Kayseri tarixin hər dövründə əhəmiyyətini qorumuş, coğrafi və strateji mövqeyi etibarilə böyük axınlara və işğallara məruz qalmış bir şəhərdir.

Kayserinin bu xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif tayfalar və dövlətlər buranın müdafiəsi üçün bir çox tədbir almışdılar. Bu tədbirlərdən ən əhəmiyyətlisi bu gün şəhər mərkəzində yerləşən Kayseri qalasıdir. Şəhər içində Kayseri qala divarları və qalası geniş bir sahəyə malikdir. Kayseri qala divarları haqqında ilk məlumat Roma İmperatoru III Gordian zamanında (E.ə. 238-244) aid olan sikkələrdə tapılmışdır. İkinci məlumat isə, VI əsrin ilk yarısına aiddir. Bizanslı tarixçi Procopius Kayserinin quruluşunda tikilmiş olan divarın, bir-birindən uzaq təpələri, bağları, otlaqları çevirdiyini və şəhərin evlərinin buraları dolmadığını Bizans İmperatoru Justinianın (527-565) şəhəri qorumaq üçün keçmişə nisbətən daha dar tikdirdiyini, yəni əsas divarı azaltdığını bildirmişdir. Bu iki sənəd və qeydə görə Kayseri qala divarları ilk olaraq III əsrin ortalarında inşa edilmiş VI əsrin ortalarında daraldılmış və təmir edilmişdir. Qala divarların bu gün qalan hissələrinin hansılarının Roma, hansılarının Bizansa aid olduğu mövzusunda qəti bir qeydiyyat tapılmamışdır. Qala günümüzə qədər varlığını qoruyan sonradan edilən əlavələri, tarixçilərin orta əsr - deyə adlandırdıqları bir dövrün memarlıq nümunəsidir. XIV əsrdə tikilmişdir. Şəhər mərkəzində iç qala və onu əhatə edən qala divarların əmələ gətirdiyi xarici qala olmaq üzrə iki qala yerləşməkdədir.

Xarici qala

Kayseri şəhərinin tarixi xarici qalasında bu gün bəzi parçalar ayaqda durmaqla bərabər bir çox hissələri ancaq izlərini işarə edəcək vəziyyətdə qalıb viran olmuştur. Sivas qapısı, Kiçiqapı və Boyaqçı qapısı kimi strukturlarının ancaq yerlərində adları gedir. Bu tikililər yox olmuş vəziyyətdədir. Xarici qalanın Respublika meydanı qarşısından qərbə, Düvenönünə doğru uzanan bir qolundan bəzi zaman qala divarları ilə bürc hissələri hələ də qalmaqdadır. Düvenönü tin bürcündən şərq istiqamətinə doğru bucaq və dönüşlər edərək Boyaqçı qapısı, Kiçi qapısı və Sıx bürc qapısına doğru uzanan qala divar və bürcləri sırasının bir çox hissələri sağlam olmaq üzrə Sivas qapısı, Yeni qapı yerlərindən keçərək daxili qalaya bağlandığı qəbul edilir. Ancaq son zamanlarda aparılan tədqiqatlar nəticəsində Xarici qala divarları Yoğun bürcdən qərbə dönür. Xan məscidi nə doğru davam edir. Buradan isə hara qayıtdığı bilinməməkdədir. Kayseri şəhərinin tarixi qalasında xarici hissənin divar və bürclərində struktur etibarilə fərqli əməllər vardır. İç qaladan, Düvenönünə və Yoğun bürcə doğru uzanan qala divar və bürclərin arxaları (içləri) ayaq, tonoz və kəmərli yüksək tutulmuş bədən divarları mərhələli olaraq yaradılmışdır. Düvenönü ilə Yoğun bürclü qapı arasında sur, divar və bürcləri, çılpaq divar və ağır gövdəli müəssisələr halındadır. Bu tikiliş forması xarici qalanın, Türk çağından başqa quruluş və struktur şəklini də anlatmaqdadır. Kənar qala divarları bu gün yox deyiləcək qədər qalığı qalmış vəziyyətdədir. Bundan dolayı kifayət qədər məlumat mövcud deyil.

İç qala

İç qala bu gün başlı başına qala kimi dayanan və tarixi tərkibində geniş varlıqlar daşıyan qalanın daxili hissəsidir. İç qala Səlcuqlu sultanlarından I Əlaəddin Keyqubad tərəfindən 1224-cü ildə böyük bir təmirdən keçirilib. Qalanın tikiliş tarixinin daha qədimə Bizans dövrünə aparanlar da vardır. Tikildiyindən bəri ticarət yüksək olan şəhərdə, tacirlər, zənginlər oturduğu üçün həmişə işğal orduları Kayseriyə göz dikmişdir.

Uzun illər Kayseri əhalisinin yaşadığı qala içərisində 600 qədər ailənin məskunlaşdığı rəvayət edilir. Bu dövrdə qala içərisində bir neçə məhəllə mövcud idi. Qala şimaldan cənuba 800 metr, şərqdən qərbə 200 metr uzunluğundadır. 19 ədəd bürcü yerləşir. Bu bürclərin altından keşikçilər yolu keçir. İç qalanın biri şimal şərqində, digəri də Kazancılar bazarına baxan cənub qərbində iki ədəd qapısı yerləşir. Ancaq sonradan Cümhuriyyət meydanına baxan hissəsindən içəridəki inşaat üçün üçüncü bir qapı daha açılmışdır. Qalanın xarici ətrafında su arxları var idi ancaq son illərdə bu su xəndəkləri doldurularaq yaşıl sahə halına gəlmişdir. Kayseri coğrafi quruluşu etibarilə düz bir sahədədir, bu düzənlik içərisində qalanın bir az daha yüksək hissədə olması lazımdır. Kayseri şəhəri iç qalasında bu vəziyyətə qarşılıq qalanın əhatə etdiyi orta sahənin içində yüksək qüllə vəziyyətində, Dizdarlık kompleksinin yerləşəcəyi lüzumu ortaya çıxır. Türk Çağında aparılan geniş dəyişikliklər nəticəsində qalanın qala divar və bürcləri ilə qapı qurğuları lazımi ölçüsündə yükseltilmiştir. Bu gün quruluş möhkəm bir vəziyyətdə yerləşir. Bizans dövründə tikildiyi fərz edilən qala Anadolu Səlcuqlu Dövləti zamanında və I Əlaəddin Keyqubad dövründə bərpa olunmuşdur. Daha sonra Qaramanoğulları bəyliyi və Osmanlılar dövründə də bərpa olunaraq istifadə edilmişdir. İç qala 1950-ci illərdə tərəvəz bazarı kimi istifadə edilmiş, daha sonra iç hissəsinə kiçik dükanlar tikilib əsnaflara təsis edilmiş və ticarətə açılmışdır.

Cənub qapısı

Cənub qapısının önündə hücumu qarşısını alacaq bir mazğal gözə çarpmaktadır. Qapı oturuş planında; Bir qala qapısından çox xan və ya bazar qapısı vəziyyətindədir. Quruluş və memarlıq sitilində Türk çağı xüsusiyyətlərini daşıyır. Fon qalın quruluşda bir kütlə oturur. Girişdə ön hissəsində, yüksək kəmərli dərin oyuq var. Bu oyuq qapı qarşı qoruması üçün güvən verici deyildir. Qapı üstündə mərmər bloka işlənmiş iki sətir halında biri Fars dilində kitaba var.

Şərq qapısı

İç qalanın şərq və cənub küncünə yaxın qarışıq bir plan göstərən qapıdır. Türk quruluş dövründə memarlıq əlavə edilərək iç qalanın bu üzü zənginləşdirilmiş və dəbdəbəli bir şəkildə xarici şəhərə bağlanmışdır. Ümumi planda 10 və 11 saylı bürclər arasında iki gedişli bədən divarına açılmış iki girişi var. Daxili giriş qədim tipdə olub Bizans quruluş xarakterini göstərir. Bu daxili qapı biri şimalda (10), digəri cənubda (11) saylı bürcün arasında yer alır. Xaricə doğru ikinci giriş (orta giriş) bu iki bürcün qarşı bürclərini bir-birinə bağlamaq üçün və orta hissəsinə yaxın bir yerdə yaradılıb. Bu qapı tamamilə Türk quruluş dövrü xüsusiyyətlərini göstərir.

İç qala bürcləri

Qala bürclərinin sayını bəzi mənbələr 18, bəziləri isə 19 ədəd olduğunu bildirir. Mahmud Akok və Ali Yegenin mənbələrindən alınan qiymətlərə görə 18 ədəd bürc olduğu qəbul edilir. İç qala və kənar divarlarında və yerlərində düzbucaqlı planlı 18 ədəd bürc yerləşir. Bu bürclər bu gün ümumiyyətlə sağlam bir durumdadır. 3 metr uzunluğundakı divara söykənən bürclərin altından keşikçilər yolu geçməkdədir.Bürclərin böyük bir qismi qədim bürclərin əsasları üzərində oturan isə onlarda bir qismi tamamilə yenidən strategiyayla hesablara əsasən yaradılmışdır. Bədən divarlar isə, xarici faiz etibarilə tamamilə yeni tənzim qalığı halındadır. Şərq və şimal istiqamətlərin alt hissə daş sıralarında keçmişdən (yəni Bizanslı dövründən) qalan bəzi hörgülər görülür. Əsas hissə üzərindəki bütün yeniliklərin hamısı Türk quruluş dövründə bərpa olunmuşdur.

Bir nömrəli bürc

İç qalanın panel planının qərb-cənub guşəsində yerləşir. Qədim Bizans dövrü struktur vəziyyətini mühafizə edər vəziyyətdədir. Bürcün üst hissəsindəki ətraf divarları qədim quruluş formasındadır. Qat bölmələri qalın ağacı kiriş üzərində torpaq döşəmə olaraq keçirilmişdir. Bu xüsusiyyəti tamamilə Türk quruluş dövrü xüsusiyyəti göstərir.

İki nömrəli bürc

Bu bürc Türk quruluş dövrü inşasıdır. İçindəki, qədim Bizanslı dövründən qalma üçbucaq planlı bürc, arxa divar kimi qoyulmuşdur. İç qismi geniş bir boşluq halındadır. Vaxtilə buranın qat bölmələrinin ağac çatkılı olduqları ətraf divarlarda görünən kiriş başı oyuqlardan anlaşılır.

Dörd nömrəli bürc

Bu qala bürcü təməldən təpə dendanelerinə qədər Türk dövrü quruluşu bir təşkilatdır. Geniş bir iç mekabi var. Bu gün Kayseri Bələdiyyəsi tərəfindən bərpa olunaraq, dendanlı qat aşağı beton arma olaraq keçirilmişdir. Keçmişdə dörd mərtəbəli olan baza çəkmələrinin ağac çatkılı olduğu təxmin edilir. Bu bürcündə iç qalanın, şərq, cənub guşəsində (11 nömrəli) bürc kimi içə baxan üzü divarla bağlı olaraq edildiyi görülür.

Beş nömrəli bürc

İç qalanın şimal istiqamətində, 4 və 8 saylı bürclər arasında sıralanmış üç bürcdən ikisi 5 və 7 nömrələrlə eyni quruluşdadır. (7 saylı bürcü son illərdə bələdiyyə dəyişdirərək top atış yeri halına gətirmişdir). 5 saylı bürc alta düzbucaqlı bir qaydada olduğu halda, üstləri çox künclü və plan xüsusiyyəti göstərir. Bu bürc hissəsinin bütün Türk quruluş dövrü xüsusiyyəti göstərir.

Səkkiz nömrəli bürc

Şimal üzü suri ilə şərq əyri oturuş divarın küncündə yer alan bu bürc, xaricdən kvadrat plan mərkəzindədir. Böyüklüyü və sağlam duruşu hələ də ayaqdadır. Bürcün alt mərtəbələri tamamilə köhnə quruluş xüsusiyyətinə malikdir. Köhnə tərkibə aid divar hörgüsünün üz daşları daha iri ölçüdədir.

Doqquz nömrəli bürc

İç qalanın şərq divarı ortasında yer alan bu bürcün əsas ilə birinci mərtəbə təşkil edən hissələri, qədim tikili kimi görünür. Alt bölmələrinin üstü daş tonoz hörgülüdür.

On bir nömrəli bürc

Türk quruluş dövründən xarici qalayla əlaqəli bu hissəsində olması və yeni təsis olunan qapı ilə (giriş) əlaqədar olaraq qurulmuş olmalıdır. İçə doğru arxasında qədim dövrün tin bürcündən mazğallı bir hissəsi olmaqda və arxa divar kimi istifadə edilir.

Yuxarıya doğru ucaldılan əsas divarları, hər tərəf qapalı olaraq yaradılmışdır. İç qat bölmələri ağac materialıdır. İç qalanı əhatə edən qalın əsas divarlarından bürcün içinə ayrıca bir qapı ilə girilir. Üst qatlarda şərq və cənub istiqamətlərinə qeyd edən mazğal dişləri var. Ən yüksək mərtəbəyə qalxan pilləkən divar içinə yerləşdirilmiş, kargir pilləli olduğu kimi, ağac döşəməli mərtəbələr arasında ağacdan pilləkənlərin olması gərəyi var. Bu künc bürcü də, başqa bürclərə görə bir qüllə kimi yüksək tutulmuşdur.

On iki nömrəli bürc

Cənubi yüz qoruma divarının böyük miqyasda olan bürc biridir. Birinci mərtəbədə və orta qat divarının bir hissəsi köhnə tərkibdən qalanlardır. Orta qatın üç cəhətə vurğu edən dişli mazğalları Türk dövrünün tikilisidir. Bədən səviyyəsi və yüksək dendanlı hissələr tamamilə Türk quruluşunu təmsil edir.

On üçdən On yeddi nömrəyə qədər sadalanan bürclər

Cənubi əsas divarı üzərində sıralanan bu beş bürcün əsas qatlarının üstləri daş hörülmüş tonozlarla örtülüdür. Hamısı Türk quruluş dövrü binasıdır. Qalın bədən səviyyəsindən üstə düşən qatlarının içə baxan qisimləri açıq və divarsızdır. Qat bölmələri ağac materialdandır. Yan-yana sıralanan bürclərin olduqları hissədə, qədimdən üçbucaq planlı Bizans dövrü bürclərinin olduğunu yerində aparılan qazma zamanı aşkar edilmişdir.

Qala üzərində yerləşən kitabələr

İç qala və qala divarlarında Türk dövründən əvvələ aid hər hansı bir kitabə yoxdur. İç qalanın şimal istiqamətində olub "at meydanı" adı verilən yerin ayrıca bir sur ilə çevrilmiş yerləşdiyi qalıqlardan bilinir. Bu gün hərbi anbarın yerləşdiyi yerdə bu qala divarlarından qalan bir divar parçası üzərində dörd sətirdən ibarət kitabənin Dili belədir: "Bu mübarək quruluş, Keyhüsrevoğlu din və dünyanın şefi, fəthlər sahibi, dünya sultanlarının ağası, sultanların böyüyü möminlərin əmrinin depressiya, uca Sultan Keyqubadın dövründə 621-ci ildə (1224) tamamlanmışdır".

Hər nə qədər bu mətndə "bu qala" və ya "qüllə" və "kiçik qala" mənasına olaraq "bu bürc" kimi bir sözlə kitabənin nəyə aid olduğu açıqlanmamışsa da qalanın bərpa olunaraq və ya genişləndirilərək tikilişinə dair olduğu kifayət qədər açıqlanmışdır.

Yenə Sultan I Əlaəddin Keyqubad dövrünə aid başqa bir kitabədə isə qalanın xaricində olub at meydanı adlanan yerə nazir bürcün üzərindədir. İki sətir halında yerləşən Səlcuqilər xətlə yazılan kitabədə nə tarix, nə də çox məlumat vardır. Alaeddin Keyqubad çox vaxt Kayseri də yaşadığı və qalada təmir etdirdiyinə görə adı keçən hökmdar tərəfindən tikdirdiyi söylənə bilər. İç qalanın şərq ikinci qapısının iç tərəfində 0.50x0.50 metr ölçüdə Ərəbcə üç sətirlik bir kitaba yerləşir. M. Çayırdağ tərəfindən oxunan bu kitabədə "Dulqədiroğlu Nasıreddin Mehmedin oğlu böyük Əmir Hüsam Həsən tərəfindən 814-cü ildə tikilib" yazılıb. Bu kitabənin viran edilən bir neçə sözü oxunmayıb. "H. 814/m.1411" ildə Dulkadirlilərin əlinə Kayseri Qalası Dulkadiroğlu Nəsrəddin Mehmedin oğlu Həsən Bəy tərəfindən təmir edilmiştir. Karamanoğulları dövrünə aid olub iç qalanın cənuba doğru açılan qismini üzərində yerləşən mərmər lövhə üzərinə yazılmış iki sətirlik kitabə, Farsca olub 1466-cı ildə qalanın II Mehmedin əmri ilə Karamanoğlu Pirametin təmir etdirdiyi görülür. İkinci kitabənin olduğu mərmər lövhə cənub şərq qülləsindədir. Kitabə: "Murad Xanın oğlu Mehmed bu mübarək qalanı inşa edib. Memar Yəhya" ifadəsi var olub kitabənin nöqsanlı olması ehtimal edilir.

İç qalanın cənub qapısının qərbində 0.75x0.60 metr ölçüdə Ərəbcə dörd sətirlik kitabənin sonunda bir qismi yox olmuşdur. Kitabədə: "Dəlalət edən Türklər, Kəbənin dağıntı kimi Kayseri Qalasını və xalqını istila etdilər. Davudun oğlu böyük Əmir Şeyx Çələbi çıxdı "insanlarının xətalarını əfv edən, kinini susduran". vaxtında təmir oldu. Allah mülkünü davamlı eləsin. Əziz Şeyx Çələbi nin oğlu Dəmir". Yazılmışdır. Buna görə Davud oğlu Şeyx Çələbi Kayserini işğalçılardan geri alaraq təmir etdirmişdir. Ona bu xidmətində Şeyx Çələbinin oğlu Dəmir də yardım etmişdir. Kitabənin itən qismində Karamanoğlu Mehmed yazır olmalıdır.

Qala Məscidi Şərifi

İç qala adlandırılan qalanın içində yer alan mətn bir məsciddir. Quruluş tərzi dörd kəmər ilə bir günbəz üzərində inşa edilmiş və evkaf idarəsində "Fateh Məscidi Şərifi" adı qeydiyyatdadır. Qala məscidi XV əsrdə Fateh Sultan Mehmet tərəfindən tikdirilmişdir. Gedik Əhməd Paşanın nəzarətində şəxsən Fateh Sultan Mehmetin fərmanı ilə tikilmişdir. Kayseri qalası 1467-ci ildə Qaramanoğulları bəyliyi Osmanlılara keçdiyi zaman məscid əvəzinə "Karamanoğlu Məscid-i Şərifi" adında xarab vəziyyətdə bir məscid yerləşirdi. Bu vəziyyətə görə məscidin tikiliş tarixi XV əsrin son rübünə təsadüf edir. Məscid daha sonra 1711, 1778, 1886 və son olaraq da 1990-cı ildə təmir edilmişdir.

Kayseri tarixi iç qalası başlıca iki hissədən meydana gəlir.

Birinci dövr: Kayseri orta əsrlər (Bizanslı) quruluşu ilə birlikdə və ona bağlı olaraq təsis olunmuşdur. İlk quruluşda hərbi məqsədlərə görə bir obyekt ikən, şəhərin genişlənməsi ilə iç qalada bəzi yeniliklər düşünülmüştür.

İkinci dövr: Tamamilə Türk suverenlik çağlarını əhatə edir. Anadolu Səlcuqlu Sultanlığı dövründə Kayseri şəhəri müəssisələrində geniş bir dəyişiklik düşünülməmişdir. Əl dəyişmələr zamanı ortaya çıxan xarabalıqlar təmir edilmiş və yeni istəyə görə kiçik bəzi dəyişikliklər edilmişdir. Türk quruluş dövründə qala və qalanın istifadə olunma məqsədləri da dəyişərək xarici şəhər suları qismən etinasızlıq edilmiş iç qala də bu çağda Anadolu şəhər və qəsəbələrində olduğu kimi başlı başına bir təminat yeri olaraq möhkəmləndirilmişdir.

• 2007-02-11 at the Wayback Machine