Lerik rayonununun ərazisi ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Qədim zamanlardan ibtidai insanlar dağların ətəklərində indi də mövcud olan təbii mağaralardan yaşayış məskəni kimi istifadə etmişlər. Buranın təbii mağaralarından bəzilərinin hətta tunc dövründən də əvvəllərə aid olması ehtimal olunur. Görkəmli arxeoloq Hümmel bu mağaraları neolit (yeni daş dövrü) dövrünə aid edir. Buranın dağlarında eramızdan əvvəl III-II minilliklərə aid maddi-mədəniyyət abidələri mövcuddur.

Lerik rayonunun ərazisi Talış silsilə dağlarının əhatəsindədir. Cənub və cənub-qərbdə Yardımlı, şimal-şərqdə Lənkəran, şimal-qərbdə Masallı, cənub-şərqdə Astara rayonları ilə həmsərhəddir. İran İslam Respublikası ilə sərhəd boyu Talış dağ silsilələri, bundan şimalda Peştəsər və Bürəvər dağ silsilələri uzanır. Talış və Peştəşər silsilələri arasında Zuvand (Diabar) çökəkliyi yerləşir. Ən yüksək zirvələri Talış silsiləsindəki Kömürgöy (2492 m) və Qızyurdudur (2433 m). Əsasən pallogenin vulkanogen-çökmə süxurlarından təşkil olunmuşdur.

Payız fəslində Lerikdə tez-tez yağış yağır, kənd yollarında gediş-gəliş çətinləşir. Yayı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru çöl iqlimi, həmçinin yayı quraq keçən mülayim isti iqlim üstündədir. Orta temperatur yanvarda 1-dən -4 dərəcə C qədər, iyulda 22 - 12 C-dir. İllik yağıntı 300 mm-dən 800 mm-ə qədərdir.

Lerikin bitki örtüyü əsasən kollu və seyrək meşəli çəmənlərdən və dağ meşələrindən ibarətdir. Meşələrdə palıd, vələs, fıstıq, qoz, dəmirağacı, azalt (nil) çoxluq təşkil edir.

1 yanvar 1914-cü il tarixinə olan məlumata əsasən inzibati cəhətdən Bakı quberniyasının Lənkəran qəzasına daxil olan kənddə əsasən etnik talışlardan ibarət hər iki cinsdən toplam 805 nəfər əhali yaşayırdı.

Lerik rayonu ərazisində 134 tarixi abidə, türbə, ziyarətgah qeydə alınmışdır. Bunların dördü ölkə əhəmiyyətlidir və ciddi qorunur. Son illər iki türbə - Babagil və Mir Məryəm ziyarətgahları ictimaiyyətin köməyi ilə təmir edilmişdir. Rayonun Mistan,Sivəkəran,Cəngəmiran, Hiveri, Veri, Şingədulan, Əvilə, Vistan, Nüvədi, Orand, Babagil, İyov və s. kəndlərindəki qəbiristanlıqlar Sənduqələr, qoç fiqurları, insan başına bənzər heykəllər, küp qəbirlərlə zəngindir.Bu tapıtılardan tam fərqli olan 6 min 50o illik tarixi olan iki başlı qoç fiquru 1997 -ci ildə Masallı rayonu Güllü təpə sakinləri Kərimov Yafəs Talıb oğlu və Tağıyev Rafiq Mirtofiq(Məmmadli Azər)oğlu tərəfindən sərbəst ekuskursiya gəzintisi zamanı tapımışdır və Lerik tarixi müzeyinə təhvil verilmişdir.2007 -ci ildə1200 illik tarixi olan çox tarixi dəyər kəsb edən qızıl səhəng Zuvand sakini Əkbərli Qəzənfər Cəmşid oğlu tərəfindən tapılıb Lerik qiymətli əşyalar muzeyinə təhvil verilmişdir.

Qalalar Lerikin nadir tarixi abidələrindəndir. Bunlar mühafizə məqsədilə tikilmişdir. Qız qalası Kekonu kəndi yaxınlığındadır. Yerdən hündürlüyü 150 metrə çatır. Qalanın zirvəsinə çıxmaq yalnız bir tərəfdən mümkündür. Zivəsində bürclər var. Oğlan qalası Qız qalasınnın yaxınlığında yerləşir. Qız qalasından bir vaxtlar saxsı borularla Oğlan qalasına boru çəkilib. Abidənin tarixi hələ mükəmməl öyrənilməmişdir. Rayonun ayrı-ayrı kəndlərində 30 türbə qeydə alınmışdır. Babagil tübəsi (XIV-XVI əsrlər) Lerik-Lənkəran yolu üstündədir, ölkə əhəmiyyətli tarixi abidədir. Aparılan araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Babagil böyük nüfuza malik müdrik bir şəxsiyyət olub və burada dəfn olunub.

Xoca Seyid türbəsi XIV əsrə aid tarixi abidədir. Xanagah kəndində yerləşir və ətrafında nadir ağaclar bitmişdir. Türbədə yazılı daşlar qorunur. Ölkə əhəmiyyətli bu abidənin bərpa edilməsi Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən 2005-ci ilin planına daxil edilmişdir.

Lənkəran kəndində məscid XIX əsrə aid tikintidir. Divarları qırmızı kərpicdən höülmüşdür. Üstünə qımızı kirəmid vurulmuşdur. Məsciddəki minbər qoz ağacından hazırlanmış nadir əl işdir. Məscid ölkə əhəmiyyətli abidə kimi ciddi mühafizə olunur.

Büzeyir mağarası qədim insan məskənidir. Burada insanlar e.ə. çox-çox əvvəl yaşamışdır. İndinin özündə də qışlaqdan yaylağa qayıdan çobanlar bəzən sürünü burada saxlayıb "daş çarpayılar"da gecələməli olurlar. Mistan kəndindəki mağara dəniz səviyyəsindən 1300-1400 m hündürlükdədir. Talış dağlarının cənubunda, Ərdəbilə gedən yolun üstündədir. Kahada əşyaları qoymaq üçün yerlər də var. Rayonda olan tarixi memarlıq incəsənət abidələri rayon mədəniyyət şöbəsi tərəfindən qorunur.

Lerik rayonu 1930-cu ildə təşkil olunmuşdur.1938-ci ilədək Zuvand rayonu adlandırılmışdır. Ərazisi 1084 kvadrat km, əhalisi 67100 nəfər, yaşayış məntəqələrinin sayı 161-dir. 29 ərazi-inzibati vahidi, 1 qəsəbəsi, 161 kəndi var. Lerik rayonunun ərazisi Talış silsilə dağlarının əhatəsindədir. Cənub və cənub-qərbdə Yardımlı, şimal-şərqdə Lənkəran, şimal-qərbdə Masallı, cənub-şərqdə Astara rayonları ilə həmsərhəddir. İran İslam Respublikası ilə sərhəd boyu Talış dağ silsilələri, bundan şimalda Peştəsər və Bürəvər dağ silsilələri uzanır. Talış və Peştəşər silsilələri arasında Zuvand (Diabar)çökəkliyi yerləşir. Ən yüksək zirvələri Talış silsiləsindəki Kömürgöy (2492 m) və Qızyurdudur (2433 m). Bitki örtüyü əsasən kollu və seyrək meşəli çəmənlərdən və dağ meşələrindən ibarətdir. Meşələrdə əsasən palıd, vələs, fısdıq, qoz, dəmirağacı, azalt (nil) çoxluq təşkil edir. Faunası: tülkü, çaqqal, canavar, ayı, dovşan, meşə pişiyi, süleysin, kəklik, torağayı, bildirçin və s. Zuvand yasağının bir hissəsi Lerik rayonunun ərazisindədir. Qədim tarixə malik olan Lerik rayonu ərazisində daş dövrünə aid olan əşyalar tapılmışdır. Büzeyir mağarası Azərbaycan ərazisində daş dövrünə aid olan ən qədim yaşayış məskənlərindəndir. XVIII-XIX əsrlərdən başlayaraq məşhur fransız arxeoloqu Jak de Morqan, K.Şaffer və qardaşı Henri ilə apardığı arxeoloji qazıntı zamanı buranı "arxeoloji cənnət" adlandırmış, qiymətli tarixi eksponatları aparmışdır. Görkəmli arxeoloq H.Hümmel Lerikdə tapılan maddi-mədəniyyət nümunələrini neolit (yeni daş) dövrünə aid etməklə Azərbaycan paleolit dövrü adamlarının Lerik ərazisində məskunlaşmasını təsdiq edir. Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu Arxeologiya və Etnoqrafiya şöbəsinin müdiri, professor Əsədulla Cəfərov Lerik rayonu ərazisində elmi tədqiqat işləri aparmış, ilk dəfə olaraq Büzeyir mağarasında orta paleolit dövrünə dair qədim insan düşərgəsi aşkar etmişdir.

Ucqar dağ rayonu olan Lerik Azərbaycana bir çox görkəmli şəxslər bəxş edib. Bu gün respublikanın ayrı-ayrı ali məktəblərində, MDB ölkələrinin ali məktəblərində tanınmış elm adamları, hüquq mühafizə orqanları işçiləri fəaliyyət göstərir.Paşayev Daşdəmir Mirkazım oğlu 1925-ci il mayın 10-da Lerik rayonunun Rəzgöv kəndində,kasıb bir kəndli ailəsində anadan olmuşdur.Hələ körpə çağlarında anasını itirmişdir. 1941-ci il Çayrud kənd orta məktəbinin VIII sinifini bitirib,təhsilini Bakıda sənət məktəbində davam etdirmişdir.Oranı bitirdikdən sonra bir ilə yaxın Bakıda neft buruqlarında işləmişdir. 1943-cü ilin aprelin 10-da hələ 18 yaşı tamam olmamış hərbi xidmətə yollanmışdır. Həmin ilin noyabrın 21-də Belarusiyanın Vitebsk şəhəri ətrafında gedən döyüşlərdə ağır yaralanaraq hospitala düşmüşdür. Bir müddet hospitalda müalicə olunduqdan sonra yenidən cəbhəyə yollanmışdır.1944-cü ilin avqusunda Kaunas ətrafında gedən döyüşlərdə 2-ci dəfə ağır yaralanaraq III dərəcəli əlil kimi 1945-ci ilin axırlarında ordudan tərxis olunmuşdur.Həmçinin hərbidə olarkəndə oradakı fəhlə batalyonlarında işləmişdir.1946-1949-cu illərdə Lerik rayon Rəzgöv kənd(8 Mart) kolxozunda briqadir və mühasib müavini vəzifələrinde işləmişdir. 1949-cu ilin sentyabr ayından Lerik rayon polis şöbəsində işə qəbul edilmişdir.Dəfələrlə kurslarda olmuş və əvvəlcə pasportçu,pasport masa rəisi cinayət axtarışı üzrə baş əməliyyat müvəkkili və rəis müavini vəzifələrində çalışmış bəzən rəis vəzifəini də icra etmişdir.

1984-cü ili dekabr ayında potpolkovnik rütbesi ilə təqaüdə çıxmışdır.Sonra Sovet hökumeti dağılana kimi Lerik rayon Qaya restoranında müdir vəzifəsində çalışmışdır.Daşdəmir Paşayev ömrünün 35 ilini polis sistemində çalışmışdır.Polis sisteminde çalışdığı uzun illər ərzində cinayət axtarışı üzrə ilk yerli baş inspektor,ilk rəis müavini,ilk polis əlaçısı,ilk potpolkovnik olmuşdur.

lerik torpağının yetişdirdiyi Daşdəmir Paşayev gözəl ailə başçısı,peşəkar əməliyyatçı və samballı el ağsaqqalıdır. 8 qız övladı və bir oğul atasıdır,bir qız övladı dünyasını dəyişmişdir.30 artıq nəvənin nəticənin bababasıdır. Daşdəmir Paşayev rayonun sayılıb seçilən ağsaqqallarından olduğu üçün,ictimai siyasi işlərdə yaxından iştirak edir,öz tövsiyə və keçmiş təcrübələrini gənc nəsildən əsirgəmir.Daşdəmir Paşayev təqaüddə olsa da onu tez-tez polis işçiləri arasında görmək olar.

• Daşdəmir Paşayev 4 kitab və bir neçə məqalənin müəllifidir:

• Lerik polisi tarixindən (2003)
• Qisas və özünə qəsd (2005)
• Ulu kəndim Rəzgöv (2009)
• Keçmişə boylananda (2012)

Rayonun Zuvand ərazisində Zuvand dövlət yasaqlığı (qoruq) vardır. Burada təbii kompleksin saxlanılması üçün müəyyən işlər görülmüşdür. Burada fəaliyyət göstərən Milli Elmlər Akademiyasının “Nəbatət elmi-tədqiqat mərkəzi” ərazinin fauna və florasını öyrənir. Rayonumuzun bitki örtüyü, əsasən, kollu və seyrək meşəli çəmənliklərdən və dağ meşələrindən (palıd, vələs, fısdıq, qoz, dəmir ağacı) ibarətdir. Ərazidə 40,3 min hektar meşə örtüyü vardır. Meşələrimizdə tülkü, canavar, ayı, çöl pişiyi, qaban və digər vəhşi heyvanlar yaşayırlar.

Rayonun digər rayon və şəhərlərlə nəqliyat əlaqəsi saxlamaq üçün yeganə yol olan 56 km-lik 3-cü kateqoriyalı Lənkəran-Lerik avtomobil yolundan istifadə edir. 39 km-lik Lerik-Yardımlı, 43 km-lik Lerik-Masallı avtomobil yollarının tikintisi rayonumuzun iqtisadiyyatına, sosial sahələrin inkişafına, əhalinin maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına ciddi təkan verəcəkdir. Bu yolların istifadə verilməsi Lerik şəhərindən Bakıya olan məsafəni 70–80 km arasında azalacaq, rayonumuzun digər rayonlarla birbaşa əlaqəsi yaranacaqdır.

Ucqar dağ rayonu olan Lerik rayonunun iqlimi mülayim-isti rütubətli, mülayim soyuq quru və soyuq rütubətlidir. Rayon ərazisinin əsas hissəsi üçün mülayim - isti rütubətli iqlim səciyyəvidir. Buranın yayı isti-quru, payızı və yazı yağmurlu, qışı isə mülayim isti olur. Rayon əhalisinin təsərrüfat həyatının əsasını heyvandarlıq və əkinçilik, qismən bağçılıq və tərəvəzçilik təşkil edir. Heyvandarlıqla məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslər qışda arana, yazda isə yaylağa köç edirlər. Hazırda rayonda 35 min başdan çox qaramal, 126 min başdan çox qoyun-keçi bəslənilir.

Hər il orta hesabla 9-10 min hektarda buğda, 1500 hektarda kartof, 300 hektara yaxın tərəvəz bitkiləri əkilir. Rayonda 400 hektara yaxın məhsuldar meyvə bağları var.

Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramına uyğun olaraq rayonumuzda investorların işləməsi üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Tikilən istirahət, turist-əyləncə mərkəzləri, kərpic və çınqıl zavodu, süfrə sularının istehsalı sexləri məhz investorların fəaliyyətinin nəticəsidir. Mərmər və tikinti materiallarının istehsalının inkişafı ilə əlaqədar rayonumuzun Piran kəndi ərazisində kərpic zavodu və çınqıl emalı sexi tikilmiş, Zuvand ərazisində mərmər və digər qiymətli tikinti materiallarının istehsalı üçün iş adamları tərəfindən torpaq icarəyə götürülmüş və emal sexinin tikintisi üçün müvafiq iş aparılır. Piran kəndi ərazisində fəaliyyət göstərən kərpic zavodunda yeni beton sexi tikilib istifadəyə verilmişdir. Artıq zavodda məhsul istehsalı artırılmış, 4 növdə gündəlik istehsal norması 15 min ədəd olan kərpic, gündəlik istehsal norması 200 kub.m olan çınqıl, 250 kub.m beton, 30 kv.m tamet və beton tavalar istehsal olunur. Rayonumuzda istehsal olunan “Xansu”, “Zərinqala”, “Zuvand” və digər adda olan süfrə suları tək rayonumuzda deyil, eyni zamanda respublikamızın digər şəhərlərində də böyük alıcılıq qabiliyyətinə malikdir. Müalicəvi əhəmiyyətə malik “Bülüdül” suyunun qablaşdırılması üçün sahibkarlar tərəfindən iş aparılır. Lənkəran-Lerik yolu boyunca turizm istirahət əyləncə mərkəzlərində yeni koteclər, istirahət meydançaları tikilmişdir. “Relax”, “Təbəssüm”, “Meşəbəyi” və digər istirahət-əyləncə mərkəzlərində eyni zamanda 500 nəfərdən çox turist istirahət etmək imkanına malikdir. “Relax” turizm istirahət-əyləncə mərkəzində inşa edilmiş istirahət evləri təkcə yerli qonaqların deyil, eyni zamanda xarici turistlərin də böyük rəğbətini qazanmışdır. Rayonda dövlət mülkiyyətində olan bir kənd təsərrüfatı müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Bu müəssisə damazlıq qoyunçuluqla məşğuldur. Pirasora dövlət damazlıq kənd təsərrüfatı müəssisəsinin istifadəsində 1427 ha torpaq sahəsi var ki, bunun da 295 hektarı kənd təsərrüfatına yararlıdır. Müəssisənin balansında 12264 baş qoyun və keçi vardır.

• Amid Heydərov — Vətən müharibəsi şəhidi