Əfsanə (lat. legenda - "oxu", "oxunan") — epik növün janrı. Əfsanə şifahi xalq ədəbiyyatına aiddir. Bu baxımdan, əfsanənin əsas məğzini o hekayətlər təşkil edir ki, onların əsasında möcüzə, söyləyici, yaxud dinləyicilər tərəfindən təsdiq olunmuş, inanılmış tərzdə anlaşılan bir obraz yəqin edilsin. Bununla da rəvayətlərdən fərqli olaraq əfsanələr həmişə öz fantastik məzmun çalarına görə seçilir.

Əfsanələr daha çox xalqın tarixini, dünya görüşünü, xəyal və arzularını özündə əks etdirir. Azərbaycan əfsanələri, əsasən, aşağıdakı mövzulardadır:

1. Heyvanlar, quşlar haqqında;
2. Təbiət mənzələri (ağac, çiçək, gül, dağ, daş, qaya, bulaq, çay, dəniz və s.) haqqında;
3. Yer adları haqqında;
4. Tayfa, el, xalq, nəsil haqqında;
5. Səma cisimləri haqqında;
6. Tarixi şəxsiyyətlər haqqında;
7. Nizami mövzuları haqqında;
8. Ailə məişət məsələləri haqqında.

. Müstəqil janr kimi özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətlərə malik əfsanələrin mətni sabit olmur, süjet isə bütöv yox, yarımçıq, yaxud bir parça, kəsik, epizodik şəkildə təqdim edilir.

Folklorun digər janr və növləri kimi əfsanələr də həm tarixi qaynaqlarda — salnamə, xronika, cünk və əlyazmalarında qorunub saxlanmış, həm də şifahi gələnəkdə — dildə-ağızda dolaşa-dolaşa müasir dövrə qədər gəlib çatmışdır. 70ci illərdə bu şifahi xalq ədəbiyyatının əsasını qoymuşdu. Müxtəlif əsrlərin ictimai-siyasi hadisələrini əks etdirən tarixi əsərlərdə özünə yer tapmış əfsanələr yazılı məxəz kimi az da olsa məxsus olduğu janrın səciyyəvi əlamətlərini hifz edə bilmişdir. "Albaniya tarixi"ndə Varaz Trdatın hakimiyyəti illərində ölkəni bürümüş dəhşətli aclıqdan söz açılır və qeyd edilir ki, xalq bu acınacaqlı faciəyə öz münasibətini bildirmiş, bu hadisə ilə bağlı belə bir əfsanə qoşmuşdur: "Mən Şakaşen vilayətindəki Kakuda çölündə gizlənmiş bir darıyam. Yanımdan bir çox müştəri keçirdi, amma mənə əhəmiyyət verməyib almaq da istəmirdilər. İndi isə yaxşı günlər gəldi, çünki padşahlıq mənim Aclıq adlı qardaşımdır. İndi mən knyaz Varaz Trdatın və katalikos Yeliazarın daim yemək masasındayam. Məni yeyəni isə qan aparırdı. Onları təqsirləndirməyin".

Minlərlə insanı həyatdan aparmış bu faciəli hadisəyə əsərdə qeyd edildiyi kimi "ağıçı qadınlar" öz münasibətlərini bildirmiş və bu sözləri demişlər: "Qoy insanlar nə qədər dünya var, belə il heç vaxt yer üzünə gəlməsin".

Həmin hadisələrdən xəbər verən və şifahi gələnəkdə bugünədək qorunan "Qırdı bizi" əfsanəsində isə deyilir ki, bir aclıq ili cad çörəyi bişirən Həlimə onun qırılıb tökülməsindən giley-güzar edərək belə şikayətlənir

Vikipediya

Bu örnəkdə söylənilən hadisəni adi bir hal, təsadüf də hesab etmək mümkündür. Lakin bu təsadüfün özündən də zərurət doğmuşdur, yəni, Qarabağ diyarının qədim sakinləri cadla bağlı çox hadisələrin şahidi olmuş, çox söhbətlərə qulaq kəsmişlər.

Bütöv və ardıcıl süjet xətti olmayan hər iki əfsanədə darı insani çalarlar kəsb edən keyfiyyətlərlə obrazlaşdırılmış və o aclığın rəmzi kimi ümumiləşdirilmişdir.

Tarixi-xronoloji baxəmdan kosmoqonik əfsanələr daha qədim çağlarda formalaşmışlar. Səma cisimləri ilə bağlı yaranmış ayrı-ayrı əfsanələrdə xalqın kosmoqonik görüşləri üstün yer tutur. Ay, Günəş, Ulduz və özgə planetlərdən söz açan belə örnəklər sonralar astral səciyyəli folklor əsərlərinin yaranmasında mühüm rol oynamışlar. Bu qəbil əfsanələrdə Günəşin, Ayın, ayrı-ayrı ulduzların (Dan ulduzu, Ülkər ulduzu və s.) yaranması, bir-birlərinə olan romantik məhəbbətləri canlı poetik boyalarla səciyyələndirilmişdir.

Heyvanlar, quşlar haqqında olan əfsanələr də geniş yayılmışdır. "Simurq quşu", "Səməndər quşu" kimi mifoloji köklərə malik örnəklərdə quşa tapınma, oda inam kimi motivlər qorunmuşdur.

"Şanapipik quşu", "Göyərçin", "Hophop", "Kəklik", "Turac", "Xoruz ilə Tovuz quşu", "Qu quşu", "Yusif-Nəsib quşu", "Hüt-hüt quşu", "Yapalaq quşu", "Pərvanə ilə od", "Bayquş ilə tovuz quşu", "İlanla qaranquş", "Qızılgül ilə bülbül" və onlarla bu qəbil əfsanələrdə adı çəkilən quşlar barədə dolaşan xalq təsəvvürləri canlandırılmışdır. Şübhəsiz ki, bu qəbil örnəklərin yaranmasına səbəb, hər şeydən öncə, xalqın ictimai ədalətsizliyə qarşı kəskin nifrəti olmuşdur.

Əfsanələrin çoxunda dönərgələr (çevrilmələr) aparıcı rol oynayır. Məhz bu ədəbi-bədii fənd nəticəsində əfsanə rəvayətə və əksinə, rəvayət əfsanəyə çevrilə bilir. Bu isə hər iki janrı eyni məcrada qovuşdurur, onların janrdaxili və funksional xüsusiyyətlərini ortadan götürür. İnsanların pişiyə dönüb onlarla birgə yaşaması, pişiyin cinə, başına qurd donu düşən kimsənin adamcıla, adamcılın yenidən insana, insanın qıza, qızın qızıla dönmələri kimi motivlərlə bağlı onlarla örnəklərdə əfsanələrə məxsus səciyyəvi əlamətlər qorunsalar da onlar rəvayət ünsürlərindən də kənarda qalmamışlar. "Kirpi əfsanəsi"ndə deyilir ki, heç bir səbəb olmadan acıqlanıb evdən gedən yeganə oğlunun dərdi ananı sarsıdır. Ana Allaha yalvarır ki, məni bir şeyə çevirib yerə yapışdır, ancaq öldürmə. Mən oğlumu görüm, o isə məni görə bilməsin...

Bu yalvarışdan sonra ana dönüb kirpi olur. Başına sancmış olduğu iynə isə yüzlərlə artıb onun üstünə düzülür. Oğlan bu vəziyyəti görüb tutduğu əməldən peşman olur. Kirpiyə toxunmamaq inamı da o vaxtdan qalıb. O vaxtdan da kirpi qorxanda yığılır.

Bu və bu qəbil əfsanələrdə çevrilmələrin ifadə tərzi nümayiş etdirilməklə bərabər, bu prosesin nəticəsində formalaşmış xalq inamı da qorunmuşdur. Bu inam isə hər şeydən öncə əfsanənin əsas məğzini, ideyasını ifadə edir.

Quşlar, heyvanlar haqqında olan əfsanələr rəngarəng məzmun və ideya çalarlarına malikdir. "Yapalaq quşu", "Turac", "Pərvanə ilə od", "Kəklik" kimi əfsanələrdə ictimai ədalətsizliyə qarşı mübarizə motivi üstün yer tutursa, "Şanapipik quşu", "Hophop" adlı örnəklərdə etik keyfiyyətlər, əxlaqi-mənəvi dəyərlər ön planda səciyyələndirilmişdir. Ayrı-ayrı quşların törənişləri, yiyələndikləri insani keyfiyyətlər "Bayquş ilə tovuz quşu", "İlan ilə qaranquş" adlı əfsanələrdə ümumiləşdirilmişlər. Paxıllıq, gözü götürməzlik, yalançılıq, riyakarlıq, hiyləgərlik, qibtə kimi hisslərin doğurduğu nəticələr də bu qəbil əfsanələrdə geniş planda təqdim edilmişdir.

Məsələn, "Turac" əfsanəsində deyilir ki, Turac adlı gözəl qız xanın zalım arvadının qulluqçusudur. Bir gün xanım başını yumaq üçün su hazırlamağı əmr edir. Xanım yuyunduqdan sonra başını daramaq istədikdə Turac darağı tapa bilmir. Turac Allaha yalvarir ki, onu quşa çevirsin. O, quşa çevrilib uçub gedir, xanımın əlindən qurtulur.

Ağac, çiçək, gül, dağ, daş, qaya, bulaq, çay, dəniz və s. kimi təbiət mənzərələri barədə də rəngarəng əfsanələr mövcudddur. Bu əfsanələrdə tərbiyəvi fikirlər ön planda aşılanır. Eyni zamanda dostluq, sədaqət, bərabərsizliyə qarşı mübarizə, daha geniş mənada isə xalqın arzu və idealı bədii boyalarla canlandırılır. Bu qəbil örnəklər xalqın ayrı-ayrı tarixi kəsimlərdə baş vermiş hadisə və əhvalatlara münasibətini öyrənmək baxımından da mühüm dəyər kəsb etməkdədir. Hər hansı bir dağın, qayanın, çayın, şəlalənin yaranması, onun görünüşü, mənzərəsi xalqın bədii düşüncəsində xüsusi fikirlər oyatmış, bu isə poetik təfəkkür süzgəcindən keçərək əfsanəyə çevrilmişdir.

"Qum-qum daş", "Kor daş", "Oğlan-qız daşı", "Daş qız" adlı əfsanələrdə həmin obyektlərin nə üçün xatırladılan adlarla qorunması izah edilmişdir. "Ağgül ilə bülbül", "Bənövşə əfsanəsi", "Köksü qaralan lalə" kimi örnəklərdə isə bitkilər, çiçəklər insana xas keyfiyyətlərlə obrazlaşdırılıb ayrı-ayrı yönlərdən xarakterizə olunmuşlar. Bu qəbildən olan "Lalə" əfsanəsində əmiqızı ilə əmioğlunun məhəbbətindən danışılır. Lakin bu sevginin arasına girən yad oğlan bu işə əngəl törədir, iki gəncin qovuşması baş tutmur. Nəhayət, əfsanədə Lalənin daşıdığı ad belə mənalandırılır: "Bunların öldüyü yerdə qırmızı ləçəyləri olan bir gül bitir. Ləçəylərin arasında qara saçaxlı tellər olur. Deyilənə görə, qırmızı ləçəylər qız, düyməciy sevgili əmisi oğlu, qara tellər isə araya girən oğlandır. Onların qanınnan bu gül yaranır. Gülün adına Laləxaş deyirlər...". "Gülxətmi", "Gicitkan", "Danaqıran", "Bənövşə əfsanəsi", "Yasəmən əfsanəsi" kimi nümunələrdə də bir sıra insani keyfiyyətlər ümumiləşdirilmişdir. Bu qəbil əfsanələrdə həm də ağ gülün qızılgülə çevrilməsinin, bənövşənin başının əyri, lalənin isə köksünün qara olmasının səbəbləri poetik boyalarla canlandırılmışdır. İştirakçılarının tamamilə bitki və heyvanlardan ibarət olan bu örnəklərin qəhrəmanları insan mənəviyyatına, onun daxili aləminə xas keyfiyyətlərlə yeni məzmun və ideya çalarları kəsb etmişlər.

Toponomik əfsanələrin çoxu müxtəlif yer, ərazi adlarına, qalalara, dağlara, bulaqlara, çaylara və s. həsr edilmişdir. "And gölü", "Səfərin batını", "Yeddi bölük", "Ağ bulaq", "Baldırğanlı", "Xalxallı bulaq", "Oxçoğlu", "Ayrannı bulax", "Kor bulax", "Qoşa bulax", "Üç bulaq", "Qazançı və Şit tənə", "Dəli çay", "Pəri enməyən dağ", "Xənçərli", "Ana daş", "Qanıx çayı", "Soyuq bulaq", "Ağ qaya", "Ağca qala", "Şirin bulaq", və s. kimi əfsanələrdə adları çəkilən toponimlərin yaranmasının izahlı şərhi açıqlanmışdır. Bütün bu toponimləri öz coğrafi çevrəsində birləşdirən bölgələrdəki yer adlarının xalq düşüncəsində qorunan etimoloji izahı bir çox tarixi gerçəklərin müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynaya bilər.

Bu qəbil əfsanələr içərisində Rəşid bəy Əfəndiyevin toplayıb dərc etdirdiyi "Nohur gölü" örnəyi xüsusi maraq doğurur. Önəmli əxlaqi dəyər və tərbiyəvi fikir aşılayan bu əfsanədə eyni zamanda xalq təfəkküründə formalaşmış yer adının məna çaları açıqlanmışdır.

Kəlbəcər rayonunda yerləşən "Əjdaha qayası" adlı özgə bir toponomik örnəkdə isə deyilir ki, "...əfsanəyə görə, Əjdaha qayasının dalı böyük mağaradır. Qədim zamanlarda bir pəhləvan bu mağaraya gedib bir əjdaha öldürmüşdür. Guya qayadan damla-damla axan da su deyil, əjdahanın yağıdır. Qayanın ətrafında da guya bir gül tapılır ki, adına padizəhər deyirlər. Qədim insanlardan kim əjdahanın yağından zəhərlənirmişsə, padizəhərdən yeyib yaxşı olurmuş. Padizəhəri də pəhləvan tökmüşdür ki, hər kəs əjdahanın yağından zəhərlənərsə, yeyib yaxşı olsun".24

"Şirin qala" əfsanəsi də toponomik əfsanələrdən biridir. Əfsanədə Ağcaqız adlı bir gözəli sevən gəncin nakam sevgisindən və məhəbbətindən danışılır. Oğlanın ölümündən sonra "Şirin qala" da yarımçıq qalır.