvvəllər olduğu kimi yenidən incəsənət adamlarının yığışdığı yer oldu. Mənzildə daima ədəbi görüşlər baş tuturdu. 1958-ci ildə Brik və Katanyan Kutuzovski prospektindəki, 12 ünvanındakı yeni mənzilə köçdülər. Bir neçə il onlar Maya Plisetskaya və Rodion Şedrin qonşu olmuşdular. Maya Mixaylovnanın xatırladığına görə Şedrin və Vasili Abqaroviçi birgə yaradıcılıq layihələri birləşdirirdi. Gəncliyində xoreoqrafiya dərsləri alan Lilya ilə onu isə balet sevgisi bir araya gətirirdi.

1950-ci illərin sonlarından etibarən Lilya Brikin adı Mayakovskinin yaradıcılığına həsr olunmuş kitablardan çıxarılmağa başladı. “Antibrik kampaniyası”nın başlanğıcı “Ədəbi irs” seriyasının 65-ci cildi olan (SSRİ Elmlər Akademiyası tərəfindən nəşr olunan) “Mayakovski haqqında yenilik” kitabının nəşri ilə bağlı oldu. Orada şairin Lilya Yuriyevnaya ünvanlanmış yüzdən çox məktubu var idi. Nəşrin ön sözündə Brik bu yazışmaların onların birgə həyatında oynadığı roldan danışmış, həm də məktublarda niyə Osip Brikin tez-tez xatırlandığını izah etmişdi.

Kitab bir sıra mənfi reaksiyalara səbəb oldu. Belə ki, RSFSR Yazıçılar İttifaqının nəzdində çıxan “Ədəbiyyat və həyat” jurnalının Moskva nəşrində bu haqda iki məqalə dərc olundu. “Mayakovski haqqında yeni və köhnə” (7 yanvar 1959-cu il) və “Mayakovskiyə böhtana qarşı” (aprel). 10, 1959) məqalələrində Lilya Brik sərt şəkildə tənqid edildi. Hakimiyyət orqanları dərhal bu məsələyə reaksiya verd. Sov.İKP MK-nın 31 mart 1959-cu il tarixli qapalı xüsusi qərarında “Mayakovski haqqında yenilik” kitabı “sərt partiya tənqidinə məruz qaldı”. Elmi əsərlərdə ona hər hansı istinadlar qadağan edildi. Mayakovski Muzeyinin əlyazmaları üzərində işdə və materialların çapdan əvvəl hazırlanmasında iştirak edən mütəxəssisləri tutduqları vəzifələrdən azad edildilər. Şairin yaradıcılığına dair dərsliklərin və monoqrafiyaların nəşrinə nəzarət gücləndirildi.

1966-cı ildə Lilya Yuriyevnanın başqa bir əsəri yenidən ictimaiyyəti ayağa qaldırdı. Kiçik hissələri “Moskovski komsomolets”də dərc olunmuş “Tədqiqatçılara təklif” məqaləsi və “Voprosı literaturı” jurnalında nəşr tam versiya “İzvestiya” qəzetinin narazılığına səbəb oldu. Brikin Mayakovski ilə bağlı yeni materialının dərcinə icazə verən həmkarlar "İzvestiya” qəzetində “başa düşməyənlər” kimi təqdim olundular.

1970-ci illərdə də Lilya Brikin adı Mayakovskiyə aid nəşrlərdən silinməyə davam etdi. Belə ki, 1973-cü ildə Mətbuatda Dövlət Sirrinin Mühafizəsi Baş İdarəsində keçirilən iclasda “Yeni dünya” jurnalının səhifələrində dərc olunması planlaşdırılan iki materialın məsələsinə baxıldı. Onlardan biri, Marqarita Aliger tərəfindən yazılmış, Lili Yuriyevnanın Stalinə müraciətindən bəhs edirdi. Digərində, Vasili Katanyan tərəfindən, şairin tərcümeyi-halından az məlum olan təfərrüatlar yazılmışdı. Görülmüş tədbirlər haqqında məlumat verən şöbə müdirinin müavini iclasdakıların diqqətinə çatdırmışdır ki, Mərkəzi Komitənin əmri ilə Marqarita Aligerin məqaləsindən Liliya Brik haqqında bütün istinadlar, Katanyanın materialı isə nömrədən çıxarılıb.

1980-ci illərin əvvəllərində şairin seçilmiş şeirlər toplusu üzərində işləyən A.M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun əməkdaşı Oleq Smola da Mayakovski haqqında kitablara Lili Brik adının daxil edilməsi ilə bağlı problemlərdən şikayətlənib. Onun dediyinə görə senzura hazırladığı əsərdən Lilya Brikin adını çıxarmağı zəruri fakt kimi onun qarşısında qoyub və bu vəziyyətdə əsərin nəşrinin mümkünsüz olduğunu bildirib.

Elza Triole 1970-ci ilin iyununda vəfat etdi. Ölümündən on gün əvvəl Lilyaya göndərdiyi son məktubunda Elza Brik və Katanyanın Parisə mümkün gəlişi ilə əlaqədar Araqonun gördüyü işlərdən xəbər verirdi. Onlar yazıçının səfirlik səviyyəsində həll etməli olduğu viza problemlərindən danışırdılar. Kiçik bacısının dəfnindən qayıtdıqdan sonra Lilya Yuriyevna etiraf etdi ki, Lui Araqon ona və ərinə yaşayış yerini dəyişib Fransaya köçməyi təklif edib. O isə bu təklifdən imtina edib: “Mənim hər şeyim Moskvadadır, dilim oradadır, bədbəxtliklərim oradadır. Orada mənim Osip Brikim və Vladimir Mayakovskim var".

• Брик Л. Ю., Катанян В. А., Катанян В. В. . Антология мысли. М.: Издательство Юрайт. 2021. ISBN 978-5-534-08462-7.

• Быков Д. Л. . М.: Молодая гвардия. 2016. ISBN 978-5-235-03910-0.
• Ваксберг А. И. Пожар сердца. Кого любила Лиля Брик. М.: Астрель; Олимп. 2010. ISBN 978-5-7390-2318-6.
• Ваксберг А. И. Лиля Брик. Жизнь и судьба. М.: Олимп. 1999. ISBN 5-7390-0582-2.
• Валюженич А. В. Пятнадцать лет после Маяковского. Лиля Брик — жена командира. 1. М.: Кабинетный учёный. 2015. ISBN 978-5-7525-2924-5.
• Валюженич А. В. Пятнадцать лет после Маяковского. Последние годы Осипа Брика. 2. М.: Кабинетный учёный. 2015. ISBN 978-5-7525-2923-8.
• Гройсман Я. И., Генс И. Ю. Диалог-предисловие. Даты. События // Лиля Брик. Пристрастные рассказы. ru:Нижний Новгород: ДЕКОМ. Составители Я. И. Гройсман, И. Ю. Генс. 2011. 7–15. ISBN 978-5-89533-226-9.
• Гройсман Я. И. Предисловие редактора // Лиля Брик. Пристрастные рассказы. ru:Нижний Новгород: ДЕКОМ. Составители Я. И. Гройсман, И. Ю. Генс. 2011. 209–210. ISBN 978-5-89533-226-9.
• Карабчиевский Ю. А. Воскресение Маяковского. М.: Русские словари. 2000. ISBN 5-93259-010-6.
• Катанян В. В. Прикосновение к идолам. М.: Захаров. 2002. ISBN 5-8159-0255-1.
• Михайлов А. А. Маяковский. М.: Молодая гвардия. 1988. ISBN 5-235-00589-9.
• Скорятин В. И. . М.: Звонница-МГ. 2009. ISBN 978-5-88093-185-9.
• Лиля Брик — Эльза Триоле. Неизданная переписка. М.: Эллис Лак. 2000. ISBN 5-88889-036-7.
• Янгфельдт Б. Любовь — это сердце всего: В. В. Маяковский и Л. Ю. Брик Переписка 1915 — 1930. М.: Книга. 1991. ISBN 5-212-00601-5.
• Янгфельдт Б. Ставка — жизнь. М.: КоЛибри. 2009. ISBN 978-5-389-00417-7.