«Bu miflərin əksəriyyəti öz xarakterinə görə arxaik və etimoloji miflərə nisbətən daha çox mərasimi olub kosmosun, xüsusilə onun bir sistemdə birləşən hissələrinin mənşəyi haqqında məlumat verir. Bu mifoloji sistemdə kainatın, dünyanın yaranmasının təsviri və şərhi ön planda durur» .

Mifoloji etnotoponimlərlə etnonimlər müəyyən dərəcədə əlaqədar olduğundan onlar dil tarixi ilə bağlı qiymətli bir mənbə kimi xalqın mifik təfəkkürünü və həmin miflərdə rüşeym şəklində yatan fəlsəfi-sosial düşüncə tərzini özündə yaşadan sübut və fakt kimi dəyərlidir.

Türklərin – azərbaycanlıların Şərqin, eyni zamanda da Qafqazın qədim, sivilizasiyalı, özünəməxsus mədəni və qrammatik cəhətdən cilalanmış dilə malik bir xalqın qədimliyini inkar edənlərə, onları gəlmə hesab edənlərə qarşı qoyulacaq ən tutarlı, təkzib edilməz faktlardandır.

Mifoloji toponimlər. Mifoloji toponimlərin etimologiyasını araşdırdıqca məlum olur ki, misirlilərin, şumerlərin, hindlilərin, yunanların və digər qədim xalqların mifik dünyagörüşünün aparıcı olduğu dövrdə - ibtidai icma dövründə keçdiyi bütün mərhələləri qədim türklər – azərbaycanlılar da keçmişlər. Bunu miflərin strukturu və sistemliliyi və mifoloji obrazların – varlıqların onomastik vahidlərdə inikası da sübut edir. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, türk xalqlarının mifik düşüncə tərzi, yəni mif süjetləri mərasimlərdə, nağıl və dastanlarda, deyimlərdə və digər şifahi xalq ədəbiyyatı janrlarında bir sistem kimi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Mifoloji toponimlər də xalqımızın mifik dünyagörüşünü ən kamil və etibarlı şəkildə mühafizə edib, əsrdən-əsrə ötürən mənbələrdəndir. Mifologiya yunanca «mifos» və «loqos» sözlərindən əmələ gəlmişdir, mənası, «rəvayət», «əfsanə», «nağıl», «dastan», «söz», «anlayış» kimi başa düşülür. Mifologiya ictimai inkişafın ilkin mərhələləri üçün səciyyəvi olan dünyanı anlama üsulu, ictimai şüurun ilkin formasıdır. Elə bir xalq yoxdur ki, onun özünəməxsus mifologiyası olmasın. Lakin dünyada türk xalqları kimi elə xalq kökə söykənən əsas tiplər, əfsanələr, nağıl və dastanlara onlarda da rast gələ bilərik. İlk vaxtlarda – insan sürüsünün çox inkişaf etmədiyi dövrdə mifologiya ibtidai cəmiyyətin mənəvi həyatında mühüm yer tuturdu. Həmin cəmiyyətlərdə mifologiya ictimai şüurun universal forma: kimi çıxış edirdi. Qədim yunanlar allahlar və qəhrəmanlar haqqında yaranan əsərləri mifologiya adlandırırdılar A.F.Losev mifologiya haqqında danışarkən yazır: «mifologiya ideal varlıq deyil, maddi reallıqdır, hiss edilən, yaradılan gerçəklikdir» .

İ.Zeynalov mifoloji təfəkkürün formalarından bəhs edərkən onu dünyanın və bütünlükdə ətraf aləmin mənəvi mənimsənilməsində - dərk olunmasında xüsusi üsul adlandırır

Mif bəşəriyyətin mənəvi mədəniyyətinin ilkin forması olaraq xalq fantaziyası kimi bədii şəkildə işlənmiş ictimai formaları və təbiəti təmsil edir. Spesifik mifoloji məntiqin başlıca şərtləri birinci o idi ki, ibtidai insan özünü ətraf, təbii və sosial mühitdən ayırmırdı, ikincisi, təfəkkür bölünməzlik və qarşılıqlı cəhətlərini saxlayırdı və hərəkət sahələrində emosional affektdən demək olar ki, ayrılmaz idi. Bunun nəticəsidir ki, bütün miflərdə obrazların sadəlövhcəsinə insaniləşməsi, ümumi şəxsləndirmə, təbii, sosial və mədəni obyektlərin «metaforik» müqayisəli qarşılaşdırılması olmuşdur. Kosmosun qüvvə, xassə və fraqmentlərinin insanlaşdırılmış konkret hissi obrazlar kimi ifadəsi maraqlı mifoloji fantastikanı doğurur. Müəyyən qüvvə və qabiliyyətlər plastik olaraq çoxəllilik, çoxgözlülük və s. kimi ifadə oluna bilərdi, zahiri simanın qəribə şəkildə transformasiyası, xəstəlik, müxtəlif qüvvələr kimi, adamyeyənlər, kosmodünya ağacı, yaxud canlı nəhəng kimi, qəbilə, tayfa əcdadları ilkin varlıqlar – zoomorf və antromorf təbiət qüvvələri formasında ifadə olunurdu. Bu isə sosial qrupların heyvan növləri ilə eyniliyi və qohumluğu haqqında totemik baxışları ifadə edirdi . «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında «Basatın Təpəgözü öldürdüyü» boyda Təpəgöz, pərilər və s. məhz mifoloji obrazlardır.

Özü də maraqlıdır ki, qədim sivilizasiyaya malik olan xalqların hamısının mifləri biri-birinə çox oxşayır, yaxınlıq təşkil edir. Elə bu uyğunluğu nəzərə alaraq tədqiqatçıların əksəriyyəti dünya xalqlarının miflərini əsasən aşağıdakı kateqoriyalara bölürlər: Etimoloji miflər, kosmoqonik miflər, antromorfik miflər, totemik miflər, qəhrəmanlıq mifləri və s.

Türk xalqlarının, eyni zamanda Azərbaycan xalqının mifləri də həmin bölgü əsasında tədqiq olunur və onu da qeyd edək ki, yuxarıda göstərilən bölgü nisbi olsa da, həm elmi, həm də metodoloji cəhətdən düzgündür. Mifologiyanın hər bir kateqoriyası haqqında ətraflı məlumatı növbəti fəsillərdə verəcəyik, ancaq onu da qeyd etmək istəyirik ki, yuxarıda göstərilən mif qruplarının hamısı Azərbaycan-türk xalqının mifoloji dünya görüşündə özünə məxsus şəkildə əksini tapmışdır. Azərbaycan xalqının mifik təfəkküründən, mifoloji obrazlar sistemindən və onun məfkurəvi siqlətindən bəhs edərkən A.Şükürov birinci növbədə Azərbaycan mifologiyasını türk mifologiyası kontekstində götürür və onun dörd inkişaf mərhələsini qeyd edir. Birinci mərhələ kimi müəllif, arxaik-totemistikmərhələni göstərir ki, bu dövr üçün də öküz mifi daha mühüm yer tutur. İkinci mərhələni isə, qurd görüşünün öküz mifizmi ilə çarpaz qoşalaşması kimi xarakterizə edir. A.Şükürov Azərbaycan-türk mifologiyasının üçüncü mərhələsini Zərdüştlüklə, dördüncü mərhələni isə islamla bağlayır .

Mifoloji dünyagörüş elə bir xarakterə malikdir ki, xalqın bütövlükdə söz sənətinin, ruhi-mənəvi aləminin, eyni zamanda qədimliyinin müəyyən olunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təkcə onu qeyd etmək lazımdır ki, xalqımızın uzun əsirlik ədəbiyyatı-mənəvi sərvəti mifologiyanın üzərində yüksəlib, ondan qidalanıb və qidalanır. Ancaq indiyə qədər mifologiyamız linqvistik aspektdə demək olar ki, elmi şəkildə ətraflı tədqiqata cəlb olunmamışdır. Bu sahədə M.Seyidov, Y.Məmmədov, M.Çobanov, F.Cəlilov, F.Xalıqov və digər tədqiqatçılar müəyyən araşdırmalar aparsalar da, Azərbaycan mifologiyası linqvistik cəhətdən sistemli tədqiq olunmamışdır. «Mifoloji dünyagörüşün linqvistik cəhətdən öyrənilməsi qədim dünyagörüş və təfəkkürlə bağlı saysız-hesabsız leksik vahidlərin üzə çıxarılmasına imkan yaradır. Bu vahidlərin geniş öyrənilməsi Azərbaycan və azərbaycanlılarla bağlı bir sıra mühüm mifoloji anlamların düzgün dərk edilməsində əsas amilə çevrilə bilir

Mifik dünyagörüşlə bağlı onomastik vahidlərin Azərbaycan folklorşünaslığında işləklik dairəsi də diqqəti cəlb edir. Onların ifadə etdikləri ayrı-ayrı mənalar, şifahi xalq ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında qeydə alınan variantları bu günə qədər də tədqiq olunmamış, mifoloji təfəkkürümüzün dərindən öyrənilməsində bir vasitə olduğu unudulmamışdır. Belə onomastik göstəricilərin tədqiqi Azərbaycan xalqının etnogenezində yaxından iştirak edən qəbilə və tayfa birliklərinin ictimai-mifik təfəkkürü ilə sıx bağlıdır.

Mifoloji obraz, tanrı adı – toponim-etnonim-toponim istiqamətində keçid təsadüfi xarakter daşımır. Bu qədim türklərin, o cümlədən azərbaycanlıların dünyagörüşü, həyata baxışı, milli xarakteri ilə bağlı hadisədir. Belə ki, qədim türklər tapındıqları, sitayiş etdikləri müqəddəslərə – tanrılara xüsusi qayğı əlaməti olaraq onların adını uşaqlarına vermişlər .

Qədim türklərin – Azərbaycanlıların da mifoloji inamlarının mərkəzində dayanan varlıqlara hörmət, ehtiram yuxarıda göstərdiyimiz tərzdə olmuşdur. Deməli, Y.Məm-mədovun irəli sürdüyü konsepsiya bütün hallarda özünü doğruldur. Və Azərbaycan dilində qeydə alınan mifoloji toponimlərin hamısını nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki, əslində onlar vaxtilə toponim olmuşlar. Yəni, hal-hazırda dilimizdə mifoloji toponim kimi səciyyələnən adlarımız ən qədim zamanlarda tanrı adı – mifoloji obraz-toponim-etnonim-toponim istiqamətində inkişaf yolu keçmişdir.

Mifoloji toponimlə toponim arasında bərabərlik işarəsi qoymaq olmasa da, əksər nümunələr uyğunluq təşkil edir.

Azərbaycan dilində qeydə olunan mifoloji antropooykonimlər və hidronimlərin mənşəyinə – etimologiyasına nəzər salanda məlum olur ki, onların bir qismi kosmoqonik, bir qismi zoomorfik, digər bir qismi isə müxtəlif mifoloji inamlarla əlaqədar yaranmışdır.

Kosmoqonik miflərin əsas cəhətlərindən biri təbiətlə insanın sıx əlaqədə götürülməsidir. Burada ya insan dünya yaradılan elementdən düzəldilir, ya da kainat ilk insan bədənindən yaradılır. Bu miflərdə xaosun kosmosa çevrilməsi xüsusi ilə aydın şəkildə ifadə olunur. Onlarda bilavasitə kosmosun strukturu haqqında kosmoloji-astral təsəvvürlər əks olunur.

Kosmoqonik miflərin strukturunda əsas yeri günəş və ay tutur. Həmin miflərdə Günəş və Ay mədəni qəhrəmanlar, sevgililər, bacı, qardaş və bəzən də valideyn övlad kimi təqdim olunur. Burada əsas məsələ ondan ibarətdir ki, kosmoqonik miflərdə Günəş və Ay əsasən müqəddəs, fövqəltəbii varlıqlar kimi xarakterizə edilir. Sadə şəkildə desək, onlar bir növ obrazlaşdırılır.

Qədim insanlar Günəşin yaradıcı və Ayın məftunedici xüsusiyyətlərini primitiv də olsa dərk etmişlər və bu dərk etməni müəyyən xarakterdə izah etməyə çalışmışlar. Elə indinin özündə də Günəş türk xalqlarında və Azərbaycan xalqında işıq və istilik mənbəyi kimi həyat verən müqəddəs varlıq hesab olunur. Hətta bəzən xalq arasında kimi isə nəyəsə inandırmaq üçün «o gün haqqı», «o işıq haqqı» və s. ifadələri işlənir. Ay isə xalq arasında zəriflik, incəlik, təmizlik və zülmət gecəni aydınladan bir varlıq-obraz kimi səciyyələndirir. «Aydan arı, sudan duru» ifadəsi də Ayın türk-Azərbaycan xalqında müqəddəsləşdirildiyini bir daha əsaslandırır. Günəşin və Ayın türk xalqlarında kultlaşdırıldığını, müqəddəsləşdirildiyini göstərən digər bir xüsusiyyət isə bu varlıqların şifahi xalq yaradıcılığı ilə yanaşı, həm də yazılı ədəbiyyatımızda bu obrazların geniş işləklik dairəsinə malik olmasıdır. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatmı Günəş və Ayın semantikası əsasında yaradılan epitet, metafora və digər məcazlarsız təsəvvür etmək olmaz.

Ən böyük türk xalqlarından olan atarlar Günəşə sitayiş edirlər. Qədim mənbələrin verdiyi məlumata görə albanlar da Günəşə sitayiş edirdilər. Ancaq Günəş onlarda Ay qədər önəm kəsb etmişdi. Hunlar isə elə hesab edirdilər ki, onların hökmdarlarmı Günəş və Ay taxta çıxarmışdır.

Bəzi xalqlar Günəşə abidə qoyur, bəziləri məbəd tikirdilər. Türklər isə Günəşi bayraqlarında təsvir edir və özlərini Günçü, Günlü, Günəşli və Gündeşli adlandırırdılar (25, 63).

Bütün bunları deməyə əsas verir ki, həm şifahi xalq yaradıcılığımızda, həm də yazılı ədəbiyyatımızdakı Günəş və Ay obrazları təsadüfi olmayıb, məhz mifoloji köklərə malikdir. Azərbaycan ərazisində qeydə alınan toponimlərin böyük bir hissəsini tipoloji cəhətdən nəzərdən keçirərkən məlum olur ki, mifoloji toponimlərin böyük bir layını məhz kosmoqonik miflərlə - Günəş və Ayla əlaqədar olan toponimlər təşkil edir. Günəş mifoloji obrazı ilə əlaqədar mifotoponimlər burada həm say etibarı ilə, həm də işlənmə areallarının genişliyi ilə diqqəti cəlb edir.

Günəşli – Dəvəçi, Xaçmaz, Beyləqan, Xocavənd, Şəmkir, Bakı, Qərbi Azərbaycanın Basar-Keçər və Noyemberyan rayonlarında kənd və qəsəbə adı. İstər Qərbi Azərbaycanda, istərsə də regionlarımızdakı digər Günəşli adı ilə adlanan yer-yurd adlarmı xarakterizə edərkən heç şübhəsiz mifologiya yada düşür ki, bu da xalqımızın Günəşi özləri üçün rəmzləşdirməsi və müqəddəsləşdirməsi ilə əlaqələnir. Günlü – 1590-ci ildə İrəvan əyalətinin Zar nahiyəsində kənd adı kimi qeyd olunur. Hal-hazırda isə həmin kəndin xarabalıqları qalmışdır. Heç şübhəsiz, bu toponim də Günəşli tayfasının adı ilə bağlıdır. Azərbaycan dilində Günəşin Gün variantı – sinonimi də olduğundan belə adlandırılmışdır. Günnüt – Şərur rayonunda (Nax. M.R.) kənd. Şərur düzündədir. Keçmiş adı Günnüt Cəfərli. Yaşayış məntəqəsini Cəfərli nəsli Günnüt adlı yerdə saldığı üçün belə adlanmışdır. Günnüt sözünü ehtimal şəklində «güney, gün düşən yer» kimi mənalandırırlar. Naxçıvan MR-ın Şərur rayonunda yerləşən Günnüt kəndinin yeri heç də deyildiyi kimi güney deyil. Yəni, bu adın coğrafi cəhətdən Günnüt adlandırılması inandırıcı görünmür. Bizim fikrimizcə Günnüt adı da mənşə etibarı ilə Azərbaycanlıların kosmoqonik-mifik dünyagörüşü ilə bağlıdır.

Ərgünəş – Xocavənd və Füzuli rayonları ərazisində dağ. Oronimin tərkibindəki «ər» komponentini müxtəlif şəkildə yozanlar var. Bəzilərinə görə, bu komponent türk dillərində «gədik» mənasında işlənən ar sözü ilə bağlıdır. Bu mülahizə həqiqətə uyğun görünmür. Çünki, türk dillərinin heç birində ar//ər tipli dəyişməyə rast gəlmirik. Düşünürük ki, Ərgünəş toponimi mifik təfəkkürümüzlə əlaqədardır və burada «ər» igid, cəsur mənasındadır. Qədim türklər – azərbaycanlılar Günəşi obrazlaşdıranda mifik təfəkkürə uyğun olaraq ona ər kimi müraciət etmişlər. Ərgünəş sözündə həm də Günəşə bir ehtiram, hörmət də ifadə olunmuşdur. Xocavənd və Füzuli rayonlarında yerləşən Ərgünəş dağı «əzəmət», «ucalıq» rəmzi kimi yerli camaat tərəfindən mənalandırılır. Dədəgünəş – Şamaxı rayonunda kənd adı və pir adı. Rəvayətə görə kəndin adı pirin adından götürülmüşdür. Dədəgünəş türbəsi 1602–1603 illərdə tikilmişdir. Türbənin kitabəsinə görə orada Dədə-günəş (Əfzələddin Xaqaninin əmisinin ləqəbi) nəslindən Şeyx Dədə Qulunun oğlu Şeyx Məhəmməd dəfn olunmuşdur. Rəvayətə görə, Dədəgünəş quduzluğa tutulmuş xəstələri müalicə etdiyinə görə vəfatından sonra türbəsi müqəddəsləşdirilmişdir. Dədəgünəş adı rəvayətdən də göründüyü kimi, Şeyx Məhəmmədə yaxşı əməllərinə görə sonradan verilmişdir. Burada «dədə» sözü azərbaycanlılarda lap qədimdən olduğu kimi müdrikliyə, ağsaqqallığa, böyüklüyə görə verilibsə, Günəş isə mifologiyamızdan gələn bir məsələdir ki, bu da hardasa şəfa vericiliyi, həyat vericiliyi ifadə edir. Deməli, Dədəgünəş toponimi mifoloji mahiyyət daşıyır. Türk xalqlarının müdriklik simvolu olan Qorqud babaya da «dədə» şəklində sonradan müraciət olunmuşdur. Günəvşa – Siyəzən rayonunda kənd. Dağlıq ərazidədir. Kəndin adı Günəşə şəklində tələffüz olunur. «Azərbaycan toponimləri» (ensiklopedik lüğət) kitabında Günəvşa toponim-indən danışarkən qeyd olunur ki, toponim tat dilindəki «kun» (dib, alt) və «üşə» (meşə) sözlərindən ibarət olub, meşənin ətəyi, dibi «mənasındadır». Həmin toponimin yuxarıda göstərilən kimi izahı doğru sayıla bilməz. Çünki Günəvşa kəndində əsasən türklər – azərbaycanlılar yaşayır və bir də bu sözünkun və üşə hissələrinə parçalanması məntiqi görünmür. Ona görə ki, Günəvşa sözü kün və üşə hissələrinə parçalandıqda «v» və «ə» səslərinin taleyi naməlum qalır. Göstərilən kimi, sözlərin birləşib yeni söz yaratması da Azərbaycan dilinin səs qanunauyğunluqlarına müvafiq deyil. Ehtimal ki, Günəvşa toponimi yerli əhalinin də tələffüz etdiyi kimi Günəşə sözü ilə əlaqədardır. Bır də ki, Günəvşa adının tat dili materialları ilə izahı kəndin coğrafi quruluşu ilə də ziddiyyət təşkil edir. Gündə – İrəvan quberniyasının Sürməli qəzasında kənd adı. XIX əsrin sonlarından bu kəndin adı mənbələrdə çəkilmir. B.Budaqov, Q.Qeybullayev, İ.Bayramov, A.Bayramov, H.Mirzəyev və başqa tədqiqatçılar Gündə adını çəkməklə kifayətlənirlər, bu kəndin adının mənşəyi və digər xüsusiyyətləri haqqında isə heç bir məlumat vermirlər. Düzdür, Gündə kəndi XX əsrin əvvəllərində ermənilər tərəfindən dağıdılıb, ancaq faktlar göstərir ki, həmin kənd qədim yaşayış məskəni olmuşdur və əhalisi ancaq azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur. Gündə toponimi mənşəcə qədim türklərin kosmoqonik inamları – Günəşlə əlaqədardır.

Gündoğmuş – 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Zarzəmin nahiyəsində kənd adı. Bu kəndin adı İrəvan şəhərinin icmal dəftərində çəkilir və sonrakı mənbələrdə isə onun xarabalıqlarının qaldığı qeyd olunur. Gündoğmuş derivatlı toponimə respublikamızın digər ərazilərində rast gəlinmir. Gündoğmuş toponiminin gün və doğmuş sözlərindən əmələ gəlməsi göz qabağındadır və qədim azərbaycanlıların mifik təfəkkürü ilə əlaqədar olaraq meydana gəldiyi güman olunur.

Günəş – Tiflis quberniyasının Soru-Borçalı qəzasında, indiki Borana (Noemberyan) rayonu ərazisində qışlaq, Lənbəli kəndinin yaxınlığında, rayonun Lənbəli kəndi ilə Körpülü kəndinin ortasında yerləşir. 1930-cu ildə kənd ləğv olunmuşdur.

S.Ataniyazov Günəş sözü ilə əlaqədar olan toponimləri etnonim mənşəli hesab edir və həmin adları Günəş tayfası ilə bağlayır. Biz də S.Ataniyazovun fikri ilə razılaşırıq, ancaq bir məsələ var ki, Günəş etnonimi qədim dövr mifoloji toponimlərindən biri kimi öncə mifoloji obraz olan tanrı adı – etnonim-toponim istiqamətində inkişaf prosesi keçmişdir.

Gun-Kobi – İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzasında kənd adı. Mənbələrin məlumatına görə bu kənd XX əsrin əvvəllərinə qədər mövcud olmuşdur. Azərbaycan toponimlərindən bəhs edən tədqiqat əsərlərində Gun-Kobi toponimi haqqında heç bir məlumat verilmir. Yalnız həmin kəndin adı «Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti»ndə qeyd olunur. Araşdırmalardan belə qənaətə gəlmək olar ki, Gün-Kobi toponimi azərbaycanlıların kosmoqonik-astral miflərilə əlaqədardır. Burada Gün Günəşi bildirir, Kobi isə bizə görə, Karpiqala - «möhkəmləndirilmiş yer» mənalarını ifadə edir ki, bu da «Günəşin istehkamı», «sığındığı yer» anlamlarmı ifadə edir. İ.Bayramov Karpi toponimindən bəhs edərkən bu adın qədim türklərdə «şəhər», «qala» mənalarını bildirdiyini yazır və həmin adın relyef əsasında yarandığını qeyd edir.

Günəbaxan – Gədəbəy rayonu ərazisində dağ. Şahdağ silsiləsindədir. Oronim günəbaxan bitkisinin adı ilə bağlı deyildir. Bir fikrə görə dağın üzü günəşə baxdığı üçün belə adlandırılmışdır (11, 330).

Yuxarıda göstərilən fikirlərin heç biri Günəbaxan toponiminin mahiyyətini açmaq yönündə o qədər də inandırıcı görünmür. Bu oronimi mənşəcə günəşə inamla əlaqələn-dirmək məqsədə müvafiq olardı. Belə ki, qədim türklərdə – azərbaycanlılarda Günəş də kultlaşdırılmış bir varlıqdır, dağ da. Günəbaxan oroniminin etimologiyası «daima günəşin həsrətin çəkən», «onun yolunu gözləyən» kimi izah oluna bilər.

Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanda qeydə alınan və vaxtı ilə qeydə alınmış toponimlərin müəyyən bir qrupunu Günəşə inamla bağlı adlar təşkil edir. Həmin adlar müasir səviyyədə ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən etnotoponim və başqa şəkildə izah olunsalar da, onların qədim türklərin kosmoqonik-mifoloji görüşləri ilə bağlılığı nəzərdən qaçırılmamalıdır. Sadəcə həmin toponimlərdə mifologiya ilə bağlılıq o qədər qədimə gedib çıxır ki, onu tutarlı faktlarla əsaslandırmaq müəyyən çətinliklər törədir. Günəşə olan inam, hörmətlə bağlı mifoloji toponimlərin bəziləri Günəşlə birbaşa bağlıdırsa, (Günəş, Günəşə, Günəşli və s.) digər bir qrupu isə Günəş məfhumu ilə dolayısı ilə əlaqələnmişdir. Günəvşa, Ərgünəş, Dədəgünəş, Gün Kobi və s.

Azərbaycanda qeydə alınan kosmoqonik miflərlə bağlı toponimlərin böyük bir laymı Ayla əlaqədar mifik toponimlər təşkil edir. Ay kosmoqonik miflərdə Günəşlə bağlı əsas mifik obrazlardan biridir. O, bəzən qəhrəman, bəzən Günəşin sevgilisi, bəzən də qədim türklərin dualistik miflərinin əsas qəhrəmanlarındandır. Ay qədim türklərdə-azərbaycanlılarda təmizlik, xəfiflik, ismətlilik obrazı kimi artıq formalaşmışdır ki, bu da mifologiyadan gələn bir məsələdir. Burada bizim üçün məsələnin fəlsəfi və ədəbi tərəfindən daha çox Ay mifoloji obrazının onomastik vahidlərdə, xüsusən də toponimlərdə necə əks olunması maraq doğurur.

Aygünlü – Dəvəçi rayonunda kənd. Baş Qafqaz silsiləsinin ətəyindədir. XIX əsrdə Aygünlü Kəngərli adlanırdı. Həmin əsrin ortalarında Aygünlü, Burbur (Borbor), Kəngərli, Molla Kamallı, Obey Məhəmməd, Hacı Bəbir və Ağamirzə obası adlı kiçik məntəqələr birləşərək üç böyük kənd icması əmələ gətirmişdir. Aygünlü Kəngərli, Burbur, Molla Kamallı və Burbur, Aygünlü və Kəngərli kəndləri birləşdiyinə görə Aygünlü-Kəngərli adlanırdı. Sonralar toponimin tərkibindən Kəngərli komponenti düşmüşdür. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, kəndin adı Aygünlü nəslinin adı ilə bağlıdır (11, 30). Həmin nəsil (Aygünlü) adı isə mənşəcə azərbaycanlıların qədim mifik təfəkkürü ilə, Aya və Günə inamları ilə əlaqədardır. Aygünlü toponimində Ay və Günün – iki əks qüvvənin qoşa – birlikdə verilməsi qədim türklərin dual təfəkkürü ilə bağlıdır ki, bu da özlüyündə əksliklərin vəhdətinə və mübarizəsinə əsaslanır. Aygünlü toponimi quruluşca mürəkkəbdir, Ay və Gün sözlərindən və -lü şəkilçisindən ibarətdir. Ayrım – Azərbaycanın kiçik Qafqaz ərazisi və Qərbi Azərbaycanın, eyni zamanda Türkiyənin bir hissəsinin adı. Kəlbəcər rayonunda Tərtər çayının bir qolu və Noyemberyan (İndiki Ermənistanın) rayonunda kənd adı (60, 27).

A.Qurbanov M.Seyidovun Ayrım etnonimi haqqında söylədiyi fikri qəbul etməyərək yazır: «fikrimizcə, «Ayrım» etnonimini «ayrılmaq» feli ilə bağlamaq daha ağıla batandır. Çünki, Ayrım adı ilə tanınan tayfalar hazırda, əsasən ucqar dağ rayonlarında yaşayırlar. Ehtimal ki, onlar vaxtilə aranda yaşayan tayfa, qəbilə birləşməsindən ayrılıb o yerlərdə məskən salmışlar (72, 204). Azərbaycan xalqının soykökündə iştirak etmiş qədim oğuz tayfalarından biri olan ayrımların etnik tarixi tarixşünaslıqda mübahisəli məsələlərdən sayılır. İndiyədək bu istiqamətdə sanballı araşdırmalar aparılmamışdır.

Ayrım adını «aya sitayiş etmək», «ayı ram etmək» mənalarında da izah edənlər vardır. Ancaq biz bütün mülahizələri nəzərə alaraq belə hesab edirik ki, Ayrım adı haqqında M.Seyidovun fikri daha ağlabatandır. Yəni, Ayrım etnoniminin mənşəyi – kökü qədim türklərin mifoloji dünyagörüşü, kosmoqonik təsəvvürləri ilə əlaqədardır. Ayın astral-kosmoqonik mahiyyəti ilə bağlıdır. Aydınlı – Eçmiədzin rayonunda kənd adı. 1918-1919-cu illərdə əhalisi qovulmuş və Türkiyədən gələn ermənilər yerləşdirilmişdir. 1946-cı ildə kənd ermənicə Senuqs adlan-dırılmışdır. Orta əsrlərdə Akadduda yaşamış Yeryük tayfa birləşməsinin Aydınlı tayfasının məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır (21, 115). Bildiyimiz kimi Aydın Ay işığı nəticəsində gecənin işıqlanmasını bildirir. Həmin məfhum şəxs adına keçmiş, sonra isə etnonim və toponim istiqaməti üzrə inkişaf etmişdir. Deməli, Aydınlı adının etimologiyası ən qədim zamanlarda mifonimə gedib çıxır. Aydınlı adında toponim hal-hazırda Türkiyə Cümhuriyyətinin müxtəlif regionlarında mövcuddur. A.Bayramov bu adın Bolqarıstan, Krım və s. areallarını da müəyyənləşdirmişdir. Aydoğmuş – 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Şirakel (Şörəyel) nahiyəsində kənd adı (60, 135). Hal-hazırda isə həmin kənd ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır. Aydoğmuş toponimi mürəkkəb söz olub «Ay» və «doğmuş» komponentlərindən ibarətdir. Bu toponimin də Aya inamla bağlı olması heç kimdə şübhə doğurmur. Burada Ayın doğmağı kosmoqoniya ilə bir başa bağlı olan məsələdir. Qaşqa – Qərbi Azərbaycanın Vedi rayonu ərazisində kənd adı 1948-ciildə Qaşqa adı ermənilər tərəfindən dəyişdirilərək Vardaşat qoyulmuşdur (21, 198; 42, 115).

XIX əsrə aid rus mənbələrində kəndin adı Kaşka kimi qeyd olunur (122, 642). F.Əliyev Qaşqa toponimini qaşqayların adı ilə əlaqələndirir və səsdüşümü nəticəsində həmin toponimin Qaşqay – Qaşqa formasına düşdüyünü yazır (42, 115). Demək olar ki, bütün mənbələr Qaşqa toponiminin qaşqaylarla əlaqədar olduğunu təsdiq edir. Ancaq Qaşqay adı haqqında bir neçə əsər yazılsa da, yalnız onlardan M.Seyidovun mülahizələri daha ağıla batandır. Çünki digər müəlliflər Qaşqay admı Qaşqa və «y» hissələrinə bölüb, izah etdikləri halda, o, həmin toponimin «Qaşqa» və «ay» hissələrindən əmələ gəldiyini göstərir və eyni zamanda qaşqanın, «yandırmaq», «alovlandırmaq», «işıq vermək» mənalarında olduğunu qeyd edir (27, 81-83; 19, 74). Deməli, Qaşqa toponimi Qaşqay etnoniminin fonetik variantıdır və bu toponim də qədim türk mifoloji dünyagörüşü ilə dolayı yolla əlaqədardır. Göründüyü kimi, Qaşqa toponimi teonim-etnonim-toponim istiqamətində inkişaf xətti keçmişdir.

İslamaqədərki ulu əcdadlarımızın əsas inancı Göy Tanrıya ünvanlanmışdır. Bu baxımdan Göy Tanrı inancı ətrafında təşəkkül tapmış monoteist dini, yalnız Göy Tanrı dini kimi səciyyələndirmək mümkündür. Göy üzünün sonsuzluğu, dərinliyi Göy tanrıda cəmlənmiş, onda ehtiva olunmuşdur. Qədim türklər Göy Tanrının şəklini çəkməmiş, heykəlini düzəltməmişlər, Ulu Tanrının – Göy Tanrının ucalığını dərk edərək, ona səcdə etmişlər. Bu da Göy mifoloji obrazının astral-kosmoqonik xarakterinin müəyyənləşməsini şərtləndirir. Q.Məşədiyev yazır: «Gəncədə bir sıra hidrotoponimlər vardır ki, artıq bunların bir çoxu son dövrdə məhv olub getmiş, onların adları xalqın hafizəsində saxlanılmışdır (82, 94-95). Xalqın uzaq keçmişindən xəbər verən bu adlardan biri («Bu şərəfli cənnət bağçası»), «Göy imam» adı ilə tanınan məqbərədir.

«Göy imam» məqbərəsinin tikilməsi Hicri ilə 120-ci miladi ilə 737-638-ciillərə təsadüf edir. Məqbərədə ərəb dilində yazılmış bir kitabə mühafizə olunur. Həmin kitabə onun tikilmə tarixi və ciddiyyəti haqqında yazı vardır. Ərəb dilində bu yazının məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir: «Bu şərəfli cənnət bağçası 120 il babasının – ona salam olsun – hicrətindən sonra vəfat etmiş İmam Məhəmməd Bağır oğlu – ona salam olsun. Mövlana İbrahimin türbəsidir. Türbənin dağılan yerləri 1878-ci ildə general İsrafil bəy Yadigarzadə tərəfindən təmir olunmuşdur». Müxtəlif mənbələrdə bu məqbərənin İbrahimə yox, monqolların əlində həlak olmuş Xosrov adlı başqa bir şəxsə aid olduğu barədə natamam və yanlış məlumatlar da verilmişdir.

Göylər – Şamaxı rayonunun Göylər inzibati ərazi vahidliyində iki kənd. Kəndlərdən biri dağətəyi ərazidə yerləşdiyi üçün Göylərdağ, digəri isə Şirvan düzündə yerləşdiyi üçün Göylərçöl adlanır. Hər iki kəndin adı Səlcuq oğuzlarının «göglər» qolunun admı əks etdirir. (11, 325). Gəylərdağ – dağlıq ərazidə yaşayan insanların yaşayış yeri, Göylərçöl isə düzənlikdə, çöldə yaşayan göylər tayfasından olanların yaşadığı yer. Bildiyimiz kimi ta qədimlərdən türklər Göyə – Səmaya müqəddəs varlıq kimi baxmışlar, onu hətta tarının özü kimi qiymətləndirmişlər. Heç də təsadüfi deyil ki, türklər qədimdə ilk öncə Göytürklər adlanmışlar. Dünya türklərinin rəmzinə çevrilən «göy» rəngi də məhz həmin türklərin müqəddəs hesab etdikləri Göy qübbəsinin rəngi ilə adlandırılmışdır.

«Oğuznamə»lərin uyğur versiyasının birində deyilir: «Yenə günlərdən bir gün Oğuz xaqan bir yerdə Göy tanrısına tapındı. Qaranlıq düşdü. Göydən bir göy şüa düşdü. Günəşdən işıqlı, aydan parlaq idi. Oğuz xaqan yüyürdü, gördü bu şüanın arasında bir qız var, tək oturubdur» (88, 46).

Orxon-Yenisey abidələrində də Göy tanrı kimi, müqəddəs hesab olunur. Məsələn, «Yuxarıda Göy tanrı aşağıda qonur torpaq yarandıqda, ikisi arasında insan oğlu yaranmış (96, 139). Deməli, Göyü müqəddəs hesab edən qədim türklər onun adını öz övladlarına vermişlər və buradan da etnonim və toponimlər yaranmışdır. Göründüyü kimi, Göylər toponiminin adı qədim azərbaycanlıların mifoloji dünyagörüşü ilə əlaqələnir. Yəni burada Göy elementi tanrıçılığa gedib çıxır ki, bu da mifologiya ilə sıx bağlıdır.

Göyərcik – Qubadlı rayonunda kənd. Bərgüşad silsiləsinin yamacındadır. Bəziləri toponimin göylük, yaşıllıq, otluq mənası ilə bağlı olduğunu izah edirlər. Digərləri isə onu kürd dilindəki kuvər (arxac) sözü ilə əlaqələndirib (-cik Azərbaycan dilində kiçilmə şəkilçisidir) «kiçik arxac» kimi yozurlar. Toponimi türk dilli kürəcik etnonimi ilə əlaqələndirənlər də var (11, 324). Fikrimizcə, yuxarıda göstərilən mülahizələrin heç biri ağlabatan deyil. Ehtimal ki, Göyərcik toponimi «Göy», «ər» və «-cik» komponentlərindən ibarətdir və «Göylər tayfasının məskunlaşdığı yer» mənasındadır. Bu da öz növbəsində qədim türklərin kosmoqonik inamları ilə bağlıdır.

Göydəlləkli – Ağsu rayonunda kənd. Şirvan düzündədir. Kəndin adı göy («yaşıllıq» mənasındadır) sözündən və dəlləkli (ərəb şamlı tayfasının tirələrindən birinin adı) etnonimindən ibarətdir. Mülahizəyə görə keçmişdə eyni adlı Dəlləkli kəndindən fərqlənmək üçün həmin toponimə göy komponentini əlavə etmişlər (80, 117).

Ancaq faktlar heç də yuxarıdakı mülahizənin doğruluğunu tədqiq etmir. Çünki Göydəlləkli kəndinin salındığı yer yaşıllıq deyil. Ola bilsin ki. Göydəlləkli kəndi Göglər və Dəlləkli tayfa adlarının birləşməsindən əmələ gəlmişdir ki, bu da azərbaycanlıların «göy»ü müqəddəs hesab etmələri ilə əlaqədardır.

Göynük – Şəki rayonunda iki kəndin adı. Aşağı Göynük və Yuxarı Göynük. Şəki rayonunun ən məşhur və böyük kəndlərindən olan Aşağı və Yuxarı Göynük kəndlərinin etimologiyası demək olar ki, araşdırılmamışdır. Mənbələrə (112, 46) əsaslanaraq demək olar ki, Göynük toponimi «göy» və «-lük» komponentlərindən ibarətdir və quruluşca düzəltmədir. Həmin toponimdə «göy» məfhumu yerin - ərazinin yaşıllığını deyil, təmizliyini, saflığını ifadə edir ki, bu da «göy» sözünün mifoloji anlamından doğan məsələdir. -lük şəkilçisi isə adlardan ad düzəldən leksik şəkilçidir ki, Göynük toponimində «ı» saiti «n» samiti ilə əvəz olunmuşdur.

Ümumiyyətlə, göy sözü Azərbaycan dilində bir neçə müxtəlif məna çalarlığı bildirir. Göy sözündən söhbət açan T.Əhmədov, Q.Qeybullayev, N.Əsgərov və başqa tədqiqatçılar bu morfemin əsasən iki mənasını – səma, göy qübbəsinin rəngi kimi mavi və çəmənlik, otluq yerləri ifadə etməsini qeyd etmişlər. Yuxarıda adları çəkilən müəlliflərin əksəriyyəti «göy» morfeminin birinci olaraq səma ilə bağlılığını əsaslandırmışlar.

N.Əsgərov isə «Göy komponentli Azərbaycan hidronimləri» məqaləsində Göy göl, Göy nohur, Göy çay, Göytəpə çayı, Göy bulaq, Göy göl çay və s. toponimlərin mənşəyini-etimologiyasını araşdırmış və belə bir qənaətə gəlmişdir ki, «göy sözü su obyektlərinin adlarında göl, çay, bulağın və s. duruluğunu, təmizliyini, şəffaflığını bildirməyə xidmət edir» (48, 272-274).

Yuxarıdakı fikri əsas götürərək demək olar ki, Göyçay, Göy nohur, Göytəpə çay, Göy göl çay, Göy bulaq toponimləri qədim Azərbaycan türklərinin mifik təfəkkürü ilə səsləşir.

Göy su – İrəvan quberniyasının Yeni Bəyazid qəzasında, indiki Basarkeçər (Vardenis) rayonunda kənd (60, 113). İ.Bayramov Göy su toponimini izah edərkən yazır ki, «toponim rəng bildirən göy sözü ilə qədim türk dilində «çay» mənasında işlənən su sözünün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Hidrotoponimdir. Quruluşca mürəkkəb toponim-dir» (19, 431). Bizə görə Göy su toponimi «göy çay» mənasını deyil, «təmiz, şəffaf su» mənasını ifadə edir. Qərbi Azərbaycanda yerləşən Göyçə, Göy çay və digər topo-nimlər də göy rəngi ilə yox, təmizlik duruluq mənaları ifadə edən «göy» sözü ilə əlaqədardır. Bu da həmin toponimlərin mifoloji köklərlə bağlılığını sübut edir. Göydağ – Ağbabada, Türkiyə sərhədlərində olan bu dağ bəzi mənbələrdə Kökçədağ kimi xatırlanır və «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanındakı Kökcə dağla lakolizə edilir. İ.Bayramov «Göy dağ» oronimindəki göy komponentinin rəng bildirməsini qeyd edərək, həmin toponimi təsviri oronim hesab edir (19, 427-428). Digər ədəbiyyatlarda da Göy komponentli Qərbi Azərbaycan toponimlərində göy sözü rəng bildirən element kimi izah olunur (19, 429).

1828-1832-ci illərdə Azərbaycan türklərindən ibarət əhalisi qovulduqdan sonra kənd dağılmışdır (122, 321). «Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti» kitabında belə bir məlumat verilir ki, Göyulus kəndinin adı Anadoluda yaşayan Boz Ulus elinin admı əks etdirir (21, 321). Azərbaycan toponimlərinin inkişaf sistemlərini nəzərə alaraq, söyləmək olar ki, Göyulus kəndinin adı haqqında yuxarıda verilən məlumat həqiqətə o qədər də uyğun gəlmir. Ona görə ki, Azərbaycan toponimlərinin təsviri adlandırılmasında. Bozun göyə keçməsinə təsadüf olunur. Həmin oykonimin etimoloji cəhətdən ən doğru izahı bu adın «Göy» etnonimi ilə əlaqələndirilməsidir ki, bu da gök qəbiləsindən olan insanların yaşadıqları yer mənasına gəlir. Bu etnosun adının isə mifoloji dünyagörüşlə bağlılığı heç kimdə şübhə doğurmur.

Göykənd – İrəvan əyalətinin Abaran nahiyəsində məzlə adı olan bu söz də həmin «gög» etnonimi ilə əlaqədardır. Bu toponimi başqa bir variantda izah etmək mümkün deyil. Mürəkkəb toponimdir. «Göy tayfasından olanların yaşadığı yer» deməkdir. Göyronus, Göynərli toponimlərinin də əsasında göy komponenti durur.

Quqar – Ermənistanda Pəmbək bölgəsində tarixi mahal adı. Erməni mənbələrində Quqark kimi adı V əsrdən çəkilir. Bir mülahizəyə görə Quqark indiki Borçalı və Axalsix rayonlarının ərazisini əhatə edirdi. K.V.Treverə görə I əsr müəllifi Strabonun qeyd etdiyi Qoqarena Albaniya-İberiya sərhədində yerləşirdi (123, 73). Q.Qeybullayev quqarları türk mənşəli etnos adlandırsa da, onların sonradan Qafqaza sakların tərkibində gəlmələrini söyləyir. İ.Şopen «Quqar» adını əsassız olaraq gürcü mənşəli hesab etmiş və onu «Kartli dağı» kimi məna-landırmışdır (122, 647). H.Mirzəyev isə «Quqar» sözünün digər türk dillərində də işlənən variantlarını tutuşduraraq belə qənaətə gəlir ki, həmin söz başqa türk xalqlarında kökər, qoqar, kükər və s. formalarda işlənsə də, sözün kökündəki «kök» ümumtürk sözüdür (115, 113).

H.Mirzəyev, İ.Bayramov, V.Əliyev və digər tədqiqatçılar Quqar toponiminin türk mənşəli olmasını artıq əsaslandırmışlar (85, 56; 19, 242; 43, 96). Ancaq həmin tədqiqatçılardan A.Bayramovun mülahizələri daha dəqiq və əhatəlidir. O, həmin toponim haqqında erməni, gürcü, rus və Azərbaycan mənbələrini dəqiqliklə araşdırmış və belə nəticəyə gəlmişdir ki, «coğrafi ad quqar tayfa adından törəmişdir. Quq-ar, tat-ar, kanq-ar, av-ar və s. türk mənşəli tayfa adları göründüyü kimi, bir model (qəlib) əsasında formalaşaraq bir sistem əmələ gətirmişdir. Deməli, qoq qədim türklərdə, eləcə də müasir türk dillərinin bir çoxunda gög göy anlayışını bildirən söz, həm də tayfa adıolmuşdur. Etnonimin sonunda işlənən -ar, -ər şəkilçiləşmiş söz kimi tayfa adlarında əks olunur, «k» isə cəmlik, topluluq bildirir» (17, 38-39, 166). Müəllifin Quqar toponimi haqqındakı fikirləri tamamilə həqiqətə uyğundur və həmin mülahizədən aydın olur ki, ta qədimlərdə quqar etnonimi şəxs adı ilə və şəxs adı da öz növbəsində mifoloji obraz-tanrın adı – «göy» tanrısı ilə bağlı olmuşdur. Quqar çay – hidronimi də həmin ərazinin adı ilə əlaqədar olaraq formalaşmışdır.

Quqar toponimi o qədər qədim tarixə malikdir ki, onun etimologiyasının araşdırılması, açılması Azərbaycanlıların və ümumiyyətlə türklərin etnogenezini müəyyənləşdirməyə kömək edir. Elə bu səbəbdəndir ki, ermənilər və gürcülər Quqar sözünü daima özlərininkiləşdirməyə çalışmışlar.

Azərbaycan dilinin onomastik sistemini, xüsusilə də toponimiyasını dərindən araşdırdıqca aydın olur ki. Dilimizdə qeydə alınan toponimlərin böyük bir hissəsi etimoloji cəhətdən mifik təfəkkürümüzlə əlaqədardır. Araşdırmalar göstərir ki, kosmoqonik miflər mifoloji kateqoriyalar içərisində nə qədər mühüm yerə malikdirlərsə, həmin miflərlə əlaqədar yaranan toponimlər də digər mifoloji toponimlər içərisində bir o qədər mühüm yer tutur.

Araşdırmalar göstərir ki, kosmoqoniya ilə bağlı toponimlər 3 yerə ayrılırlar: 1. Günəşlə bağlı formalaşan toponimlər: Günəşli, Ərgünəş, Günəvşa, Dədəgünəş, Gündə və s.

Ayla bağlı olaraq meydana gələn mifoloji toponimlər: Aygünlü, Ayrım, Aydoğmuş, Qaşqay və s.

Göy mifoloji obrazı ilə əlaqədar olaraq yaranan mifoloji toponimlər:Göylər, Göydağ, Göynüyən, Gövsu, Quqar və s.

Kosmoqonik miflərlə bağlı mifotoponimlərə Azərbaycanın hər yerində və eləcə də digər türk dilli xalqların yaşadığı ərazilərdə müəyyən fonetikdəyişikliklərlə rast gəlinir. Kosmosla əlaqədar olaraq yaranan mifoloji toponimlərin hamısını etimoloji cəhətdən nəzərdən keçirərkən bir daha aydın olur ki, Azərbaycanda qeydə alınan mifoloji toponimlərin hamısı mifoloji obraz – teonim-etnonim-toponim istiqamətində inkişaf yolun keçmişdir. Kosmoqoniyailə bağlı yaranan mifoloji toponimlər həm oykonimləri, həm oronimləri, həm də hidronimləri əhatə edir.